གཡག་རྔ་དང་འབྲེལ་བའི་བོད་ཀྱི་སྒྱུ་རྩལ་རིག་གནས། སྲས་མཆོག་ཚེ་རིང་།

[ནང་དོན་གནད་བསྡུས།] བོད་ཀྱི་སྒྱུ་རྩལ་རིག་གནས་ལ་སྣང་ཚུལ་སྣ་མང་ཞིག་ཡོད་ཅིང་། དཔྱད་རྩོམ་འདིར་བོད་ཀྱི་ཡིག་ཚང་སྔ་མ་དག་གཞིར་བཟུང་ནས་གཡག་རྔ་ནི་བོད་ཀྱི་རིག་གནས་ཀྱི་གྲུབ་ཆ་གལ་ཆེན་ཞིག་ཡིན་ཚུལ་བརྗོད་ཡོད་ལ། རྔ་མ་ནི་མཐོ་རིས་སུ་འདྲེན་པའི་རྟགས་ཤིག་ལ་ངོས་འཛིན་པ་ནས་ཆོས་ལུགས་ཀྱི་ཆོ་ག་སོ་སོའི་ཡོ་བྱད་དུ་གྱུར་ཅིང་། རིམ་གྱིས་བོད་ཀྱི་སྒྱུ་རྩལ་རིག་གནས་ཤོན་དང་གར། རྩེད་ཐང་གར་པ་གཞས་མ་སོགས་སྒྱུ་རྩལ་རིག་གནས་ཀྱི་འཁྲབ་ཆས་གལ་ཆེན་ཞིག་ཏུ་གྱུར་ནས་གོ་བབ་མཐོ་ཞིང་མཚོན་བྱེད་ཀྱི་ནང་དོན་ཡོད་པ་ཞིག་ཡིན།
[གནད་ཚིག] རྔ་མ། ཤོན། རལ་པ། རྩེད་ཐང་གར་པ་གཞས་མ།         སྤྱིར་བོད་ཀྱི་མེས་པོ་དག་གི་ཐོག་མའི་འཚོ་རྟེན་ནི་རི་དྭགས་འབྲོང་དང་རྐྱང་སོགས་རྔོན་པ་གཙོ་བོ་ཡིན་ལ། ཕྱིས་སུ་རྔོན་ལས་རྐྱང་བ་མ་ཡིན་པར་འབྲོང་དང་རྐྱང་སོགས་རང་གི་འཚོ་རྟེན་གྱི་སྲོག་ཆགས་སུ་བསྒྱུར་བའི་འདུ་ཤེས་སྐྱེས་ཏེ་སྲོག་ཆགས་འདུལ་སྦྱོང་གི་འགོ་བརྩམས་པ་ཡིན། དེ་ནི་རི་དྭགས་ཀྱི་ཕྲུ་གུ་དག་བཏུལ་ནས་གཡུང་ལ་ཕབ་པ་ཞིག་ཀྱང་ཡིན། དེས་ན་རི་དྭགས་གཡུང་དྭགས་སམ་སྒོ་ཕྱུགས་སུ་བསྒྱུར་ཚུལ་ལ། «བཀའ་ཆེམས་ཀ་ཁོལ་མ»ལས། “འབྲོང་ཕོ་མོ་གཡག་དང་འབྲི་རུ་བཏུལ། ཤྭ་བ་ཕོ་མོ་གླང་དུ་བཏུལ། རྒོ་བ་ཕོ་མོ་ལུག་ཏུ་བཏུལ། གླ་བ་ཕོ་མོ་རར་བཏུལ། རྐྱང་ཕོ་མོ་རྟར་བཏུལ། སྤྱང་ཀི་ཕོ་མོ་ཁྱིར་བཏུལ། རྨོ་བཀོལ་སོ་ནམ་དེའི་དུས་ན་བྱས། ཕྱུགས་ཀྱི་རྫི་སྐྱོང་ཡང་དེའི་དུས་ན་བྱས”[1]ཞེས་རི་དྭགས་གང་དག་བོད་ཀྱི་སྒོ་ཟོག་ཏུ་བཏུལ་ཚུལ་བརྗོད་ཡོད་ལ། དེས་ན་གཡག་ཀྱང་འབྲོང་གི་རྒྱུད་ལས་འཕེལ་ཚུལ་གསལ་བོར་བསྟན་ཡོད། 
        ཡང་ཀྲང་ཡ་ཧྲ་ཡི«བོད་ཀྱི་བྲག་བརྐོས་རི་མོ»ཞེས་པ་ལས་ཀྱང་། “བོད་བྱང་ཕྱོགས་ཀྱི་གནམ་མཚོའི་བཀྲ་ཤིས་གླིང་ཕྲན་གྱི་སྟེང་དུ་གནས་པའི་བྲག་བརྐོས་རི་མོའི་སྟེང་གི་ནོར་ནག་ལ་ལོ་ངོ་སྟོང་གསུམ་ལྷག་གི་ལོ་རྒྱུས་ལྡན་པར”[2]གསུངས། དེས་ན་གཡག་དང་འབྲི་ནི་བོད་ཀྱི་བྲག་བརྐོས་རི་མོའི་ཁྲོད་དུ་གོ་གནས་གལ་ཆེན་ཟིན་ཡོད་པས། གདོད་མའི་དུས་སུ་གཡག་དང་འབྲི་ནི་གནའ་བོའི་བོད་མིའི་འཚོ་རྟེན་གལ་ཆེན་ཞིག་ཡིན་པ་མཚོན། དེ་བས་བོད་མི་རྣམས་ནི་གཡག་ལ་དང་དོད་རབ་ཏུ་ཆེ་བས། རང་གི་བླ་རྟགས་ཤིག་ཏུ་བརྩི་ལ། «ལྷ་འདྲེ་བཀའ་ཐང་»ལས། “ཡར་ལྷ་ཤམ་པོ་ཞེས་པའི་ལྷ་དེ་ཡང་གཟུགས་སྟོབས་རི་ལྟར་ཆེ་བའི་གཡག་ཅིག་གི་ངོས་ནས་སློབ་དཔོན་པདྨའི་ལམ་འགག་ལྟ་བུར་གྱུར”[3]ཞེས་གསུངས་པ་ལྟར། རང་རེའི་ལོ་རྒྱུས་ཕལ་མོ་ཆེར་རུ་ལས་སྐྱེས་ནི། རྒྱལ་པོའི་བཙུན་མོ་དང་ཡར་ལྷ་ཤམ་པོའི་སྤྲུལ་པ་གཡག་དཀར་པོ་ཞིག་དང་འདུས་པ་ལས་བྱུང་བར་གསུངས་ཡོད། དེས་ན་གཡག་ནི་བོད་ཀྱི་བླ་རྟགས་དང་ཆོས་ལུགས་དད་མོས་སོགས་ལ་འབྲེལ་བ་ཡོད་པའི་སྲོག་ཆགས་གལ་ཆེན་ཞིག་ཡིན་པས། འདིའི་སྐོར་ལ་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་མཁན་ཡང་མང་དུ་བྱུང་ཡོད་པ་ལྟ་བུའོ། །[4] ཡང་དྲན་དབང་མཁར་རྨེའུ་བསམ་གཏན་གྱིས་མཛད་པའི«མདའ་དང་འཕང་»ཞེས་པ་ལས། “རླུང་རྟ་སྡེ་བཞི་ལ་སྔོན་གྱི་དུས་སུ་གཉན་ཆེན་སྡེ་བཞི་དང་། རླུང་རྟའི་ལྷ་བཞི་ཞེས་སུ་འབོད་སྲོལ་ཡོད་ཅིང་། རླུང་རྟའི་ཐོག་ཏུ་བཀོད་པའི་སྲོག་ཆགས་ལྔ་པོས་སྐྱེ་བོའི་གྲུབ་ཆ་ལྔ་མཚོན་པར་བྱེད་པ་སྟེ། ཁྱུང་གིས་སྲོག་དང་། སྟག་གིས་ལུས། འབྲུག་གིས་དབང་ཐང་། སེང་གེས་རླུང་རྟ། རྟ་ཡིས་བླ་དཔལ་བཅས་མཚོན། ཡིན་ཡང་སྲོག་ཆགས་དེ་དག་ལས་ཐོག་མའི་བཞི་པོ་ནི་ཁྱུང་དང་། འབྲུག