༄༅། །བྱམས་པ་འབུམ་གླིང་གི་བོད་བརྒྱུད་ནང་བསྟན་གྱི་རི་མོ་གླེང་བ།

 
[ནང་དོན་གནད་བསྡུས] བྱམས་པ་འབུམ་གླིང་ནི་བཙན་པོ་ཁྲི་རལ་པ་ཅན་གྱི་དུས་སུ་བོད་དུ་བཤད་གྲྭ་ཆེན་པོ་བཅུ་གཉིས་བཙུགས་པའི་གྲས་སུ་གཏོགས་ཤིང་། རྒྱ་བོད་སོ་མཚམས་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཡུན་རིང་ལྡན་པའི་ཆོས་སྡེ་འདིར་རྒྱ་བོད་ལུགས་གཉིས་ཀྱི་རི་མོའི་བྲིས་རྒྱུན་ཆུ་དང་འོ་མ་བཞིན་འདྲེས་པའི་ལོ་རྒྱུས་རྒྱབ་ལྗོངས་ལས་འཕྲོས་ཏེ། དམིགས་བསལ་བོད་བརྒྱུད་ནང་བསྟན་རི་མོའི་སྒྱུ་རྩལ་གྱི་ཁྱད་ཆོས་ལྡན་པའི་ལྡེབས་རིས་ཀྱི་གནས་བབ་དང་། སྒྱུ་རྩལ་གྱི་རིན་ཐང་ཐད་ཡིག་ཆ་དང་པར་རིས་སོགས་ཀྱིས་ཟུར་བརྒྱན་ཏེ་དཔྱད་ཡོད།
[གནད་ཚིག] བྱམས་པ་འབུམ་གླིང་། དགེ་ལུགས་པ། ལྡེབས་རིས། བྱམས་ཆེན།
 
        བྱམས་པ་འབུམ་གླིང་ནི་ད་ལྟའི་ཆར་ཀན་སུའུ་ཞིང་ཆེན་ཀྭ་ཅུ་ཧའེ་རིགས་རང་སྐྱོང་ཁུལ་ཡུང་ཅིན་རྫོང(甘肃省临夏回族自治州永靖县)གི་ལྷོ་ནུབ་སྤྱི་ལེ35མཚམས་ཀྱི་རྨ་ཆུའི་བྱང་ངོགས་སུ་ཆགས་ཡོད། དགོན་པ་འདི་ནི་ཕལ་ཆེར་ཆིན་ནུབ་མའི་ཅན་ཧོང་ཁྲི་ལོ་དང་པོ(西秦建弘元年)སྟེ།[1] སྤྱི་ལོ420ལོར་བཞེངས་ཤིང་རང་རྒྱལ་གྱི་ནང་པའི་བྲག་ཕུག་ལས་སྔ་གྲས་སུ་གཏོགས། བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཆར་བྱམས་པ་འབུམ་གླིང་ནི་སྟོན་པ་གཤེན་རབ་དང་དུས་མཉམ་དུ་འཁྲུངས་པའི་ཀོང་ཙེ་འཕྲུལ་རྒྱལ་ཞེས་པས་བཞེངས་པར་གྲགས་ཀྱང་།[2] ཚད་མར་འཛིན་པའི་ཁུངས་ཐུབ་ཀྱི་དཔྱད་གཞི་མ་རྙེད་པས་འོལ་ཚོད་དུ་འབྲི་བར་མ་སྤོབས། འདིར་ཐང་བོད་གནའ་ལམ(唐蕃古道)སྟེང་སྙན་པའི་གྲགས་པ་འབར་བའི་བྱམས་པ་འབུམ་གླིང་གི་སྔོན་བྱུང་ལོ་རྒྱུས་ལ་དཔྱད་པ་སྔོན་དུ་སོང་བའི་རྨང་གཞིའི་སྟེང་།[3] ས་དགེ་བཀའ་བརྒྱུད་ཀྱི་བླ་ཆེན་དག་གིས་ཞབས་ཀྱིས་བཅགས་པའི་དབེན་གནས་འདིར་ནང་པའི་བསྟན་པ་ཤུགས་ཆེར་དར་བར་མ་ཟད། རྒྱ་ལུགས་ཀྱི་ལྡེར་བཟོ་རྣམས་རང་སོར་བཞག་ཅིང་བོད་ལུགས་སུ་བཞེངས་པའི་ལྡེབས་རིས་དག་གིས་མངོན་པར་བརྒྱན་པའི་བྲིས་འབུར་སྒྱུ་རྩལ་གྱི་ཁྱས་ཆོས་དང་རིན་ཐང་སོགས་ཅུང་ཟད་གླེང་བར་བྱ།
དང་པོ། ལོ་རྒྱུས་ཁྲོད་ཀྱི་བྱམས་པ་འབུམ་གླིང་དང་འབྲེལ་ཡོད་ཞིབ་འཇུག །
        སྤྱིར་བྱམས་པ་འབུམ་གླིང་ཞེས་པའི་མིང་ནི་དགོན་པ་དེར་བཞུགས་པའི་བྱམས་པ་ཆུ་གཟིགས་མ་ལས་ཐོགས་པར་གྲགས་ཀྱང་། ཡིག་ཆ་ལ་ལར་བྱམས་ཆེན་དེ་ནི་ཀོང་ཙེའི་དུས་སུ་བཞེངས་པའི་བོན་ལྷ་ཡིན་པའི་དགོངས་པ་བཞེས་འདུག །[4] ལྟ་བ་དེ་རིགས་ཀྱི་ཁུངས་བཅོལ་ས་ནི་«ལེགས་བཤད་རིན་པོའི་ཆེའི་གཏེར་མཛོད»དེ“སྟོན་པ་སངས་རྒྱས་གཤེན་རབ་མི་བོས་ཀོང་ཙེ་འཕྲུལ་རྒྱལ་གྱི་ཚ་བོ་འཕྲུལ་བུ་ཆུང་ལ་གབ་ཙེ་སུམ་བརྒྱ་དྲུག་ཅུར་བསྟན་པ་རྣམས་མ་འོངས་པར་རྒྱ་ནག་གི་ཡུལ་དུ་དར་བར་འགྱུར་བ་ལུང་བསྟན་པ་ནི། དྲི་མེད་ལས། ཁྲུས་བདག་སྤང་ལ་གནམ་གཤེན་ཁྱོད། །འདི་ནས་འཛམ་གླིང་ཤར་ཕྱོགས་ཀྱི། །ག་ཅུ་རྒྱ་ཡི་རྒྱལ་ས་རུ། །ཅུ་ཙེ་འཕྲུལ་གྱི་རྒྱལ་པོར་འཁྲུངས། །བདུད་རྒྱལ་འཁོར་བས་བསྒྱུར་པ་ཡི། །མི་མཐུན་ལོག་པའི་རྩིས་སྦྱོར་ལ། །གཙུག་ལག་འཕྲུལ་གྱི་གབ་ཙེར་བསྒྱུར། །”[5]ཅེས་རྒྱ་ནག་ཏུ་བོན་བསྟན་དར་བའི་ལུང་བསྟན་ལས་ཀྭ་ཅུའི་ཡུལ་དུ་གཙུག་ལག་ཁང་བཞེངས་ཚུལ་གྱི་ལྟ་བའི་རྗེས་སུ་འབྲངས་ཏེ་བྱམས་པ་འབུམ་གླིང་ནི་བོན་པོ་ཀོང་ཙེ་འཕྲུལ་རྒྱལ་གྱིས་བཞེངས་ཞེས་རླུང་ལྟར་གྲགས་རྐྱེན། མཁར་ནག་ལོ་ཙཱ་བས“རྨ་ཆུའི་འཁྲིས་སུ་སྤྲུལ་པའི་ལྷ་བཟོ་ཀོང་ཙེ་འཕྲུལ་གྱི་<གྱིས་>བཞེངས་པའི་བྱམས་པ་འབུམ་གླིང”[6]ཞེས་བཞེང་མཁན་སྤྲུལ་པའི་ལྷ་བཟོ་ཡིན་ཚུལ་སོགས་བཤད་མོད། «མདོ་སྨད་ཆོས་འབྱུང»དུ“བྱམས་པ་འབུམ་གླིང་གི་བྱམས་ཆེན་འདི་ངག་རྒྱུན་འགར་ཀོང་ཙེས་བཞེངས་པ་ཡིན་ཟེར་ཞིང་། དེའི་རྒྱུ་མཚན་གྱིས་ཀོང་ཙེའི་མིང་ལ་ཡང་བཟོ་ཀོང་ཙེ་དང་ཀོང་ཙེ་འཕྲུལ་གྱི་རྒྱལ་པོ་ཞེས་བཤད།”[7]ཅེས་པ་བཞིན་ཀོང་ཙེ་ནི་དོན་དམ་བོད་མི་ཞིག་ཡིན་མིན་ཐད་ལ་བཤད་ཚུལ་ཅི་རིགས་འདུག་པས་འདིར་བརྗོད་བྱའི་དཀྱུས་སྒྲིབ་པར་དོགས་པས་སྤྱི་ཁོག་ཙམ་གྱིས་འཐུས་པར་བྱ།[8] དགོན་པར་འདིར་བཞུགས་པའི་བྱམས