གཡག་དང་སྟག་བཅས་ཡིན།”[5]ཞེས་སྔོན་གྱི་དུས་སུ་རླུང་རྟའི་སྟེང་གི་སེང་གེའི་རི་མོ་ནི་གཡག་ཡིན་པར་གསུངས་པས། གཡག་ནི་བོད་ཀྱི་རིག་གནས་ཀྱི་གྲུབ་ཆ་གལ་ཆེན་ཞིག་ཡིན་པ་མཚོན་ནུས། སྐབས་འདིར་གླེང་བྱར་གྱུར་པའི་གཡག་གི་རྔ་མ་ནི་ཆོས་ལུགས་ཀྱི་ཡོ་བྱད་ནས་རིམ་གྱིས་དམངས་ཁྲོད་ཀྱི་བྱེད་སྒོ་དག་གི་ཅ་དངོས་གལ་ཆེན་ཞིག་ཏུ་འགྱུར་དགོས་དོན་ནི་གཙོ་བོ་གོང་ནས་བརྗོད་པ་ལྟར་དུ་གདོད་མའི་དུས་སུ་གཡག་ནི་བོད་ཀྱི་ཐོན་སྐྱེད་ཀྱི་གཞི་མ་དང་། དཔལ་འབྱོར་གྱི་ཁུངས། འཚོ་བའི་གྲུབ་ཆ་གལ་ཆེན་ཞིག་ཡིན་པས། འདི་དང་འབྲེལ་བའི་རིག་གནས་ཀྱི་སྣང་ཚུལ་མང་པོ་ཞིག་ཀྱང་ངམ་ངམ་ཤུགས་ལ་ཡོང་བ་ཆོས་ཉིད་ཡིན། དེ་བས་གཡག་རྔའང་བོད་ཀྱི་རིག་གནས་སྣ་མང་གི་ཁྲོད་དུ་བེད་སྤྱོད་བྱེད་པ་ནི་གཡག་ནི་རིན་པོ་ཆེ་རུ་ངོས་འཛིན་པའི་རྒྱུ་མཚན་གྱིས་ཡིན་སྲིད།          གཡག་རྔ་ནི་གནའ་བོའི་རྒྱ་གར་གྱི་བྲམ་ཟེ་རྣམས་ཀྱི་ཆོས་ཀྱི་མཛད་སྒོའི་ནང་མེད་དུ་མི་རུང་བའི་ཡོ་བྱད་ཅིག་ཡིན་ཏེ། སྡིག་པ་ཐམས་ཅད་ས་རྡུལ་བཞིན་དུ་སྤྲུགས་ནས་མཐོ་རིས་སུ་འདྲེན་བྱེད་ལྟ་བུ་ཞིག་ལ་ངོས་འཛིན་བཞིན་ཡོད། ཡིན་ཡང་རྒྱ་གར་དུ་ཚ་བ་ཆེ་བས་གཡག་མེད་དམ་སྙམ་ན«སྒྲ་བྱེ་བྲག་རྟོགས་བྱེད་ཆེན་མོ» སོགས་སུ་གཡག་གི་སྐད་དོད་ལ་ལེགས་སྦྱར་གྱི་སྐད་དུ་ཙ་མ་ར་ཞེས་ཟེར་ལ།[6] དེ་ནི་ཆག་ལོ་ཆོས་རྗེ་དཔལ་གྱིས་མ་ཧེ་ལ་སྐད་དོད་གཡག་ཅེས་བསྒྱུར་དགོས་ཞེས་གསུངས་ཚུལ་མཆིས་པས།[7] གནའ་བོའི་རྒྱ་གར་དུ་མ་ཧེ་ལ་གཡག་ཅེས་བརྗོད་ལ། དེའི་རྔ་མ་ནི་མཐོ་རིས་སུ་འདྲེན་པའི་རྟགས་ཤིག་ལའང་ངོས་འཛིན་བཞིན་ཡོད། དེ་ནས་རིམ་གྱིས་ནང་བའི་ཆོས་དར་བ་དང་བསྟུན་ནས་གཡག་རྔ་ནི་བསླབ་པ་གསུམ་ལས་ཚུལ་ཁྲིམས་ཀྱི་བསླབ་པའི་དཔེ་ཆོས་ཀྱི་ཚུལ་དུའང་བྱུང་ཡོད་དེ། «རྒྱལ་བའི་བཀའ་འགྱུར»ལས། “དེ་ནས་བཅོམ་ལྡན་འདས་ཀྱིས་དེའི་ཚེ་ཚིགས་སུ་བཅད་པ་འདི་དག་བཀའ་སྩལ་ཏོ། །བདག་གི་ཉོན་མོངས་འཆིང་བ་ལྷོད་འགྱུར་ཞིང་། །བདག་ནི་ངན་འགྲོའི་སྒོ་བཅད་འགྱུར་རོ་ཞེས། །མཁས་པས་ཕན་ཡོན་ཡོངས་སུ་བསམ་བྱས་ལ། །ཚུལ་ཁྲིམས་གཡག་རྔ་བཞིན་དུ་བསྲུང་བར་བྱ། །”[8]ཞེས་གཡག་རྔ་ནི་ཚུལ་ཁྲིམས་ཀྱི་བསླབ་པ་བསྲུང་ཚུལ་གྱི་དཔེ་རུ་བཀོད་ཡོད་པ་ཞིག་ཡིན། ཡང་གཡག་རྔ་ནི་རིམ་གྱིས་ཆོས་ལུགས་ཀྱི་ཆོ་ག་དག་གི་ཡོ་བྱད་དུའང་གྱུར་ཡོད་ལ། ཕོ་ལྷའི་རྟེན་དུ་གཡག་རྔ་དཀར་པོ་ཞིག་འཛུགས་པ་ཡིན་ཏེ། «མཁའ་འགྲོ་རྒྱ་མཚོའི་སྙིང་ཐིག་རྣམ་ཐར་གསང་བའི་མཛོད་ཆེན་ཉི་མའི་སྙིང་པོ་མུན་སེལ་སྒྲོན་མེ»ལས།“ཕྱ་རྗེ་ལྷ་དང་། སྲིད་རྗེ་མི། སྐོས་རྗེ་དྲང་བདེན་གྱི་ལེགས་ཉེས་འབྱེད་པོ་གསུམ་ཆར་དཀར་མདོག་གིས་མཚོན་ཡོད། ཡང་ཕོ་ལྷ་དགྲ་ལྷའི་རྟེན་འཛུགས་ལས། ཕོ་ལྷའི་རྟེན་དུ་ནི། ལྷོ་གཉུག་ལྡེམ་པ་ལ། །གཡག་རྔ་དཀར་པོ་བཏགས་པ་བཙུགས། །”[9]ཞེས་གསུངས་པ་ལྟར་རོ། ། དེས་ན་གཏོ་ཆོག་གི་སྐོར་ནས་ཀྱང་གཡག་རྔ་ནི་མེད་དུ་མི་རུང་བ་ཞིག་ཡིན་ལ། «གཏོ་སྒྲོམ་འབུམ་ཏིག་གི་དགོངས་དོན་ལག་ལེན་ཁྱེར་བདེར་བཀོད་པའི་གཏོ་ཡི་ཆོ་ག་བཀྲ་ཤིས་འདོད་འཇོ་»ལས། “ཁ་རྗེ་བསྐྱེད་པ་ནི། སྙུག་མ་ཚིགས་དགུ་གཅིག་ལ་གཡག་རྔ་དཀར་པོ་བསྐོན།”[10]ཞེས་གསུངས་པ་ལྟར་ཡིན། ཡང་གཡག་རྔ་ནི་བོད་ཀྱི་ཡི་གེ་ལའང་འབྲེལ་བ་ངེས་ཅན་ཡོད་དེ། བོད་ཀྱི་ཡིག་ཚང་རྙིང་བ་རྣམས་སུ་ཤད་ནི་མཐོ་རིས་སུ་འདྲེན་པའི་རྟགས་ཤིག་ལ་ངོས་བྱས་ཡོད། དེས་ན་ཤད་ཀྱི་ཐོག་མའི་རྣམ་པའི་ཁུངས་ཅི་ཡིན་ཞེ་ན། བོད་ཀྱི་གཡག་དང་རྒྱ་གར་གྱི་བ་མེན་སོགས་གནག་ཕྱུགས་ཀྱི་གཟུགས་རིས་ལས་འོང་བ་ཞིག་སྟེ། ཏུན་ཧོང་ཡིག་རྙིང་གི་འཕྲོ་མཐུད་ལས། བ་ཤད་བཞི་ཞེས་ཤད་ནི་བ་གླང་ལ་གོ་ཞིང་སྐབས་ཁ་ཤས་སུ་བ་གླང་གི་རྔ་མར་གོ་བའང་ཡོད། དེས་ན་རྐྱེན་ཡིག་གཉིས་ལས་ཤད་ནི་གཡག་རྔ་ལས་བྱུང་བ་ཞིག་ཡིན་ནོ། །
        ཡང་བཙུན་པ་ཆ་གན་གྱིས་མཛད་པའི«ཆ་གན་རྒྱལ་རབས»ལས། “རྒྱ་དང་སེ་མཁན་སློབ་བཀའ་བགྲོས་པས་ཐུགས་དགོངས་མཐུན་ཏེ། དགེ་འདུན་རྣམས་ལ་བསྙེན་བཟང་པོ་གཅིག་བྱས་ནས། བསྟན་པའི་ཞབས་ཏོག་དང་སེམས་ཅན་གྱི་དོན་དུ་རྒྱ་གར་གྱི་ལོཙྪ་སློབ་ཏུ་འགྲོ་ནུས་པ་ཡོད་ན་ཆ་རྐྱེན་སྐུར་པ་ཡིན་ནོ་བཟླས་པས། འབྲོག་སྟག་ལེང་གསུམ་གྱིས་ཁ་ཡིས་བླངས། མཁན་པོ་རྒྱ་ཡིས་ལེང་ལ་ལྐོག་ཏུ་གསེར་སྲང་བཅུ། གླ་རྩི་བརྒྱ། གཡག་གི་རྔ་མ་དཀར་པོ་གསུམ། དར་ཤམ་བུ་འགའ། ཚྭ་བོང་ཁལ་གཅིག་བསྐུར་ནས་མང་ཡུལ་དུ་སྔོན་ལ་བཏང་།”[11]ཞེས་གསུངས་པ་ལྟར། བོད་ཀྱི་གཡག་རྔ་ནི་རྒྱ་གར་གྱི་ལོཙྪ་སློབ་པའི་ཡོན་ཡང་ཕུན་སུམ་ཚོགས་པ་ཞིག་ཡིན་པས། གཡག་རྔ་ནི་བོད་ཀྱི་རིག་གནས་འབྲེལ་བའི་དངོས་རྫས་བླ་མེད་ཅིག་ཡིན་པ་རང་བཞིན་གྱིས་མཚོན་ནོ། །         ཤོན་ཞེས་པ་ནི་ཞང་ཞུང་གི་སྐད་ཡིན་པ་དང་། གླུ་གར་ཞེས་པའི་དོན་ཡིན་ཟེར་ཚུལ་ཡོད་ལ།[12] དེས་ན་འདི་ཉིད་ནམ་བྱུང་གི་དུས་ནི«མདོ་དྲི་མེད་གཟི་བརྗིད»ལས། “སྒོང་སྤོར་རོ། །སྒོང་རྩེའོ། །ཤོན་འཁྲབ་བོ། །གར་བྱེད་དོ། །བྲོ་རྡུང་ངོ་། །”[13]ཞེས་གསུངས་པ་ལྟར། སྟོན་པ་གཤེན་རབ་མི་བོ་ཆེ་སྐུ་བཞུགས་པའི་དུས་ནས་ཞང་ཞུང་གི་ཡུལ་ནས་འཁྲབ་སྲོལ་མཆིས་པ་ཞིག་ཡིན་སྲིད་དེ། སློབ་དཔོན་བསྟན་འཛིན་རྣམ་དག་གི«འབེལ་གཏམ་ལུང་གི་སྙིང་བོ»ལས་ཀྱང་། “འདི་ཡང་སྔར་དུས་སུ་སྟོན་པ་གཤེན་རབ་མི་བོ་བསུ་སྐྱེལ་གྱི་སྐབས་རྣམས་སུ་ཡང་འདི་ལྟར་རྩེད་པའི་ལུགས་ཡོད་པ་ཡིན་འདུག་སྟེ། ལུང་ལས། ལ་ལ་ཞིག་གི་ཤོན་བརྩེའོ། །”[14]ཞེས་གསུངས་པ་ལྟར་ཡིན།
        ཤོན་ཞེས་པའི་སྒྱུ་རྩལ་རིག་གནས་འདི་ནི་གཡག་རྔ་དང་འབྲེལ་བ་ཇི་ལྟར་ཡོད་ཅེ་ན་དེ་ནི་གནད་འགག་ཆེན་པོ་ཞིག་ཡིན་ཏེ། སློབ་དཔོན་བསྟན་འཛིན་རྣམ་དག་གི«འབེལ་གཏམ་ལུང་གི་སྙིང་བོ»ལས། “ཤོན་རྩེད་མི་གྲངས་ཉི་ཤུ་ནས་བརྒྱ་སྐོར་བར་གང་ཡོད་ཚོ་གསུམ་དུ་བཅད་དེ་ལག་བསྣོལ་བསྒྲིལ་མ་ཟླུམ་སྐོར་ཕྱི་ནང་རིམ་པ་མི་མང་ན་གསུམ་དུ་བྱེད། ཤོན་དཔོན་དང་པོ་དེས་ལག་གཡས་ཀྱིས་ངྷོ་རང་ཞེས་གཡག་དཀར་པོའི་རྔ་མ་དངུལ་གྱི་ཡུ་བ་ཅན་ཞིག་འཕྱར་སྐོར་བྱེད་བཞིན་རྔ་ཆེ་ཆུང་དང་དུང་ཆེན། སུར་སྣ། འཁར་རྔ། སྦུབ་ཆོལ་སོགས་ཀྱི་སྒྲ་ཁ་ནས་དབྱངས་དང་རྐང་པས་འགྲོས་ཀྱིས་གཡས་སྐོར་དུ་བསྐྱོད་པའི་གསེབ་ཏུ་སད་ལྷ་ཅེས་ལྷ་རྟེན་དང་（ཡུལ་ལྷ་དྲེགས་པ་ཅན་གྱི་རིགས་སོགས་སོ། །）མཉམ་དུ་བགྲོད་ཅིང་། ངག་གི་གླུ་དབྱངས་ནི་བྷི་ལི་བྷེ་ཧོ་ན།（ལག་པ་མཐུད་ནས་འགྲོ）གྷོ་ལི་གྷོ་ཧོ་ན།（ཤོན་རྩེད་རོལ་ལ་ཕེབས།）ཧ་ཡ་བྷེ་ཧོ་ན།（ སྔོན་དུ་མགྱོགས་པོར་བསྐྱོད་ལ་ཕྱིར་གཤེགས།）ཁ་གྷོ་གྷོ་རིང་འུང་ངྷེན།（ལྷ་མཇལ་མི་ཚོ།）ཁ་ཀྷོ་གྷོ་ཙུ་ལིད་པ（ལྷ་ཁང་དུད་པ་འདིར་འཛོམས། ）ཟླུམ་པོ་གྷོ་རི་ངུའི་ངྷེན།（ལྷ་ཡིས་དབུ་ཐོད་ཟླུམ་པོ་ཀླུབ།）”[15]ཞེས་ཤོན་འཁྲབ་སྟངས་ཀྱི་དུམ་ཚན་ཞིག་བཀོད་པ་འདིར་བལྟས་ན་གཡག་རྔ་ནི་ཤོན་གྱི་ཡོ་བྱད་གལ་ཆེན་ཞིག་ཡིན་པ་ཤེས་ནུས། «བཀའ་ཐང་སྡེ་ལྔ»ལས། “མཛེས་པའི་ཁྱེའུས་ལག་ན་རྔ་མ་ཐོགས། །གར་སྟབས་བྲོ་བརྡུང་ཤོན་རྩེད་བྱེད་པ་དང་། །[16]ཞེས་པའི་ལུང་འདི་ལས་ཀྱང་གཡག་རྔ་ནི་ཤོན་གྱི་རིག་གནས་ལ་མེད་དུ་མི་རུང་བའི་ཡོ་བྱད་གལ་ཆེན་ཞིག་ཡིན་པ་རྟོགས་ནུས། འོ་ན་ཅིའི་ཕྱིར་གཡག་རྔ་དང་འབྲེལ་བ་ཡོད་ཅེ་ན། འདི་ནི་བོན་ཆོས་དང་འབྲེལ་བ་ཡོད་པ་ཞིག་ཡིན་ལ། གངས་རི་ཏི་སེར་གནས་པའི་བོན་གྱི་ལྷ་གེ་ཁོད་ཅེས་པ་དེ་ཡང་གཡག་གི་གཟུགས་སུ་གནས་པ་ཞིག་ཡིན་ཏེ། མཁས་དབང་མཁར་རྨེའུ་བསམ་གཏན་གྱི«མདའ་དང་འཕང»ལས་གསུངས་པ་ལྟར་ན། «འཛམ་གླིང་གངས་རྒྱལ་ཏི་སེའི་དཀར་ཆག»ཅེས་པའི་བོན་གྱི་དཔེ་ཆ་ལས། “དེ་ཡང་གེ་ཁོད་ཅེས་པའི་བོན་གྱི་ལྷ་དེ་ནི་གངས་རི་ཏི་སེ་ཡི་ལྷར་ངོས་འཛིན་བྱ་བ་ཡིན་ལ། བོན་གྱི་ཤོད་སྲོལ་ལྟར་ན། ལྷ་དེ་ཐོག་མར་མི་ཡུལ་དུ་བྱོན་སྐབས་སྲོག་ཆགས་ཀྱི་རིགས་གཡག་རྒོད་དཀར་པོའི་གཟུགས་བརྙན་ཅན་ཞིག་ཡིན་པའི་ཐོག་ནས་གངས་རི་ཏི་སེའི་དབྱིངས་སུ་ཐིམས་པར་གྲགས།”[17]ཞེས་གསུངས་པ་ལྟར། གཡག་ནི་བོན་གྱི་ཆོས་ལུགས་དང་འབྲེལ་བའི་སྲོག་ཆགས་ཤིག་ཡིན་པས། དེ་ཡི་མགོ་རུས་དང་རྔ་མ་སོགས་ཀྱང་དད་མོས་ཀྱི་རྟེན་དང་ཡོ་བྱད་གལ་ཆེན་གྱི་ཞིག་ཏུ་གྱུར་པས། ཕྱིས་སུ་ཆོས་ཀྱི་བྱེད་སྒོ་དང་དམངས་ཀྱི་བྱེད་སྒོ་སོགས་སུ་གལ་འགང་ཆེ་བའི་དངོས་པོ་ཞིག་ཏུ་གྱུར་པ་ཡིན་ལ། འདི་ནི་དད་མོས་ཀྱི་རྣམ་པའི་སྒོ་ནས་རྒྱུད་འཛིན་བྱས་པ་ཞིག་ཀྱང་ཡིན་སྲིད།         སྤྱིར་རལ་པ་ཞེས་པའི་ཐ་སྙད་འདི་ལ་འབྲི་སྟངས་དུ་མ་ཞིག་ཡོད་དེ། འཁྲབ་མཁན་ཚོས་མགོ་སྐྲ་ཐུར་དུ་འཕྱངས་ནས་གར་གྱི་སྟངས་སྟབས་བསྒྱུར་བས་ན་རལ་པ་ཞེས་ཐོགས་པར་འདོད། འདི་ནི་མགོ་ཡི་རལ་བ་ལ་བརྟེན་ནས་བཏགས་པ་ཞིག་ཡིན་སྲིད། ཡང་བཤད་ཚུལ་གཞན་དུ། འཁྲབ་སྟོན་པ་ཚོས་སྐེད་པར་ཐག་ཁྲི་ཞིག་འདོགས་ཤིང་འཕྱང་འཕྲུལ་དུ་གནས་པའི་རྒྱུ་མཚན་གྱིས་རལ་པ། རལ་པའི་སྒྱུ་རྩལ་སྐོར་སློང་བ་རྣམས་ཀྱིས་གྱོན་གོས་རལ་པ་ཡིན་པས་རལ་པ་ཞེས་མིང་གི་ཐོགས་དོན་འདྲ་མིན་ཞིག་ཡོད་དོ། ། ཡང་ལ་ཤས་ཀྱིས་སྒྱུ་རྩལ་འདི་ནི་རྗེ་བཙུན་མི་ལ་རས་པས་སྲོལ་བཏོད་པར་ངོས་འཛིན་པས་རྗེ་བཙུན་མི་ལས་མིང་ལ་བརྟེན་ནས་རས་པ་ཞེས་བཏགས་པར་ཡང་འདོད། ཡང་ཁ་ཅིག་གིས་རལ་པའི་རྔ་ཡི་སྒྲོམ་ནི་གླང་ཆེན་གྱི་རྩིབ་རུས་ལས་གྲུབ་པས་རས་པ་ཞེས་ཐོགས་པར་འདོད་པ་ཡིན། དེས་ན་སྒྱུ་རྩལ་འདི་ནི་ཆུ་འགོ་གངས་ལ་ཐུག་པ་བཞིན་བོན་གྱི་ཆོ་ག་དག་དང་འབྲེལ་བ་ཡོད་པ་ཞིག་ཡིན་ལ། དེས་ན་རལ་པའི་སྒྱུ་རྩལ་འདི་ནི་གཡག་རྔ་དང་ཅི་ལྟར་འབྲེལ་བ་ཡོད་ཅེ་ན། «ཆོས་འབྱུང་མཁས་པའི་དགའ་སྟོན»ལས། “ཁྱེའུ་བུ་མོ་ཐམས་ཅད་ཀྱང་། །ཆས་བརྒྱན་ལག་ན་རྔ་མ་ཐོགས། །”[18]ཞེས་གསུངས་པ་ལྟར། རས་ཆུང་བ་རྡོ་རྗེ་གྲགས་ཀྱི་རལ་པའི་སྒྱུ་རྩལ་འདི་ཉིད་རྒྱུད་འཛིན་གྱི་གོ་རིམ་ཁྲོད་དུ་བོན་གྱི་ལྷ་པའི་ཕྱག་རྒྱར་གཞིགས་པ་དང་ཉམས་ལེན་བྱས་ཡོད་པ་ཡིན། དཔེར་ན་བོད་ཀྱི་འཆམ་ལ་བེད་སྤྱོད་གཏོང་བའི་རོལ་ཆ། རྔ་དང་། ཤང་ལང་། གཡག་གི་རྔ་མ། ཌ་རུ། པི་ཝང་སོགས་མང་པོ་ཡོད་པས་དེ་དག་གིས་སྔར་ཡོད་ཀྱི་སྟེང་ནས་འཕེལ་རྒྱས་སུ་སོང་བ་ཡིན། དེས་ན་རལ་པ་ཐོག་མར་རྒྱུད་འཛིན་བྱེད་མཁན་ནི་རས་ཆུང་བ་ཡིན་ལ། ཁོང་གི་ཆུང་མ་དང་ཁོང་གཉིས་ནི་འཚོ་བ་ཧ་ཅང་སྐྱོ་ཤིང་། རས་ཆུང་བའི་འཚོ་རྟེན་འཚོལ་ཕྱིར་རྣམ་ཀུན་བོན་རྒན་གྱིས་འཁྱེར་བའི་ཌ་རུ་ཁོ་རང་གི་ཆུང་མའི་རྔ་ཡི་ཚབ་བྱས་ཏེ་དཀྲོག་པ་དང་། རས་ཆུང་པ་ཁོ་རང་གི་ལག་གཡས་པར་གཡག་གི་རྔ་མ་བཟུང་། ལག་གཡོན་མར་གཤང་ལང་བཟུང་ནས་རལ་པ་འཁྲབ་པ་དང་། དེ་ལ་བརྟེན་ནས་ལྟོ་འཚོ་འགྲོ་བར་བྱས།[19] དེས་ན་ད་སྐབས་ཀྱི་རལ་པ་འཁྲབ་དུས་རལ་རྒན་གྱིས་ལག་པ་གཡོན་པར་གཡག་རྔ་ཐོགས་ཏེ་རལ་བཤད་བྱེད་པའང་སྲོལ་འདི་ལ་བརྟེན་ནས་བྱུང་བ་ཞིག་ཡིན་ཞེས་འདོད་ཚུལ་མཆིས་ཀྱང་། འདི་ལ་མཁས་དབང་ཇོ་དཀར་གྱིས་བརྩམས་པའི«བོད་ཀྱི་སྲོལ་རྒྱུན་རོལ་མོའི་སྒྲིག་གཞིའི་རྣམ་པའི་ཞིབ་འཇུག»（藏族传统音乐的结构形态研究）ལས། “གཡག་རྔ་ནི་བོན་ཆོས་ཀྱི་ཆོ་གའི་ཡོ་བྱད་གལ་ཆེན་ཞིག་ཡིན་པ་དང་། མཁས་པ་འགའ་ཤས་ཀྱི་ལྟ་བ་ལྟར་ན་རལ་པ་འཁྲབ་མཁན་གྱི་སྐྱེས་པའི་ལག་ཏུ་རྔ་མ་དམར་པོ་ཐོགས་པ་ནི་རྒྱལ་ཁའི་མཚོན་བྱེད་ཅིག་སྟེ། གདོད་མའི་ཚོ་བའི་དུས་སྐབས་ཀྱི་རྣམ་པ་སྔར་བཞིན་གནས་པ་ཞིག་ཏུ་ངོས་འཛིན་པ་ཡིན།”[20]ཞེས་གསུངས་པ་ལྟར། གཡག་རྔ་ནི་རལ་པའི་སྒྱུ་རྩལ་ལ་མེད་དུ་མི་རུང་བའི་མཚོན་བྱེད་དངོས་རྫས་ཤིག་ཡིན་པ་དང་། དེ་ཡང་བོན་ཆོས་དང་འབྲེལ་བ་ཡོད་པ་གསལ་བོར་རྟོགས་ངེས་སོ། །         རྩེད་ཐང་གར་པ་གཞས་མ་ཞེས་པ་ནི་བོད་ལྗོངས་ལྷོ་ཁ་ས་ཁུལ་རྩེད་ཐང་གྲོང་རྡལ་དུ་དར་བར་བརྟེན་མིང་ཡང་དེ་ལྟར་ཐོགས་པ་ཞིག་ཡིན། དེ་ནི་བོད་ཀྱི་དམངས་ཁྲོད་མཆོད་སྦྱིན་གླུ་གར་གྱི་རིགས་ཡིན་ཞིང་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་རྒྱུན་རིང་། དེ་ལ་དུམ་ཚན་ཁག་ཆེ་བ་བཞི་ཡོད་ཅིང་། དུམ་ཚན་དང་པོར་འགོ་མཇུག་གཙང་འཁྲབ་ཅེས་བརྗོད། དེ་ནི་གཙོ་བོ་གར་པའི་ཞབས་བྲོའི་རང་བཞིན་ཆེ་བའི་ཞབས་བྲོ་འཁྲབ་པ་དང་། སྤྲེའུའི་ལད་མོ་བྱས་ནས་འཁྲབ་ཚུལ་ཞིག་ཀྱང་ཡིན། དུམ་ཚན་གཉིས་པར་ཟངས་མདོག་དཔལ་རི་ཞེས་བརྗོད་པ་དང་། དེ་ནི་གཙོ་བོ་གཞས་མས་གཞས་ཆེན་གཏོང་བ་དང་། ལག་པས་འཁྲབ་པ་ལ་བརྟེན་ནས་གསེར་དངུལ་གྱི་མཛུབ་རྒྱན་སོགས་མངོན་པར་བྱེད་པ་ཞིག་ཡིན། དུམ་ཚན་གསུམ་པར་ཀ་ཅི་དཀར་པོའི་དར་ལྕོག་ཅེས་ཟེར། དེ་ནི་གར་པས་གཞས་གཏོང་རྒྱུ་གཙོ་བོར་བྱེད་པ་དང་། གར་པ་ཚོ་རུ་སྟར་གཅིག་སྒྲིག་ནས་གཞས་གཏོང་སྐབས་ལུས་སྟོད་མདུན་དུ་སྒུར་ཙམ་བྱེད་པ་དང་། ལག་གཉིས་པུས་མོ་ལ་འཐམས་དགོས་པ་ཞིག་ཡིན། གཞས་མཚམས་སུ་ཁ་ཤགས་ལྟ་བུ་ཤོད་པ་ལྟ་བུའང་ཡོད། དུམ་ཚན་བཞི་པ་ལ་བཀྲ་ཤིས་བཅད་ཅེས་བརྗོད་པ་དང་། གཞས་མས་གཞས་གཏོང་རྒྱུ་གཙོ་བོར་བྱེད་པ་དང་། འཁྲབ་སྟོན་གྱི་རྣམ་པ་ནི་འགོ་མཇུག་གཙང་འཁྲབ་ཅེས་པ་དང་མཚུངས་པ་ཞིག་ཡིན། དེས་ན་སྒྱུ་རྩལ་རིག་གནས་འདི་ནི་གཡག་རྔ་དང་ཅི་ལྟར་འབྲེལ་བ་ཡོད་ཅེ་ན། འཁྲབ་ཆས་ལ་གཡག་རྔ་ནི་མེད་དུ་མི་རུང་བ་ཞིག་ཡིན་ལ། ལག་གཡས་པར་རྔ་མ་དམར་པོ་ཞིག་ཐོགས་ནས་འཁྲབ་དགོས་པ་ཡིན། དེས་ན་འདི་ནི་གོང་དུ་བཤད་པའི་ཤོན་དང་རལ་པ་འཁྲབ་སྐབས་ཀྱི་རྣམ་པ་དང་ཆ་འདྲ་བ་ཞིག་ཡོད་པ་ནི་ལག་པ་གཡས་པས་གཡག་རྔ་འཛིན་པ་དེ་ཡིན་ལ། ཤོན་འཁྲབ་སྐབས་ཤོན་དཔོན་དང་པོ་དེས་ལག་གཡས་ཀྱིས་（ངྷོ་རང་）ཞེས་གཡག་དཀར་པོའི་རྔ་མ་དངུལ་གྱི་ཡུ་བ་