་སྐུ་ནི་ཕྱིས་སུ་གཙང་རྟ་ནག་ཏུ་འཁྲུངས་ཤིང་པཎ་ཆེན་ཡེ་ཤེས་རྩེ་མོའི་སྤྲུལ་པར་གྲགས་པ་ཀུན་དགའ་རྣམ་སྲས་ཀྱིས་གཙུག་ཏོར་སོགས་བསྣན་ཏེ་ཞལ་བསྒྱུར་པ་ནས་བྱམས་པ་ཆེན་པོར་གྲགས། དེ་ཡང་འབུམ་གླིང་ཞེས་པའི་ས་མིང་འདི་བོད་ཀྱི་ཡིག་ཐོག་ཏུ་བྱུང་སྔ་བ་ལ་ཏུན་ཧོང་ཡིག་རྙིང་གིས་ར་སྤྲོད་ཐུབ་པར་མ་ཟད། སུང་རྒྱལ་རབས་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཡི་གེར་དགོན་པ་འདི་ལ་བུམ་ལིང(炳灵)ཞེས་མིང་དུ་གྲགས་ཡོད།[9] བོད་བཙན་པོའི་དབུ་རྨོག་བཙན་པའི་དུས་སུ་ཀྭ་ཅུ་སོགས་མངའ་རིས་སུ་བཅུག་པ་ཏུན་ཧོང་ཡིག་རྙིང་ལས“ཆབ་སྲྀད་ཞྀག་ནས་ཞང་རྒྱལ་ཟྀགས:དང་ཞང་སྟོང་རྩན་ལས་སྩོགས། པས། བུམ་ལྀང་ལྕག:ཟམ:རྒལ་ཏེ་། །དྲ་ཅེན་དྲང་སྟེ་། འབུ་ཤྀང་ཀུན་དང་ཟྀན་ཅུ་དང་ག་ཅུ་ལས:སྩོགས་པ། རྒྱའྀ་མཁར་མང་པོ་ཕབ་སྟེ།”[10]ཞེས་པ་ལས“བུམ་ལྀང་ལྕགས་ཟམ”ནི་སྐབས་དེའི་བོད་བཙན་པོའི་དམག་ལམ་གལ་ཆེན་ཞིག་ཡིན། རྒྱ་བོད་མཐའ་མཚམས་སུ་གཏོགས་པའི་གནད་འགག་གི་ས་ཚུགས་འདིར་བུམ་གླིང་འགག་སྒོ་ཞེས་པ་ནི་རྒྱ་ཡིག་གི“凤林关”ཞེས་པ་སྒྲ་འགྱུར་ཏེ་བོད་སྐད་དུ་བུམ་གླིང་ཞེས་ཐོགས་པར་གྲགས་ཚུལ་དང་།[11] ཡང་ཞིབ་འཇུག་པ་ལ་ལས་རྒྱ་བཟའ་ཕྱི་མ་སྟེ་གྱིམ་ཤིང་ཀོང་ཇོ(金城公主)བོད་དུ་ཕེབས་དུས་རྒྱ་ནག་གི་རྒྱལ་པོས་བུམ་གླིང་འགག་སྒོར་ཟམ་པ་ཞིག་བཙུགས་པ་དེའི་མིང་ལ“གནམ་འོག་གི་ཟམ་པ་དང་པོ”ཞེས་ཕྱག་བྲིས་གནང་ཚུལ་གྱི་ལྟ་བ་བཏོན་འདུག་མོད།[12] འདིར་བོད་རྒྱ་གཉིས་ཀྱི་ཡིག་རྙིང་ལས་ཐོན་པའི་ལྕགས་ཟམ་འདི་གཉིས་གནས་ཡུལ་གཅིག་ཏུ་འཛིན་དགོས་མིན་མ་ངེས་ཀྱང་། བུམ་གླིང་ཞེས་པ་ནི་རྒྱ་ཡིག་གི་མིང“凤林”ཞེས་པའི་སྒྲ་འགྱུར་བ་ལས་འབྱུང་མི་སྲིད་དེ། རྒྱའི་ཡིག་ཚང་སྔ་ཤོས་ཁག་ཏུ་རྒྱ་ཡིག་གི་མིང་རང་སོར་མ་བཞག་པར་བོད་མིང་བུམ་གླིང་གི་སྒྲ་འགྱུར་ཏེ“炳灵寺”ཞེས་བྲིས་པ་ལས་ངལ་མེད་དུ་ཤེས་ཐུབ།[13] ལྷག་པར་དུ་ལོ་རྒྱུས་ཀུན་ལ་གྲགས་པའི་རྒྱ་བོད་སོ་མཚམས་ཀྱི་མཆོད་རྟེན་དཀར་པོའང་གནས་འདིར་བཞུགས་མོད། ད་ཆ་མཆོད་རྟེན་གྱི་གནས་སྤར་ཞིང་རྟེན་ཚབ་ཏུ་བཞེངས་པའི་མཆོད་རྟེན་དཀར་པོ་ནི་མིང་གི་ལྷག་མ་ཙམ་ཏུ་ཟད་དོ། །དེ་ཡང་བོད་ཀྱི་ཆོས་འབྱུང་སྔ་ཤས་ཁག་ལ་གཞིགས་ན། བྱམས་པ་འབུམ་གླིང་ནི་ཆོས་རྒྱལ་ཁྲི་རལ་པ་ཅན་གྱི་སྐུ་དུས་སུ་བཙུགས་པའི་བློ་སྦྱོང་གི་བཤད་གྲྭ་བཅུ་གཉིས་ཀྱི་གྲས་སུ་གཏོགས་ཤིང་།[14]  «ནེའུའི་ཆོས་འབྱུང»ལྟར་ན། བཙན་པོ་ཁྲི་གཙུག་ལྡེ་བཙན་རལ་པ་ཅན་གྱིས་རྒྱའི་གུང་གུ་རྨེ་རུ་ཡན་ཆད་དུ་གཙུག་ལག་ཁང་བཞེངས་པའི་དུས་སུ་མདོ་དབུས་ཁམས་གསུམ་དུ་ཐོས་བསམ་བློ་སྦྱོང་གི་བཤད་གྲྭ་ཆེན་པོ་བཅུ་གཉིས་བཙུགས་པའི་གྲས་སུ་ཁམས་ན་འབུམ་གླིང་ཞེས་མཁས་པ་ལྡེའི་གསུངས་དང་ཡོངས་སུ་མཐུན་པས།[15] འདིར་བྱམས་པ་འབུམ་གླིང་ནི་བོད་བཙན་པོའི་དུས་ཀྱི་“བུམ་གླིང་ལྕགས་ཟམ”དུ་གྲགས་པའི་གནས་ཡུལ་དེར་ངོས་འཛིན་བྱས་ན་ལུང་དང་རིག་པའི་འགལ་བ་མེད་པར་མ་ཟད། ཡིག་རྙིང་ཁྲོད་ཀྱི་བུམ་གླིང་ཞེས་པ་ཕྱིས་སུ་འབུམ་གླིང་དུ་གྱུར་ཅིང་། ད་ལྟའི་ཆར་དགོན་པའི་རྟེན་གཙོར་བྱམས་སྐུ་ཆེན་པོ་ཞིག་བཞུགས་པ་དེའི་མིང་གི་ཆ་ཤས་སུ་གྱུར་ཏེ་བྱམས་པ་འབུམ་གླིང་ཞེས་ཡོངས་སུ་གྲགས་པ་ལྟར་རོ། །
        སྔ་ཕྱིས་སུ་བྱམས་པ་འབུམ་གླིང་གི་ལོ་རྒྱུས་དང་སྒྱུ་རྩལ་རིག་གནས་སྐོར་ལ་དོ་སྣང་དང་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་མཁན་མང་པོ་འདུག་ཀྱང་། དཔྱད་རྩོམ་འདི་ལ་ཐད་ཀར་འབྲེལ་བ་ཡོད་པའི་ཞིབ་འཇུག་པ་དང་དེ་དག་གི་དཔྱད་འབྲས་དཔེ་མཚོན་ཙམ་དྲངས་ན། ཞུང་ཝུན་པིན(熊文彬) [16] དང་ཝང་ཐུང་ལིན།(王通玲) [17] ཀྲའོ་ཞུའེ་ཧྥིན།(赵雪芬) [18] དང་ཝང་ལིན་ཞིའུ(王玲秀)[19]སོགས་ཀྱིས་བོད་ཀྱི་རི་མོའི་སྒྱུ་རྩལ་གྱི་མཐོང་སྣང་བསྐྱེད་དེ་བྱམས་པ་འབུམ་གླིང་དུ་བཞུགས་པའི་བོད་བརྒྱུད་ནང་བསྟན་སྒྱུ་རྩལ་གྱི་ལྷ་ཚོགས་ངོས་འཛིན་དང་རི་མོའི་ཁྱད་ཆོས་སོགས་ལ་སྤྱི་དང་བྱེ་བྲག་གི་ཆ་ནས་དཔྱད་པ་བཏང་འདུག་ཀྱང་། བོད་ཀྱི་ཆོས་ལུགས་གྲུབ་མཐའི་བྱུང་འཕེལ་དང་བླ་ཆེན་ཁག་གི་རྣམ་ཐར་ལ་དཔེ་གཟིགས་མ་མཛད་པའི་རྐྱེན་གྱིས་བྱམས་པ་འབུམ་གླིང་གི་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་གནས་བབ་དང་རི་མོའི་སྒྱུ་རྩལ་གྱི་ཁྱད་ཆོས་ཐད་ལ་ངོས་འཛིན་ཆ་ཡོངས་སུ་རྫོགས་པ་ཞིག་བྱུང་མི་འདུག་པས། གུས་པས་འདིར་བོད་ཀྱི་བླ་ཆེན་ཁག་གི་རྣམ་ཐར་རྒྱས་བསྡུས་ལ་ཁུངས་གཏུགས་ཤིང་བོད་ཀྱི་རི་མོའི་སྒྱུ་རྩལ་གྱི་བྱུང་འཕེལ་ལོ་རྒྱུས་བཅས་གཞིར་བྱས་ཐོག་བྱམས་པ་འབུམ་གླིང་གི་རི་མོའི་འབྲི་རྒྱུན་དང་དུས་རབས་སོགས་ངོས་འཛིན་བྱེད་རྒྱུར་འབད་པར་བྱའོ། །
གཉིས་པ། བྱམས་པ་འབུམ་གླིང་དུ་དགེ་ལུགས་པའི་བསྟན་པ་དར་ཚུལ། 
        ལར་རྒྱ་བོད་མཐའ་མཚམས་སུ་གཏོགས་པའི་ཡུལ་གྲུ་འདིར་སངས་རྒྱས་ཀྱི་བསྟན་པ་སྔ་ནས་དར་ཡོད་པ་རྒྱའི་ལུགས་སུ་བཞེངས་པའི་རྟེན་རྙིང་དེ་དག་གིས་བདེན་དཔང་བྱ་ཐུབ་ལ། བོད་བཙན་པོའི་དུས་སུ་བྱམས་པ་འབུམ་གླིང་ནི་ཏུན་ཧོང་དང་འདྲ་བར་མཐའ་མཚམས་ཀྱི་ནང་པའི་རྟེན་གཞི་གལ་ཆེན་ཞིག་ཏུ་གྱུར་པ་དང་། ཙོང་ཁའི་རྒྱལ་རབས་ཀྱི་སྐབས་སུ་བོད་བརྒྱུད་ནང་བསྟན་གྱི་གདན་ས་གལ་ཆེན་ཞིག་ཏུ་གྱུར་ཡོད་པ་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཚང་ཁག་ལས་གསལ། དེ་ཡང་ཁ་ཅིག་གིས་བྱམས་པ་འབུམ་གླིང་དུ་བཙན་པོའི་དུས་ཀྱི་རི་མོའི་སྒྱུ་རྩལ་གྱི་རྗེས་ཤུལ་སོགས་ད་ལྟའང་མཇལ་དུ་ཡོད་ཅེས་གསུངས་པ་ནི་མ་དག་པར་འདོད་དེ།[20] རྒྱུ་མཚན་ནི་བྱམས་པ་འབུམ་གླིང་དུ་བཞུགས་པའི་བོད་བརྒྱུད་ནང་བསྟན་གྱི་རི་མོའི་སྣང་བརྙན་ཕལ་ཆེ་བ་ནི་བསྟན་པ་ཕྱི་དར་གྱི་རྗེས་ནས་བྱུང་བའི་བོད་ཀྱི་ཆོས་ལུགས་གྲུབ་མཐའ་ཁག་གི་བྱུང་འཕེལ་དང་འབྲེལ་བ་ཡོད་པར་མ་ཟད། ལྷག་པར་དུ་དགེ་ལུགས་པའི་བསྟན་པ་ཕྱོགས་མཐར་སྤེལ་བའི་ལོ་རྒྱུས་དོན་དངོས་དང་ཡོངས་སུ་མཐུན་པར་སྙམ། དེ་ལ་མཁར་ནག་ལོ་ཙཱ་བས་རྗེ་རིན་པོ་ཆེའི་མདོ་སྔགས་ཟུང་འབྲེལ་གྱི་བསྟན་པ་མདོ་སྨད་དུ་དར་ཚུལ་བསྟན་པའི་སྐབས་སུ་འདི་ལྟར་གསུངས་ཡོད་དེ། “རྨ་ཆུའི་འཁྲིས་སུ་སྤྲུལ་པའི་ལྷ་བཟོ་ཀོང་ཙེ་འཕྲུལ་གྱི<གྱིས>བཞེངས་པའི་བྱམས་པ་འབུམ་གླིང་དུ་རྗེ་རིན་པོ་ཆེའི་བསྟན་པ་དར་ཞིང་ཁྲི་ཐོག་དབོན་པོས་སྨོན་ལམ་ཆེན་པོ་བཙུགས་སོ། །”[21]ཞེས་པ་ལས་གནས་འདིར་ཞྭ་སེར་གྱི་བསྟན་པ་སྔ་ནས་དར་ཡོད་པར་མ་ཟད་བོད་ཀྱི་མཁས་གྲུབ་མང་པོ་ཞབས་ཀྱིས་བཅགས་ཤིང་བསྟན་འགྲོའི་དོན་ཆེན་མཛད་ཡུལ་དུ་གྱུར་ཡོད་པ་ངང་ངམ་ཤུགས་ཀྱིས་རྟོགས་འོང་།[22] དེ་ལ«སྐལ་ལྡན་རྒྱ་མཚོའི་སྐྱེས་རབས་སྣང་བའི་སྒྲོན་མེ»ལས“དགུང་ལོ་རེ་གསུམ་བའི་སོས་ཀ་ཟི་ལིང་ཏྲིན་ཐེ་ནས་བྱམས་པ་འབུམ་གླིང་དུ་མ་ཎི་བུམ་སྒྲུབ་བྱེད་པའི་ཚོགས་དཔོན་དུ་སྤྱན་དྲངས་པར། དྲེགས་ལྡན་གྱིས་བཀུར་བ་དང་རྙེད་པ་ལ་དགྱེས་པ་མེད་པའི་ནང་གི་ཉམས་རྟོགས་མཚོན་པའི་གསུང་མགུར་གནང་། ས་ག་ཟླ་བའི་ནང་བཏེག་སྟེ་ལམ་བར་གྱི་རྒྱ་བོད་རྣམས་ལ་ཐར་བའི་ས་བོན་སྒྲུན་བཞིན་ཕེབས་པར......”[23]ཞེས་གསུངས་པ་ལས་གྲུབ་དབང་ཤར་སྐལ་ལྡན་རྒྱ་མཚོས(1607－1677)གནས་འདིར་བསྟན་འགྲོའི་དོན་རྒྱ་ཆེར་གནང་། གཞན་ཡང་སུམ་པ་ཡེ་ཤེས་དཔལ་འབྱོར(1704－1788)དགུང་ལོ་རེ་གསུམ་སྟེང་མཆོད་རྟེན་དཀར་པོ་སོགས་བརྒྱུད་བྱམས་པ་འབུམ་གླིང་དུ་ཕེབས་ཤིང་།[24] འཇམ་དབྱངས་བཞད་པ་སྐུ་ཕྲེང་གཉིས་པ་རྗེ་འཇིགས་མེད་དབང་པོ(1728－1791)དགུང་ལོ་ང་གཉིས་སྟེང་ཀ་ཇུ་མཁར་གྱི་ལྷ་ཁང་རི་ཁྲོད་སོགས་སྐྱོང་མཁན་གྱི་བླ་མ་ཡང་སྐྱ་ཞབས་དྲུང་མཆོག་དང“བྱམས་པ་འབུམ་གླིང་གི་བདག་པོ་ཡུན་ལོ་ཡེས་གྱིས་གདན་དྲངས་ཏེ་བསྙེན་བཀུར་ཞིང་ལྗགས་ལུང་འགའ་ཞིག་ཞུས། བྱམས་ཆེན་གྱི་མདུན་དུ་ཕེབས་ནས་མཆོད་པ་རྒྱ་ཆེན་པོ་ཕུལ་ཏེ་བསྟན་པ་རྒྱས་པའི་ཐུགས་སྨོན་མཛད།”[25]ཅེས་པ་དང་། གུང་ཐང་སྐུ་ཕྲེང་གསུམ་པ་དཀོན་མཆོག་བསྟན་པའི་སྒྲོན་མེ་མཆོག(1762－1823)ཀྱང་གནས་འདིར་ཕེབས་ཚུལ་སོགས་འཕྲིན་ལས་རླབས་ཆེན་གྱི་རྣམ་ཐར་མང་། ལྷག་པར་དུ་རྒྱལ་དབང་ལྔ་པས་མཛད་པའི«རྗེ་བཙུན་ཐམས་ཅད་མཁྱེན་པ་བསོད་ནམས་རྒྱ་མཚོའི་རྣམ་ཐར་དངོས་གྲུབ་རྒྱ་མཚོའི་ཤིང་རྟ་ཞེས་བྱ་བ་བཞུགས་སོ»ཞེས་པ་ལས“ཉི་སྒྲོལ་བྱེད་ཅེས་པ་ཤིང་སྤྲེལ་གྱི་ལོ་གསར་རྒྱས་པ་མཛད། རྒྱ་ཀོང་རྩེ་འཕྲུལ་གྱིས་བྲག་རི་ལ་བརྐོས་པའི་བྱམས་པའི་སྐུ་འབུམ་ཐེར་བཞུགས་པ་དེ་མཇལ་ནས། མ་སྒལ་གྱི་སའི་ཆ་བིང་ལིར་སྒར་དམངས་བཞག”[26]ཅེས་གསུངས་པར་གཞིགས་ན། ཏཱ་ལའི་བླ་མ་སྐུ་ཕྲེང་གསུམ་པ་བསོད་ནམས་རྒྱ་མཚོ་མཆོག(1543－1588)སོག་པོ་ཨལ་ཐན་རྒྱལ་པོས་སོག་ཡུལ་དུ་གདན་དྲངས་ཏེ་ལམ་ཞོར་བྱམས་པ་འབུམ་གླིང་དུ་མཇལ་བའི་ལོ་རྒྱུས་ལས་སྐབས་དེར་བྱམས་པ་འབུམ་གླིང་དུ་དགེ་ལུགས་པའི་བསྟན་པ་དར་ཅིང་རྒྱས་ཡོད་པ་མཚོན་ཐུབ། དེ་ཡང«བསྟན་རྩིས་ཀུན་ལས་བཏུས་པ»ལས“སྤྲུལ་སྐུ་བསོད་ནམས་ཡེ་ཤེས་དབང་པོ་འདི་རྒྱལ་བ་བསོད་ནམས་རྒྱ་མཚོ་དང་ལྷན་དུ་གྲུབ་པའི་གནས་མཆོག་དན་ཏིག་སོགས་སུ་ཕེབས་མྱོང་།”[27]ཞེས་གསུངས་པ་ལྟར་ན། པཎ་ཆེན་བསོད་ནམས་གྲགས་པའི་སྤྲུལ་སྐུར་གྲགས་པ་འདི་ཉིད་ཀྱང་རྒྱལ་དབང་གསུམ་པ་དང་ལྷན་ཏུ་བྱམས་པ་འབུམ་གླིང་ལའང་ཕེབས་ཡོད་པ་རིགས་པས་དཔག་ཐུབ། དེ་བཞིན་དུས་རབས་བཅོ་ལྔའི་ནང་བྱམས་ཆེན་ཆོས་རྗེ་ཤཱཀྱ་ཡེ་ཤེས(1354－1424)མཆོག་དགུང་ལོ་ལྔ་བཞི་པར་ཏཱ་མིང་རྒྱལ་པོའི་གདན་ཞུ་ལྟར་རྗེའི་སྐུ་ཚབ་ཏུ་རྒྱ་ནག་ལ་ཕེབས་པའི་ལམ་བར་དུ་ད་ལྟའི་བྱམས་པ་འབུམ་གླིང་སོགས་ཞབས་ཀྱིས་བཅགས་ཞེས་གསུངས[28]ཀྱང་། དམ་པ་ཁོང་གི་རྣམ་ཐར་ཁ་ཐོར་དག་ལས་ལམ་ཐིག་གསལ་པོ་ཞིག་མ་ངེས་ཀྱང་མདོ་སྨད་ཀྱི་གནས་ཆེན་ཁག་ལ་ཕེབས་སྲིད་པ་ནི་ཐེ་ཚོམ་མི་དགོས་པར་སྙམ། ཕྱིས་སུ་པཎ་ཆེན་སྐུ་ཕྲེང་བཞི་པ་བློ་བཟང་ཆོས་རྒྱན(1570－1662)དང་དུས་མཉམ་དུ་ཡོད་པའི་གཙང་རྟ་ནག་པས་འབུམ་གླིང་གི་བོན་སྟོན་ཞལ་བསྒྱུར་ཏེ་བྱམས་སྐུར་བཞེངས་པ་ནི་ནང་ཆོས་ཤུགས་ཆེར་དར་བའི་མཚོན་རྟགས་སམ་ལྷག་པར་དུ་དགེ་ལུགས་པའི་བསྟན་པའི་རྩ་བ་བརྟན་ཅིང་རྩེ་མོ་རྒྱས་པའང་གཞི་ནས་རྟོགས་ཐུབ། སུམ་པ་མཁན་པོས“དེར་སྟོད་ཙམ་གྱི་རྨ་ཆུ་ཚུར་ཁའི་བྱམས་པ་འབུམ་གླིང་གི་ལྷ་ཆེན(ཕྱག་བསྒྱུར་གཙུག་ཏོར་ལྷུང་བཟེད་བསྣམ་ནང་དུ་ཡུམ་པོ་ཏི་སཱ་ཚ་འབུམ་ཕུལ། སྟོད་བྲག་རྐོས་སྨད་བྲག་བརྩིགས་ཆེ་འདོམ་ཉེར་གཅིག་ཟེར)རྒྱ་ཀོང་ཚེ་འཕྲུལ་གྱིས་བཞེང(ལོ་བ་ཡེས)ཟེར་བ་ནི་སྔོན་རྒྱའི་བོན་པོས(བོན་ལྷ་འདྲ་བ)བཞེངས་ཀྱང་རྒྱལ་བསྟན་དར་རྗེས་སྒྲུབ་སྡེ་ཆགས་ནས་སྟོན་པའི་སྐུ་བསྒྱུར་བ་ཡིན།”[29]ཞེས་གསུངས་པ་བདེན་པར་མཐོང་སྟེ། བྱམས་པ་འབུམ་གླིང་དུ་རྒྱལ་བསྟན་དར་བའི་ལོ་རྒྱུས་རྒྱུན་རིང་ཞིང་བསྟན་པ་སྔ་དར་གྱི་དུས་སུ་བོད་བརྒྱུད་ནང་བསྟན་ཤུགས་ཆེར་དར་ཡོད་ལ། བཙན་པོའི་རྒྱལ་རྒྱུད་ཕྱི་མ་ཙོང་ཁའི་རྒྱལ་རབས་ཀྱི་སྟོབས་ཤུགས་འོག་རྒྱལ་བསྟན་གྱི་སྒྲུབ་གནས་འདི་དག་ལས་བསྟན་པའི་མེ་རོ་གསོས་ཞེས་ཡོངས་སུ་གྲགས། དེ་ཡང་དགོན་པ་འདིའི་ལྡེབས་རིས་ཁག་ནང་ས་སྐྱ་དང་བཀའ་རྒྱུད་པའི་མཁས་གྲུབ་ཁག་གི་སྣང་བརྙན་སོགས་མཇལ་དུ་ཡོད་པ་ལས། བྱམས་པ་འབུམ་གླིང་ནི་དགེ་ལུགས་པ་གཙོ་བྱས་པའི་གྲུབ་མཐའ་རིས་མེད་ཀྱི་ཆོས་རྒྱུད་སྤེལ་གནས་ཤིག་ཡིན་པར་སྙམ་མོད། སྒྲུབ་བྱེད་དུ་རུང་བའི་ཁུངས་བཙུན་གྱི་ཡིག་ཆ་སོགས་མ་རྙེད་པས་མཐའ་གཅིག་ཏུ་ཁ་ཚོན་གཅོད་མ་སྤོབས། ཡིན་ནའང་མིག་སྔར་མཇལ་དུ་ཡོད་པའི་དགོན་པ་འདིའི་གདན་རབས་སམ་མཁན་རྒྱུན་སྐོར་གྱི་ལོ་རྒྱུས་མདོར་བསྡུས་ཤིག«དགའ་ལྡན་ཆོས་འབྱུང»དུ་གསལ་ལ། དེ་ལས“བྱམས་པ་འབུམ་གླིང་ནི། རྒྱལ་བ་མ་ཕམ་པའི་སྐུ་ཤིན་ཏུ་ཆེ་བ་བཞུགས་པའི་ལྷ་ཁང་གི་མདུན་དུ་དགེ་འདུན་གྱི་སྡེ་རིམ་པར་ཆགས་པ་ལས་འདེབས་མི་སོགས་འདི་ཡིན་མེད། ཕྱིས་དགོན་པ་དར་རྒྱས་ཆེར་སོང་ནས། རིན་ཆེན་རྒྱ་མཚོ། ཤེས་རབ་རྒྱལ་མཚན། ཚུལ་ཁྲིམས་རྒྱ་མཚོ། ད་ལྟ་ཚེ་དབང་རྒྱ་མཚོ། ནག་པོ་སྐོར་གསུམ་སོགས་ཆོས་སྤྱོད་དགེ་ལུགས་བྱིངས་འགྲེ། གྲྭ་རྒྱུན་སེ་ར་བྲག་ཏ། གྲྭ་བ་ལྔ་བརྒྱ་སྐོར།”[30]ཞེས་གསུངས་པར་གཞིགས་ན། བྱམས་པ་འབུམ་གླིང་གི་བླ་རབས་ཁ་ཤས་ཀྱི་ཁྲི་འཛིན་པའི་མཚན་དང་གྲྭ་རྒྱུན་སོགས་དབུས་ཀྱི་དགེ་ལུགས་པའི་གདན་ས་གྲགས་ཆེན་སེ་ར་ཐེག་ཆེན་གླིང་དང་འབྲེལ་བ་དམ་པོ་ཡོད་པར་མ་ཟད། བྲག་ཏ་ཞེས་པ་བྲིས་ནོར་ཡིན་པར་འདོད་དེ། ཡོངས་གྲགས་སུ་པྲ་ཏི་ཞེས་འབྲི་དགོས་ཤིང་སེ་ར་དགོན་པའི་པྲ་ཏི་ཁམས་ཚན་ལ་གོ་དགོས་ཚུལ་སུམ་པ་མཁན་པོའི་རྣམ་ཐར་ལས་གསལ།[31] དེ་ཡང་འདིར་ནག་པོ་སྐོར་གསུམ་ཞེས་པ་ནི་དཔལ་ལྡན་ས་སྐྱའི་ཡི་དམ་མགོན་པོ་ནག་པོ་སྐོར་གསུམ་མམ་གཤིན་རྗེ་གཤེད་ཀྱི་རྒྱུད་ནག་པོ་སྐོར་གསུམ་གང་ཡིན་ཆ་མ་འཚལ་ཡང་། གཙོ་ཆེར་དགེ་ལུགས་པའི་བསྟན་པ་སྲོག་ཤིང་དུ་བཟུང་ཞིང་གྲུབ་མཐའ་རིས་མེད་དུ་དར་བའི་རིག་གནས་ཀྱི་སྣང་ཚུལ་ཞིག་ཤུགས་སུ་བསྟན་ཡོད་པར་མ་ཟད། སྡེ་སྲིད་སངས་རྒྱས་རྒྱ་མཚོའི(1653－1705)སྐུ་དུས་སུ་གྲྭ་ཚོགས་ལྔ་བརྒྱ་ལྷག་གིས་བྱམས་པ་འབུམ་གླིང་དུ་བསྟན་པའི་གདུལ་བྱ་སྐྱོང་བའི་ལོ་རྒྱུས་ཀྱང་རང་བཞིན་གྱིས་ངེས་སོ། །