ཅན་ཞིག་འཕྱར་སྐོར་བྱེད་པ་དང་། རལ་པ་འཁྲབ་དུས་ཀྱང་རས་ཆུང་པ་ཁོ་རང་གི་ལག་གཡས་པར་གཡག་གི་རྔ་མ་བཟུང་བ་སོགས་འདྲ་མཚུངས་ཀྱི་ཆ་ཡིན་པས། ཕན་ཚུན་ལ་དངོས་ཤུགས་བརྒྱུད་གསུམ་ནས་འབྲེལ་བ་ཡོད་པ་མངོན་སུམ་དུ་གྲུབ་པ་ཞིག་ཡིན། དེས་ན་འདི་ཡང་གོང་དང་འདྲ་བར་གདོད་མའི་རྣམ་པ་ཞིག་མངོན་ཡོད་པ་རང་བཞིན་གྱིས་གསལ་ཞིང་། ཁ་དོག་གི་ཆ་ནས་ཀྱང་དམར་པོ་ཡིན་པ་ནི་གདོད་མའི་འདུ་ཤེས་ཤིག་ལ་འབྲེལ་བ་ཡོད་དེ། གཤེན་རབ་མི་བོ་ཆེ་ནས་བཟུང་དམར་མཆོད་ཀྱི་ཕྱག་ལེན་མེད་པར། དེ་ཕྱིས་བཙག་མདོག་གི་མཆོད་པས་ཚབ་བྱས་པར་གྲགས་ཚུལ་ཡང་ཡོད། ཡང་ལྷ་ས་ཆོས་གོང་གནའ་ཤུལ་ལས་ཐོན་པའི་རྫ་ཆས་དང་། ཆབ་མདོ་ཁ་རུབ་ནས་ཐོན་པའི་རྫ་ཆས་ལ་བཙག་དམར་བྱུག་ཡོད་ལ། དེ་ལ་ལྷག་པ་ཚེ་བརྟན་གྱིས་བརྩམས་པའི«མཚོན་བྱེད་བརྡ་རྟགས་དེ་ཉིད་སྣང་བ»ཞེས་པར་མཚོན་དོན་བཤད་ཡོད་དེ། “མདོག་དམར་རམ་བཙག་མདོག་དེ་ཉིད་ཁྲག་གི་རང་བཞིན་གྱི་མདོག་ཏུ་བྱས་ཏེ། དེས་ཚེ་སྲོག་མཚོན་པ་ཙམ་མ་ཟད་གདོད་མའི་མི་རྣམས་ཀྱིས་སེམས་ཀྱི་རང་མདངས་མཚོན་པར་བྱེད་པའི་མདོག་འབའ་ཞིག་པ་དེ་ཡིན། མིའི་རིགས་ཀྱི་སྤྱི་ཚོགས་འཕོ་འགྱུར་གྱི་དུས་རིམ་ནང་ཡ་ཐོག་གདོད་མའི་དུས་སྐབས་ནས་བཙག་དམར་ནི། ཁྲག་དང་དེ་ཡི་བརྟེན་པ་ལྟ་བུ་རྣམ་ཤེས་ཀྱི་མཚོན་རྟགས་ཉག་ཅིག་ཏུ་གྱུར་པ་ཞིག་ལགས་སོ་ཞེ་ན་མི་འོས་རྒྱུ་མེད་སྙམ་མོ། །”[21]ཞེས་གསུངས་པར་གཞིགས་ན་གཡག་རྔ་ལ་ཚོན་དམར་པོ་བྱུག་པའང་གདོད་མའི་རྟགས་འབའ་ཞིག་ཏུ་ངེས་ལ། དེ་ཉིད་བེད་སྤྱོད་བྱེད་པའང་གདོད་མའི་ཆོ་གའི་འཕོ་འགྱུར་གྱི་རྣམ་པ་ཞིག་ཡིན་པ་རང་བཞིན་གྱིས་གསལ་ལོ། །         དེས་ན་གོང་དུ་དྲངས་པའི་ལོ་རྒྱུས་དེབ་ཐེར་དག་ཏུ་བོན་གྱི་ལྷ་གེ་ཁོད་ནི་ཐོག་མར་མི་ཡུལ་དུ་བྱོན་སྐབས་སྲོག་ཆགས་ཀྱི་རིགས་གཡག་རྒོད་དཀར་པོའི་རིགས་སུ་བྱོན་པར་བཞེད་པ་དང་། «ཆ་གན་རྒྱལ་རབས»སོགས་སུ་གཡག་གི་རྔ་མ་དཀར་པོ་ཞེས་བྱུང་བ་དང་། ཡང་ཤོན་འཁྲབ་པའི་སྐབས་སུ་ཤོན་དཔོན་དང་པོ་དེའི་ལག་གཡས་ཀྱིས་ངྷོ་རང་ཞེས་གཡག་དཀར་པོའི་རྔ་མ་དངུལ་གྱི་ཡུ་བ་ཅན་ཞིག་འཕྱར་སྐོར་བྱེད་ཅེས་པ་ལྟ་བུ་སོགས་ལ་གཞིགས་ཚེ་གཡག་དཀར་པོ་དང་དེའི་རྔ་མ་ནི་སྐབས་དེའི་མི་རྣམས་ཀྱིས་འདུ་ཤེས་ཁྲོད་དུ་གལ་ཆེན་ཞིག་ཏུ་བརྩི་བ་ཤེས་ནུས། དེ་ནི་བོད་མི་རྣམས་ཁ་དོག་དཀར་པོ་ལ་དགའ་བའི་མཛེས་དཔྱོད་ལྟ་བ་དང་འབྲེལ་བ་ཡོད་ངེས་ཏེ། དྲན་དབང་དགེ་འདུན་ཆོས་འཕེལ་གྱིས། “རྒྱ་ནག་པ་རྣམས་ནི་སེངྒེ་མགོ་ལུས་སྔོན་པོར་བྱེད་པ་ཡིན་ཅིང་། རང་རེ་ནི་དཀར་པོ་བྱས་ལ། ཞེས་པ་ནས། སྔོན་བོན་ལ་གྲགས་པ་ཞིག་མིན་ནམ་སྙམ་སྟེ། བོད་ཀྱི་རྩ་བའི་རུས་ཆེན་འདྲེན་པའི་སྐབས། ཡེ་སེང་དཀར་མོ་གནམ་གྱི་འཇུ་ཐག་ཅན་གཅིག”[22]ཅེས་གསུངས་པ་བཞིན། བོད་ཡུལ་གྱི་མི་རྣམས་ནི་སྲོག་ཆགས་ཁ་དོག་དཀར་པོ་ཅན་ལ་དགའ་བའང་ཡིན། དེ་ནི་འགྲོ་བ་མིའི་རིགས་ཀྱི་སྤྱིའི་བསམ་ཕྱོགས་ཤིག་ཀྱང་ཡིན་ལ། འོད་དང་མུན་པ་གཉིས་ཀྱིས་ཁ་དོག་དཀར་ནག་མཚོན་པ་དང་། ཉིན་གྱི་དུས་བཟའ་བཏུང་འཚོལ་ནུས་པ་དང་། མུན་པའི་དུས་ལ་གཅན་གཟན་གྱི་འཇིགས་པ་སླེབས་པས་འོད་ལ་དགའ་ཞིང་མུན་པར་སྡང་བ་ནི་འགྲོ་བ་མིའི་ཆོས་ཉིད་ཅིག་ཏུའང་འཁུམས། དེ་ལས་ཀྱང་རང་རེའི་བོད་ནི་བོན་རྣམས་ལྟར་ན་མི་རྒྱུད་གྲོལ་ཚུལ་ཡང་འོད་དང་ཟེར་མ་བཅས་ཁ་དོག་བྱུང་བ་དང་། ཁ་དོག་དཀར་པོ་ལས་ནང་བཅུད་ཀྱི་སེམས་ཅན་གྲོལ་ཚུལ་བཤད་ཡོད་དེ། «དབུ་ནག་མིའུ་འདྲ་ཆགས»ལས། “དང་པོ་ཡེ་མེད་སྟོང་པ་ལ། །དེ་ལ་ཡེ་ཡོད་ཅུང་ཙམ་སྲིད། །དེ་ལ་འོད་དང་ཟེར་དུ་སྲིད། །འོད་ནི་ཕ་ལ་ཟེར་ནི་མ། །དེ་ལ་སྨྲག་དང་སྨྲིག་ཏུ་སྲིད། །དེ་ལ་ཟིལ་པ་ཕྲོམ（ཕྲུམ）[23]ཙམ་སྲིད། །”ཅེས་གསུངས་པ་ལྟར་རོ། །
        མདོར་ན། གནའ་བོའི་བྲག་བརྐོས་རི་མོ་དང་ལོ་རྒྱུས་དེབ་ཐེར་སོགས་སུ་འབྲོང་གཡག་ནི་གལ་ཆེན་ཞིག་བརྩི་བ་འདིས་ཕྱིས་ཀྱི་མི་རྣམས་ཀྱི་བྱ་སྤྱོད་སོགས་ལའང་འབྲེལ་བ་ཡོད་དེ།  བོད་མི་རྣམས་ཀྱིས་ལག་པ་གཉིས་ཡར་བཀྱགས་ཏེ་ཀུ་འདེབས་པའི་བྱ་སྤྱོད་དང་བོད་མིའི་བྲོ་ཡི་སྟངས་སྟབས་གང་མང་ཞིག་ཀྱང་གནའ་བོའི་བོད་པ་རྣམས་ཀྱིས་འབྲོང་གཡག་ལ་ལད་ཟློས་བྱས་པ་ལས་འགྱུར་འོངས་པར་སྙམ། དེས་ན་རྒྱ་གར་བ་རྣམས་བྲོ་འཁྲབ་པའི་ཚེ་རྒྱ་མཚོའི་ཉའི་འཁྱུག་རྩལ་ལ་དཔེ་བྱེད་པ་དང་། བོད་ཀྱིས་འབྲོང་གཡག་གི་མཆོང་ལྡིང་ལ་ལད་ཟློས་བྱེད་པ་སོགས་ནི་རིག་གནས་ཀྱི་སྣང་ཚུལ་ཞིག་ཏུ་ངེས་པས། ཤོན་དང་རལ་པ། རྩེད་ཐང་གཞས་མ་གར་གྱི་སྒྱུ་རྩལ་ལ་གཡག་རྔ་འཛིན་པ་ཡང་དེ་ཡི་བསྐྱེད་འབྲས་འབའ་ཞིག་ཏུ་ཁོ་བོས་སེམས་སོ། །

ལུང་ཁུངས།
[1] «བཀའ་ཆེམས་ཀ་ཁོལ་མ» [M] ལན་ཀྲུའུ། ཀན་སུའུ་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1989ལོ།  p.34
[2] 张亚沙«西藏的岩画» [M] 西宁， 青海人民出版社，2006. p.56
[3] ཨུ་རྒྱན་གླིང་བས་གཏེར་ནས་བཏོན། «བཀའ་ཐང་སྡེ་ལྔ། » [M] པེ་ཅིང་། མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1986ལོ། p.47
[4] སྤྱི་ལོ1963ལོར་ཆེད་མཁས་པF.E.Zeunerཡིས་བརྩམས་པའི་«སྒོ་ཟོག་གི་ལོ་རྒྱུས»ཞེས་པར་གླིང་ཆེན་ཨ་ཤེ་ཡ་དཀྱིལ་མར་ཁྱབ་པའི་གཡག་ནི་བོད་ནས་གཡུང་དུ་ཕབ་པ་ཞིག་ཡིན་པ་གསུངས་ཡོད། （སྙིང་ལྕགས་རྒྱལ། གཡག་དང་གཡག་གི་རིག་གནས་ལས་འཕྲོས་ཏེ་འབྲོང་ནམ་ཞིག་ལ་གཡུང་དུ་ཕབ་པའི་སྐོར་མདོར་ཙམ་གླེང་བ། བོད་ལྗོངས་སློབ་ཆེན་གྱི་རིག་དེབ། [J] ལྷ་ས། 2014（3）. ) སྤྱི་ལོ་1981ལོར Cluttonrockཡིས་བརྩམས་པའི་«སྔ་རབས་ཀྱི་སྒོ་ཟོག»ཅེས་པའི་དེབ་ཏུ་འང་། འབྲོང་དང་གཡག་གི་ཁྱད་པར་བཀོད་ཡོད་ལ། གཡག་ནི་གཟུགས་བོངས་ཆུང་ཞིང་རྭ་ཐུང་ལ་ཕྲ་བ་དང་། སྤུ་མདོག་ལའང་ཁྱད་པར་ཡོས་ཅེས་འཁོད་ཡོད། （སྙིང་ལྕགས་རྒྱལ། གཡག་དང་གཡག་གི་རིག་གནས་ལས་འཕྲོས་ཏེ་འབྲོང་ནམ་ཞིག་ལ་གཡུང་དུ་ཕབ་པའི་སྐོར་མདོར་ཙམ་གླེང་བ། བོད་ལྗོངས་སློབ་ཆེན་གྱི་རིག་དེབ། [J] ལྷ་ས། 2014（3）. ) དེ་བས་གཡག་ནི་ཞིབ་འཇུག་གི་རིན་ཐང་ལྡན་པ་ཞིག་ཡིན་པ་མཚོན་ནུས།
[5] མཁར་རྨེའུ་བསམ་གཏན། «མདའ་དང་འཕང་། » [M] པེ་ཅིང་། ཀྲུང་གོའི་བོདརིག་པ་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2007ལོ། p.352
[6] བུ་ཆུང་ཚེ་རིང་གིས་བསྒྱུར་སྒྲིག་བྱས།«སྒྲ་བྱེ་བྲག་རྟོགས་བྱེད་ཆེན་མོ་སྐད་བཞི་ཤན་སྦྱར» [M] ལྷ་ས། བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2015 p.366
[7] བན་ཤུལ་དཔལ་མཁར་རྒྱལ།«བྱང་སྐར་སྨེ་བདུན་འཆར་བའི་བོད་ཡུལ» [M] པེ་ཅིང་། པེ་ཅིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2017 p.43
[8] སྡེ་དགེ་བཀའ་འགྱུར། པོད་རྟགས། མདོ་སྡེ། ༼པ༽ (57) ༼པ༽ 57-1-82a3~57-1-141b7