གསུམ་པ། བྱམས་པ་འབུམ་གླིང་གི་བོད་བརྒྱུད་ནང་བསྟན་རི་མོའི་སྒྱུ་རྩལ་ལ་དཔྱད་པ། 
        བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཚང་ཁག་ལས་བྱམས་པ་འབུམ་གླིང་དུ་བཞུགས་པའི་བྱམས་ཆེན་གྱི་སྐུ་བརྙན་སྐོར་ལ་ལོ་རྒྱུས་ཁ་ཐོར་ཙམ་མཇལ་དུ་ཡོད་པ་གོང་ནས་ཞུས་ཟིན་ལ། 2018ལོའི་ཟླ4པ་དང2021ལོའི་ཟླ1པོའི་ནང་གུས་པ་བྱམས་པ་འབུམ་གླིང་ལ་ཡུལ་དངོས་ཉམས་ཞིབ་ཏུ་ཕྱིན་པའི་འབྲས་བུ་དག་གཞི་གཅིག་ཏུ་བཟུང་ནས་འདི་གའི་སྒྲུབ་ཕུག་ཁག་ནང་བཞུགས་པའི་མཚན་ཉིད་ཀུན་ལྡན་གྱི་བོད་བརྒྱུད་ནང་བསྟན་ལྡེབས་རིས་སྒྱུ་རྩལ་ལ་ངོས་འཛིན་ཡང་དག་ཅིག་འཁྱོང་བར་འབད་པར་བྱ།
        ལར་བྱམས་པ་འབུམ་གླིང་གི་རྟེན་གཙོ་བྱམས་པ་ཆུ་གཟིགས་མའི་སྐོར་ལ་ས་བཅད་མ་སྟོང་པའི་ཚུལ་གྱིས་མདོར་ཙམ་ཞུས་ན། «གུང་ཐང་བསྟན་པའི་སྒྲོན་མེའི་རྣམ་ཐར»ལས“འབུམ་གླིང་གི་བྱམས་ཆེན་ས་གནོན་མཉམ་བཞག་བཟང་པོའི་བཞུགས་སྟངས་ཅན་ལ་མཇལ། འདི་སྟོང་སྨད་གང་ཡང་མ་འཛོལ་བའི་ཐིག་ལྡན་ཤིན་ཏུ་བྱོན་ལེགས་པ་ཡ་མཚན་པ་ཞིག་སྣང་།”[32]ཞེས་པ་འདིར་བྱམས་ཆེན་གྱི་ཕྱག་རྒྱ་དང་བཞུགས་སྟངས། སྐུ་གཟུགས་ཀྱི་ཆ་ཚད་བཅས་པར་རྟེན་བཤད་མདོར་ཙམ་གསུངས་པ་མད་དུ་མཐོང་ལ། བྲག་དགོན་པ་མཆོག་གི་དེབ་ཐེར་རྒྱ་མཚོ་ལས་འདིའི་སྐོར་ལ་དཔྱད་འགྲེལ་རྒྱས་པ་ཞིག་ཀྱང་མཛད་འདུག[33]པས། སྤྱིའི་ཆ་ནས་རྒྱལ་བ་བྱམས་པའི་དད་པའི་བྱུང་འཕེལ་དང་འབྲེལ་བ་ཡོད་པར་མ་ཟད། དུས་རབས་བདུན་པའི་ནང་བཞེངས་པའི་རྒྱལ་ནང་གི་བྱམས་ཆེན་ཨང་ལྔ་པ་དང་འཛམ་གླིང་གི་ཨང་དགུ་བར་བཞེད[34]ཀྱང་། (པར1) བོད་ཀྱི་གནས་ཡིག་གྲགས་ཅན«འཛམ་གླིང་རྒྱས་བཤད»ལས“བྱམས་པ་འབུམ་གླིང་དུ་བྱམས་པའི་སྣང་བརྙན་ཆེན་པོ་འདོམ་བཞི་བཅུར་བསྙེགས་པའི་ཚད་ཅན་གྱིས་གཙོ་བའི་བྱམས་པའི་སྐུ་བརྙན་འབུམ་ཕྲག་གཅིག་ཡོད་ཟེར།”[35]ཞེས་གསུངས་པ་ནི་མ་དག་པར་འདོད་དེ། ཉེ་བའི་དུས་ཀྱི་ཞིབ་འཇུག་པ་ཚོས་ཚན་རིག་གི་འཇལ་བྱེད་སྤྱད་པའི་མཐོ་ཚད་ནི་སྨི17ཡིན་ཞེས་གསུངས་པ་དང་།[36] སུམ་པ་མཁན་པོས“སྟོད་བྲག་རྐོས་སྨད་བྲག་བརྩིགས་ཆེ་འདོམ་ཉེར་གཅིག་ཟེར།”[37]ཞེས་མཆན་བུའི་ཚུལ་དུ་བཀོད་པའི་མིག་འཇལ་གྱི་གྲངས་ཚད་གཉིས་ལ་སྤྱིའི་ཆ་ནས་འགལ་བ་ཆེན་པོ་མེད་པར་སྙམ་སྟེ། ལོ་རྒྱུས་རྒྱུན་རིང་ཞིང་གནའ་ཉམས་དང་ལྡན་པའི་འབུམ་གླིང་གི་བྱམས་ཆེན་ནམ་སྐུ་གསུང་ཐུགས་རྟེན་གང་ཡིན་ཡང་བློ་གཟུ་བོའི་སྒོ་ནས་ངོས་འཛིན་དང་དཔྱད་པ་གཏང་རྒྱུ་ནི་ཤིན་ཏུ་ནས་གལ་ཆེ་བར་འདོད།[38]
        བོད་བཙན་པོའི་དུས་སུ་བྱམས་པ་འབུམ་གླིང་ནི་ཐོས་བསམ་གྱི་སྒོམ་གྲྭ་ཆེན་པོ་ཞིག་ཡིན་པའི་ཆ་ནས་འདི་གའི་སྒྲུབ་ཕུག་ཁག་གི་ལྡེབས་རིས་ཀྱི་ལོ་ཚིགས་ཀྱང་བོད་བཙན་པོའི་སྐབས་སུ་གཏུགས་ཆོག་པར་སྙམ་ཡང་། འོན་ཀྱང་། ད་ལྟ་མཇལ་དུ་ཡོད་པའི་ལོ་རྒྱུས་དང་རི་མོའི་སྣང་བརྙན་ཁག་ལས་བཙན་པོའི་དུས་སུ་བཞེངས་པའི་ལྡེབས་རིས་ཡིན་ཞེས་སྒྲུབ་བྱེད་རུང་བའི་ཡིག་ཆ་དང་འདྲ་རིས་(文本与图像)ཀྱི་དཔྱད་གཞི་སོགས་གང་ཡང་མ་རྙེད་པས་གནམ་ལ་སྐས་འཛུགས་པའི་ངལ་བ་མི་མཛད་པར་ཞུ། ལ་ལས་བྱམས་པ་འབུམ་གླིང་གི་ཕུག་པ་རེ་གཉིས་ནི་བོད་བཙན་པོའི་སྐབས་ཀྱི་རི་མོའི་འབྲི་ལུགས་ཡིན་པར་མ་ཟད་སྒྲུབ་ཕུག་ཨང་དགུ་པར་བཞེངས་པའི་བྱམས་ཆུབ་སེམས་དཔས་ཞབས་ལྷམ་མནབས་པའི་སྣང་བརྙན་འདི་རིགས་བོད་བཙན་པོའི་དུས་ཀྱི་ཡིན་པར་བཞེད་འདུག་ཀྱང་།[39] འདི་གའི་ལྡེབས་རིས་སྟེང་ནས་བོད་ཀྱི་རི་མོའི་གྲུབ་ཆ་དང་ཁྱད་ཆོས་སོགས་ཡེ་ནས་མ་རྙེད་པས་མིག་མཐོང་ལག་ཟིན་གྱི་རི་མོའི་སྣང་བརྙན