[9] «མཁའ་འགྲོ་རྒྱ་མཚོའི་སྙིང་ཐིག་རྣམ་ཐར་གསང་བའི་མཛོད་ཆེན་ཉི་མའི་སྙིང་པོ་མུན་སེལ་སྒྲོན་མེ། »དབུ་མེད་ལག་བྲིས་མ། ལྡེབ 8
[10] «གཏོ་སྒྲོམ་འབུམ་ཏིག་གི་དགོངས་དོན་ལག་ལེན་ཁྱེར་བདེར་བཀོད་པའི་གཏོ་ཡི་ཆོ་ག་བཀྲ་ཤིས་འདོད་འཇོ»དབུ་མེད་ལག་བྲིས་མ། ལྡེབ 12
[11] བཙུན་པ་ཆ་གན་སོགས། «ཆ་གན་རྒྱལ་རབས་སོགས་བཞུགས»བོད་ལྗོངས་བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2019ལོ། p.258
[12] སློབ་དཔོན་བསྟན་འཛིན་རྣམ་དག«འབེལ་གཏམ་ལུང་གི་སྙིང་བོ་»ཁྲི་བརྟན་ནོར་བུ་རྩེའི་དཔེ་མཛོད་ཁང༌། 2005ལོ། 175
[13] སློབ་དཔོན་བསྟན་འཛིན་རྣམ་དག «འབེལ་གཏམ་ལུང་གི་སྙིང་བོ་» ཁྲི་བརྟན་ནོར་བུ་རྩེའི་དཔེ་མཛོད་ཁང༌། 2005ལོ། 175
[14] སློབ་དཔོན་བསྟན་འཛིན་རྣམ་དག་གི་«འབེལ་གཏམ་ལུང་གི་སྙིང་བོ་» ཁྲི་བརྟན་ནོར་བུ་རྩེའི་དཔེ་མཛོད་ཁང༌། 2005ལོ། 175
[15] སློབ་དཔོན་པད་མ་འབྱུང་གནས། བཀའ་ཐང་སྡེ་ལྔ། [M] ལྷ་ས། བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2005ལོ། p. 127.
[16] མཁར་རྨེའུ་བསམ་གཏན། «མདའ་དང་འཕང་། » [M] པེ་ཅིང་། ཀྲུང་གོའི་བོདརིག་པ་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2007ལོ། p.352
[17] དཔའ་བོ་གཙུག་ལག་ཕྲེང་བ།«ཆོས་འབྱུང་མཁས་པའི་དགའ་སྟོན» [M] པེ་ཅིང་། མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2013ལོ། p.244
[18] མགོན་པོ་རྒྱལ་མཚན། «གངས་ལྗོངས་རལ་པ།» [M] པེ་ཅིང་། མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2017ལོ། p.80
[19] 觉嘎，«藏族传统音乐的结构形态研究»上海音乐出版社，2009年版，第30页。
[20] ལྷག་པ་ཚེ་བརྟན། «མཚོན་བྱེད་བརྡ་རྟགས་དེ་ཉིད་སྣང་བ» མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། [M] པེ་ཅིང་། མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2019ལོ། p.57
[21] དགེ་འདུན་ཆོས་འཕེལ། གསུང་འབུམ་པོད་གཉིས་པ།  [M] ལྷ་ས། བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2013ལོ། p.45
[22] ཕྱིའི་མཁས་པ་ཧོ་ཕོ་མན་གྱིས（1975.p.107）གྱིས་ཟིལ་བ་ཕྲོམ་ཞེས་པའི་ཚིག་དེ་ལ་དབྱིན་ཇུའི་སྐད་དུ་（glitterring dew）ཡོད་ཀྱང་། དེ་ནི་དཀར་པོའི་དོན་མཆིས་པ་དང་། དཔེར་ན་སྐྱ་ཕྲོམ་ཕྲོམ་ཞེས་ཞེས་འའབྱུང་བ་དང་། ཡང་ཕྲུམ་ནི་དར་བའམ་ཞོ་ལ་གོ་བ་ཡིན་ཟེར། «དཔག་བསམ་ལྗོན་པའི་སྙེ་མ»（1960 ལྡེབ། 40b）ཕྲོམ་ཞེས་པ་དཀར་པོའི་དོན་ཡོད་པ། “ཐུག་མོ་ཕྲོམ་ཕྲོམ་དང་། འབྲི་མོ་ཕྲོམ་ཕྲོམ་”ཞེས་པ་ལྟརདང་། དོན་དངོས་ཐོག་ང་ཚོས་ཕྲུམ་ཞེས་པའི་ཚིག་དེ་«གསུང་བཞི་བཅུ་པ»（p.292）ཡི་ནང་དུ་མཐོང་ཐུབ་སྟེ། “དང་པོ་ཡེ་མེད་སྟོང་པ་ལ། །དེ་ལ་ཡེ་ཡོད་ཅུང་ཙམ་སྲིད། །དེ་ནས་བ་མོ་སྐྱ་ཙམ་སྲིད། །དེ་ནས་ཟིལ་པ་ཕྲུམ་ཙམ་སྲིད། །”ཅེས་པ་ལྟར་རོ། །（ཁུ་བྱུག་སྔོན་མོའི་གསུང་སྙན）
[23] མཁར་རྨེའུ་བསམ་གཏན་དང་ཡ་སུ་ཧི་ཀོ.ན་ག་ནོ་གཉིས་ཀྱིས་བསྒྲིགས། «ཁུ་བྱུག་སྔོན་མོའི་གསུང་སྙན» National Museum of Ethnol ogy Osaka 2002 ལོ། p.99

སྲས་མཆོག་ཚེ་རིང་། མཚོ་སྔོན་འབའ་རྫོང་གི་མི། བོད་ལྗོངས་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོའི་2019ལོའི་རབ་འབྱམས་ཞིབ་འཇུག་སློབ་མ། ཞིབ་འཇུག་ཁ་ཕྱོགས་ནི། བོད་ཀྱི་སྲོལ་རྒྱུན་ཞབས་བྲོ།