་ཁག་ལ་མི་མཐུད་དུ་བརྟག་རྒྱུ་གལ་ཆེ། བྱམས་པ་འབུམ་གླིང་དུ་ཆེ་ཆུང་མི་སྙོམས་པའི་ཕུག་པ160ལྷག་བཞུགས་པ་ལས་བོད་ལུགས་སུ་བཞེངས་པའི་བྲིས་འབུར་གཉིས་ཀྱི་བསྡུར་ཚད་ནི་ཆ་མི་སྙོམས་པའི་རྣམ་པ་ཞིག་ཆགས་འདུག་སྟེ། ཕུག་པ་ཁག་གི་འབུར་བཟོ་ནི་རྒྱ་ལུགས་རང་སོར་བཞག་འདུག་ཅིང་། ལྡེབས་རིས་ནི་བོད་ཀྱི་ལུགས་ལྟར་ཕྱིས་སུ་བསྐྱར་བཞེངས་གནང་འདུག་པ་གསལ། བྱམས་པ་འབུམ་གླིང་གི་ནང་བསྟན་སྒྱུ་རྩལ་ལ་རྒྱ་བོད་ལུགས་གཉིས་ཆུ་དང་འོ་མ་བཞིན་འདྲེས་པའི་དམིགས་བསལ་གྱི་ཁྱད་ཆོས་ལྡན་པར་མ་ཟད། བོད་ལུགས་ཀྱི་རི་མོ་ནི་འདི་གའི་ལྡེབས་རིས་ཡོད་ཚད་ཀྱི་གསུམ་ཆ་གཉིས་ལྷག་ཟིན་འདུག་པ་དང་། དུས་རབས་ཀྱི་ཆ་ནས་མིང་དང་ཆིང་རྒྱལ་རབས་ཀྱི་སྐབས་སུ་བསྐྱར་བཞེངས་གནང་བ་མང་།[40] དེ་དག་ལས་ལྡེབས་རིས་ཁག་ཅིག་ནི་དཔལ་ལྡན་ས་སྐྱའི་དུས་ཀྱི་འབྲི་ལུགས་བྱིངས་དང་ཅུང་མཐུན་པར་སྣང་ཡང་། མང་ཤོས་ནི་དུས་རབས16པའི་སྟོད་སྨད་ཙམ་ལ་མདོ་སྨད་བྱང་རྒྱུད་དང་ཧ་སི་བྱང་ངོས(河西走廊)སུ་རྒྱུག་ཆེ་བའི་ནང་པའི་དགོན་སྡེ་ཁག་ཏུ་རྒྱ་ནག་གོང་མས་བཞེངས་པའི་ཞབས་བརྟན་ལྷ་ཁང་དང་དུས་ཚོད་མཉམ་པར་མ་ཟད་ཆོས་བརྒྱུད་ཀྱི་འབྲེལ་བའང་དམ་པོ་ཡོད་པར་སྙམ།[41] དེ་ཡང་བྱམས་པ་འབུམ་གླིང་དུ་བོད་བརྒྱུད་ནང་བསྟན་སྒྱུ་རྩལ་གྱི་ཁྱད་ཆོས་མངོན་གསལ་དོད་པོ་ལྡན་པའི་ཕུག་པ་ཁག་ལས་དཔེ་མཚོན་ཅན་གྱི་ཕུག་པ་གསུམ་དུ་བཞུགས་པའི་ལྡེབས་རིས་ཟུར་ཏུ་བཏོན་ཏེ་དབྱེ་ཞིབ་རགས་ཙམ་བྱས་ན། སྒྲུབ་ཕུག་ཨང་གསུམ་པ་ནི་དུས་རབས་བདུན་པའི་ནང་རྒྱའི་ལུགས་ཀྱི་མཆོད་རྟེན་ནང་རྒྱན་དུ་བཞེངས་པའི་ཕུག་པ་ཞིག་ཡིན་ལ། དེའི་ནང་གི་ལྡེབས་རིས་ནི་བོད་ལུགས་ཀྱི་ཁྱད་ཆོས་ལྡན་ཞིང་དུས་རབས16ནང་བཞེངས་གྲུབ་ཡོད་ཚུལ་རྒྱ་ཡིག་གི་མཚན་བྱང་ལས་ར་སྤྲོད་ཐུབ་ཀྱང་།[42] དེའི་རི་མོའི་བྲིས་རྒྱུན་དང་གནའ་ཉམས་དོད་པའི་ཆ་ནས་དེ་ལས་ཅུང་སྔ་བར་བཞེངས་གྲུབ་ཡོད་པར་སྙམ།[43] འདི་གའི་ལྡེབས་རིས་དག་ལ་སྤྱིའི་ཆ་ནས་ས་ཁོངས་རང་བཞིན་གྱི་དམིགས་བསལ་གྱི་ཁྱད་ཆོས་ལྡན་ཡང་། གཙོ་སྐུར་བཞེངས་པའི་ཐུབ་པ་ལོངས་སྐུའི་ཆ་བྱད་ཅན་དང་འོད་དཔག་མེད་ཀྱི་རྒྱབ་ཡོལ་སྟེང་གི་ཆུ་སྲིན་དང་པ་ཏྲའི་རི་མོ་ནི་གནའ་ཉམས་དང་ལྡན་པར་མ་ཟད། བོད་ཀྱི་རི་མོའི་གྲུབ་མཐའ་སྔ་མ་བྱིངས་དང་མཐུན་པའི་ཆ་མང་དུ་མཐོང་། (པར2/3)གཞན་སྤྱན་རས་གཟིགས་ཕྱག་སྟོང་སྤྱན་སྟོང་དང་སྒྲོལ་ལྗང་། སྨན་བླ་བདེ་གཤེགས་བརྒྱད་དང་འཇམ་དབྱངས་སྨྲ་བའི་སེང་གེ་སོགས་གཙོ་སྐུའི་ཚུལ་དུ་བཞེངས་པ་གསོན་ཉམས་ལྡན་ལ། ལྷག་པར་ཕུག་པ་འདིར་རྒྱལ་བ་རྡོ་རྗེ་འཆང་གི་གཡས་སུ་བཀའ་བརྒྱུད་པའི་བླ་མར་དབུ་ཞྭ་མཐོང་གྲོལ་ཆེན་མོ་རྡོ་རྗེ་རྒྱ་གྲམ་གྱིས་བརྒྱན་པ་ཕུལ་འདུག་ཅིང་།[44] ཕྱག་གཉིས་ཆོས་འཁོར་ཕྱག་རྒྱ་མཛད་ཀྱང་ཕྱག་མཚན་སོགས་གང་ཡང་མ་གསལ་བས་རེ་ཞིག་ངོས་འཛིན་བྱེད་དཀའ་མོད། ཁ་ཤས་ཀྱིས་ཐེ་ཚོམ་གང་ཡང་མེད་པར་བླ་སྐུ་འདི་ནི་ས་སྐྱའི་བདག་ཆེན་འཁོན་དཀོན་མཆོག་རྒྱལ་པོ་ཡིན་ཞེས་མ་དག་རྒྱུན་འབྱམས་སུ་འགྲོ་ཉན་ཆེ་བས།[45] བྱམས་པ་འབུམ་གླིང་གི་སྒྲུབ་ཕུག་འགར་བཞུགས་པའི་རྗེ་བཙུན་མི་ལའི་བྲིས་འབུར་གྱི་སྣང་བརྙན་ཁག་དང་འབྲེལ་ཏེ། ཀརྨ་ཞྭ་ནག་པ་སྐུ་ཕྲེང་རིམ་བྱོན་གྱི་རྣམ་ཐར་ཁག་གི་དགོངས་པ་བཞིན་བླ་སྐུ་འདི་ངོས་འཛིན་ཡང་དག་བྱ་རྒྱུ་གལ་ཆེ་བར་སྙམ།[46] གཡས་ཀྱི་བླ་སྐུ་ཞྭ་སེར་ཅན་ཕྱག་གཡོན་པར་པོ་ཏི་མནབས་འདུག་པ་དེ་བླ་ཆེན་དགོངས་པ་རབ་གསལ་ཡིན་པར་བཞེད་ཀྱང་སྔར་བཞིན་གཏན་ཁེལ་མ་ཐུབ་པས་མུ་མཐུད་དཔྱད་པར་འཚལ།[47] (པར4) གང་ལྟར་གྲུབ་མཐའ་འདི་གཉིས་སྔ་ཕྱིར་མདོ་ཁམས་སྨད་དང་རྒྱ་ནག་སོགས་སུ་དར་བའི་གོ་རིམ་ཁྲོད་བྱམས་པ་འབུམ་གླིང་དུའང་ས་ཁྱབ་རྡོ་ཁྱབ་ཏུ་དར་ཡོད་པ་རིག་པས་ཚོད་དཔག་བྱ་ཐུབ། དེ་ཡང་ཕུག་པ་ཨང4པའི་ལྡེབས་རིས་ནི་མིང་རྒྱལ་རབས་ཀྱི་ཅ་ཆིན་ཁྲི་ལོ་བཅུ་དྲུག་པར(嘉靖十六年སྤྱི་ལོ1538ལོ)བསྐྱར་བཞེངས་གནང་བར་འདོད་དེ།[48] ཕུག་པ་དེའི་ནང་བོད་བརྒྱུད་ནང་བསྟན་གྱི་ལྷ་ཚོགས་མང་པོ་བཞེངས་འདུག་པ་ལས་དམིགས་བསལ་དུ་མཐོང་བ་ནི་དཔལ་ས་སྐྱའི་ཡི་དམ་གཙོ་བོ་མགོན་པོ་ཕྱག་བཞི་པ་དང་ཕྱག་དྲུག་པའི་ལྡེབས་རིས་ནི་འབྲེལ་ཡོད་ཀྱི་ལྷ་སྐུའི་སྒྲུབ་ཐབས་དང་ཡོངས་སུ་མཐུན།[49] (པར5) ལྷག་པར་དུ་ཕུག་པ་འདིར་བཞུགས་པའི་ས་དགེ་གཉིས་ཀྱི་བླ་སྐུའི་སྣང་བརྙན་ཁྲོད་དགེ་ལུགས་པའི་བླ་མ་ནི་རྗེ་བཙུན་ཙོང་ཁ་པ་ཆེན་མོ(1357－1419)ཡིན་པ་དབུ་ཞྭ་དང་ཕྱག་མཚན་ཕྱག་རྒྱའི་སྟེང་ནས་ངོས་འཛིན་སླ་ཡང་། ས་སྐྱའི་བླ་མ་དེ་གང་ཡིན་ངོས་འཛིན་རྒྱུ་ནི་གལ་ཆེ་བར་མཐོང་། བྱམས་པ་འབུམ་གླིང་གི་ཕུག་པ་འགར་ས་སྐྱའི་ལམ་འབྲས་ཀྱི་གཙོ་བོ་གྲུབ་ཆེན་བིར་ཝ་པ་ལུགས་གཉིས་ཀྱི་སྣང་བརྙན་བཞེངས་འདུག་ལ།[50] ས་སྐྱ་པཎྜི་ཏའི(1182－1251)སྣང་བརྙན་ནི་ཕུག་པ་ཨང82པར་ས་དགེ་ལུགས་གཉིས་ཀྱི་བླ་སྐུའི་སྣང་བརྙན་བཞུགས་པའི་ལྡེབས་རིས་ལས་མཇལ་ཐུབ།[51] དེ་གཉིས་ཕྱག་མཚན་གྱི་སྟེང་ནས་ངོས་འཛིན་མི་རིགས་ཀྱང་། དབུ་ཞྭ་ལ་རྩེ་ཡོད་མེད་ཀྱི་སྟེང་ནས་ས་པཎ་དང་རྗེ་ཙོང་ཁ་པར་ངོས་འཛིན་རྒྱུ་གལ་ཆེ། འདིར་བཞེངས་པའི་བླ་སྐུའི་སྣང་བརྙན་སྟེང་པཎ་ཞྭ་རྩེ་མེད་ཅིག་མནབས་ཤིང་ཕྱག་གཉིས་ཆོས་འཁོར་ཕྱག་རྒྱ་མཛད་ཀྱང་། ཕྱག་མཚན་ལ་པད་སྡོང་སྟེང་གཡས་སུ་དྲིལ་བུ་དང་གཡོན་དུ་རྡོ་རྗེ་སྒྲོན་པ་ལས་ས་སྐྱའི་དམར་པོ་རྣམ་གཉིས་ཀྱི་ཕྱི་མ་འགྲོ་མགོན་འཕགས་པ(1235－1280)ཡིན་པར་འདོད་དེ། (པར6) རྒྱུ་མཚན་ནི་བོད་མདོ་དབུས་ཁམས་གསུམ་གྱི་དགོན་སྡེའི་ལྷ་ཁང་ཁག་དང་ཐང་རྙིང་སོགས་ཀྱི་སྟེང་བཞེངས་པའི་འགྲོ་མགོན་འཕགས་པའི་སྣང་བརྙན་ཁྲོད་རྡོར་དྲིལ་ཕྱག་མཚན་དུ་བསྣམས་པ་ལས་ར་སྤྲོད་ཐུབ་པར་མ་ཟད། ལྷག་པར་དུ་ དུས་རབས13ནང་ཧོར་གོ་དན་རྒྱལ་པོས་ས་སྐྱའི་ཁུ་དབོན་རྣམ་གཉིས་མདོ་སྨད་དུ་གདན་དྲངས་ཏེ་བསྟན་འགྲོའི་དོན་ཆེན་བསམ་གྱིས་མི་ཁྱབ་པ་མཛད་པའི་རྣམ་ཐར་ཁག་ལས་ཀྱང་ངེས་ཤེས་རོབ་ཙམ་རྙེད་ཐུབ། (པར7)གཞན་ཡང་དཔེ་མཚོན་ཅན་གྱི་ཕུག་པ་ཨང134པ་ནི་བྱམས་པ་འབུམ་གླིང་དུ་བཞུགས་པའི་བོད་བརྒྱུད་ནང་བསྟན་གྱི་ལྡེབས་རིས་ལས་ལོ་ཚིགས་སྔ་ཤོས་སུ་འདོད་དེ། རྒྱ་ནག་གི་ཞིབ་འཇུག་པ་ལ་ལས་ཕུག་པ་འདིར་བཞུགས་པའི་རྒྱ་ལུགས་ཀྱི་རི་མོ་ནི་ཀྲོའུ་བྱང་མའི(北周)སྐབས་སུ་བཞེངས་ཤིང་བོད་ཀྱི་རི་མོ་དག་ནི་མི་ཉག་རྒྱལ་རབས(西夏)དང་འབྲེལ་བ་ཡོད་པར་བཞེད[52]མོད། ལྡེབས་རིས་དེ་དག་ལ་སྤྱིའི་ཆ་ནས་རྒྱ་བོད་ལུགས་གཉིས་ཀྱི་ཁྱད་ཆོས་འཛོམས་པ་སྨོས་མ་དགོས་ཏེ། ལྷག་པར་དུ་གཙོ་སྐུའི་རྒྱབ་ངོས་གཡས་གཡོན་དུ་འཁོར་གྱི་ཚུལ་དུ་བསྐོར་བའི་བྱང་ཆུབ་སེམས་དཔའ་དང་ཕྱག་ལ་གདུགས་ཐོགས་པའི་མཆོད་ལྷའི་སྣང་བརྙན་དག་གསལ་པོ་ཞིག་མཇལ་མི་ཐུབ་ཀྱང་། སྐུ་བརྙན་དེ་དག་གི་དབུ་ལ་པྲོག་ཞུའམ་དབུ་རྒྱན་གསུམ་པ་སྒྲོན་ཡོད་པ་ནི་ཅུང་སྔ་བར་འཛིན་པའི་རི་མོའི་མཚོན་ཆོས་སུ་འདོད། (པར8)དགེ་སློང་པདྨ་དཀར་པོས་ཆོས་ལི་སྔ་མ་བརྟག་པའི་སྐབས་སུ“དབུ་རྒྱན་གསུམ་པ་རྩེ་མོ་ནང་དུ་ནུབ། །”ཅེས་དང“ཕལ་ཆེར་དབུ་རྒྱན་གསུམ་པ་མང་བ་ཡིན། །ཆོས་རྒྱལ་སྐུ་ལ་ལ་ཐོད་མེད་པ་ལ། །དབུ་སྐྲ་ལན་བུ་གཡས་གཡོན་གཉིས་སུ་འཕྱང་། །དབུ་རྒྱན་གསུམ་པས་མཛེས་པར་བརྒྱན་པ་ཡོད། །”[53]ཅེས་གསུངས་པ་ལས་བོད་བཙན་པོའི་སྐབས་སུ་བཞེངས་པའི་ཆོས་རྒྱལ་ལི་མ་སྔ་ཕྱི་བར་གསུམ་ལ་དབུ་རྒྱན་གསུམ་པ་སྒྲོན་པའི་སྲོལ་ཡོད་པར་མ་ཟད། རྒྱ་གར་ཤར་ལི་དང་བལ་ལུགས་ཀྱི་རི་མོའི་སྣང་བརྙན་ལའང་དབུ་རྒྱན་གསུམ་པ་ནི་ཧ་ཅང་རྒྱུག་ཆེ་བའི་སྐུ་བརྙན་གྱི་ཁྱད་ཆོས་ཤིག་ཏུ་འཛིན་པས། ཕུག་པ་འདིར་བཞེངས་པའི་ལྡེབས་རིས་ནི་བོད་ཀྱི་རི་མོའི་འབྲི་ལུགས་སྔ་མ་ཁག་གི་ཁྱད་ཆོས་ལྡན་པ་མ་ཟད་གནའ་ཉམས་ཀྱིས་ཕྱུག་པའི་སྒྱུ་རྩལ་གྱི་དཔེ་གསོན་ཞིག་ཀྱང་ཅི་ལ་མིན། དེ་ཡང་ཕུག་པ་འདིར་ལྡེབས་རིས་བཞེང་སྐྲུན་གྱི་ལོ་ཚིགས་སོགས་བཀོད་པའི་མཚན་བྱང་ཡོད་མེད་མ་ངེས་ཀྱང་། མིག་གི་དགའ་སྟོན་དུ་གྱུར་པའི་རི་མོ་འདི་དག་གི་བྲིས་རྒྱུན་དང་སྐུ་ཚུགས། རྣམ་འགྱུར། རྒྱན་སྤྲས་སྟངས་ཀྱི་ཆ་ནས་ཕལ་ཆེར་དུས་རབས15ཡས་མས་ཙམ་ལ་བཞེངས་ཞེ་ན་ལུང་དང་རིག་པའི་འགལ་བ་མེད་པར་སྙམ། གཞན་ཡང་བྱམས་པ་འབུམ་གླིང་གི་ཕུག་པ་ཆེ་མ་ཆུང་གསུམ་དུ་བཞེངས་པའི་བྲིས་འབུར་གྱི་སྒྱུ་རྩལ་ནི་རྒྱ་བོད་སོ་མཚམས་ཀྱི་ལྷ་བཟོ་བས་དྲི་མེད་སྨོན་ལམ་དག་པའི་མཚམས་སྦྱོར་གྱི་ལུས་སྟོབས་དང་ཤེས་རབ་མཚོན་རྣོན་གྱི་འཕྲུལ་འཁོར་ཟུང་དུ་འབྲེལ་བའི་ཁྱད་གཤིས་དང་ལྡན་པ་མ་ཟད། ཡུལ་དུས་ཀྱི་དབང་གིས་རི་མོའི་འབྲི་ལུགས་སོགས་སྤྱི་དང་བྱེ་བྲག་གི་ཁྱད་པར་མང་པས་ན་འདིར་ཡིག་ཚོགས་ལ་འཇིགས་ཏེ་རེ་ཞིག་འདི་ཙམ་གྱིས་འཐུས་པར་བྱའོ། །
མཇུག་སྡུད་པ།
        སྤྱིར་ནང་པའི་ཆོས་གཞུང་ཁག་ལས་སངས་རྒྱས་ཀྱི་བསྟན་པ་བྱང་ནས་བྱང་དུ་དར་བའི་ལུང་བསྟན་ནི་རིག་གནས་ཀྱི་སྣང་ཚུལ་ཞིག་སྟེ། རྒྱ་བོད་མཐའ་མཚམས་ཀྱི་ཡུལ་གྲུ་འདི་དག་ལ་ནང་པའི་བསྟན་པ་སྤེལ་པའི་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་ཆུ་རྒྱུན་རིང་མོ་ཞིག་ངང་གིས་མཐོང་འོང་། ལྷག་པར་དུ་བོད་ཀྱི་རི་མོའི་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་སྡིངས་ཆར་མཐོང་བ་དོན་དང་ལྡན་པའི་བྲིས་འབུར་གྱི་སྣང་བརྙན་ཁག་ལ་ཐུགས་སྣང་ཡང་དག་གིས་དཔྱད་ན། བྱམས་པ་འབུམ་གླིང་གི་ལྡེབས་རིས་ནི་བོད་ཀྱི་རི་མོའི་སྒྱུ་རྩལ་གྱི་གྲུབ་ཆ་གལ་ཆེན་ཞིག་ཡིན་པ་མ་ཟད། རྒྱ་བོད་ལུགས་གཉིས་ཀྱི་རི་མོའི་བྲིས་རྒྱུན་ཆུ་དང་འོ་མ་བཞིན་དུ་འདྲེས་པའི་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་དཔང་རྟགས་རྨ་མེད་ཅིག་ཏུའང་འདོད་དོ། །
 
མཆན་འགྲེལ།
[1] ལོ་ཚིགས་འདི་ནི1963ལོའི་ཟླ4པའི་ནང་ཀན་སུའུ་ཞིང་ཆེན་རིག་དངོས་ལས་བྱེད་ཚོགས་པས་བྱམས་པ་འབུམ་གླིང་གི་ཕུག་པ་ཨང169པའི་ཤར་ལྷོའི་མཚམས་ཀྱི་གྱང་ངོས་ནས་མཚན་བྱང་གསར་པ་ཞིག་རྙེད་པ་དེ་ལ་གཞིར་བྱས་པ་སྟེ། མཚན་བྱང་ངོས་ནི“建弘元年岁在玄枵三月廿四造”ཞེས་གསལ་ལོ། །
[2] དབང་ཆེན་བཀྲ་ཤིས། བསྟན་པ་ཕྱི་དར་ལས་སྨད་འདུལ་སྐོར་གྱི་ཞིབ་འཇུག [M] ཀྲུང་གོའི་བོད་རིག་པ་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2017:220. (ཡང་དེབ་འདིར“ཁ་ཅིག་གིས་ཀོང་ཙེ་འཕྲུལ་རྒྱལ་ནི་རྒྱ་ནག་གི་ཁུང་ཙི་ཡིན་པར་བཤད་པ་དང་། སྡེ་སྲིད་སངས་རྒྱས་རྒྱ་མཚོས་ཀྱང་ཁུང་ཙི་བོད་དུ་ཕེབས་མྱོང་བར་འདོད་ཚུལ་བསྟན་ཡོད། ཡིན་ནའང་ལྕང་སྐྱ་རོལ་བའི་རྡོ་རྗེས་ཁུང་ཙི་དང་སྟོན་པ་གཤེན་རབ་གཉིས་དུས་མཉམ་ཡིན་ཚུལ་བཞེད་པ་ལས་གང་ཟག་གཅིག་ཏུ་ངོས་འཛིན་བྱས་མེད”ཅེས་ཀྱང་འདུག
[3] 魏文斌，吴荭 . 炳灵寺石窟的唐蕃关系史料 [J]. 敦煌研究 .2001(1):128－191.
[4] ཐུའུ་བཀྭན་བློ་བཟང་ཆོས་ཀྱི་ཉི་མ། ཆོས་སྡེ་ཆེན་པོ་དགོན་ལུང་བྱམས་པ་གླིང་གི་དཀར་ཆག [M] མཚོ་སྔོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1988:90.(དེབ་འདིར“གཙང་རྟ་ནག་ནས་འཁྲུངས་པའི་ཀུན་དགའ་རྣམ་སྲས་ནི། པཎ་ཆེན་གྱི་ལུང་བསྟན་ལྟར་མདོ་སྨད་དུ་བྱོན། བྱམས་སྐུ་ཆེན་མོ་འབུམ་གླིང་བྱམས་པ་འདི་སྔ་མོ་ཀོང་ཙེ་དུས་སུ་བཞེངས་པའི་བོན་ལྷ་ཡིན་པ་ལ། བླ་མ་འདིས་གཙུག་ཏོར་སོགས་བྱམས་སྐུར་བསྒྱུར”ཅེས་འབྱུང་ལ། མཁས་དབང་ཚེ་ཏན་ཞབས་དྲུང་ཚང་གི«བསྟན་རྩིས་ཀུན་ལས་བཏུས་པ»རུ་ཡང་དེ་ལྟར་གསུངས་འདུག)
[5] ཤར་རྫ་བཀྲ་ཤིས་རྒྱལ་མཚན། ལེགས་བཤད་རིན་པོ་ཆེའི་གཏེར་མཛོད། [M] མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 198:155-156.
[6] མཁར་ནག་ལོ་ཙཱ་བ་དཔལ་འབྱོར་རྒྱ་མཚོ། མཁར་ནག་ཆོས་འབྱུང་། [M] བོད་ལྗོངས་བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2013:187.
[7] བྲག་དགོན་པ་དཀོན་མཆོག་བསྟན་པ་རབ་རྒྱས། མདོ་སྨད་ཆོས་འབྱུང་། [M] ཀན་སུའུ་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1982:227.(བཟོ་བོ་སོགས་ཀྱི་སྐོར་ལ་དེབ་འདིར“འགའ་ཞིག་དེ་བོན་པོ་ཞིག་ཡིན་པ་གཞིར་བཞག་ནས། དང་པོ་སྟོན་པ་གཤེན་རབས་ཀྱི་སྐུ་ཡིན་པ་ཕྱིས་སུ་གཙུག་ཏོར་བསྣན་ཏེ་བྱམས་སྐུའི་རྣམ་པར་བསྒྱུར་སྣང་། དེ་དང་མཐུན་པར་ཐུའུ་བཀྭན་རིན་པོ་ཆེ། །གནའ་དུས་གཤེན་རབ་ལོའུ་གྱིན་རྣམ་པ་སྟེ། །ད་ལྟ་མཆོག་གི་སྤྲུལ་སྐུའི་ཆ་བྱད་དུ། །བསྒྱུར་ལ་རྒྱལ་བའི་བྱིན་བརླབས་ཞུགས་པ་ཡི། །འབུམ་གླིང་བྱམས་ཆེན་སྐུ་བརྙན་མཇལ་ལགས་སམ། །”ཞེས་ཀྱང་གསལ།)
[8] ཚངས་དབང་དགེ་འདུན་བསྟན་པ། ཀོང་ཙེ་འཕྲུལ་གྱི་རྒྱལ་པོ་ཞེས་པ་དེ་ཡང་སྙིང་སུ་ཡིན་སྐོར་ལ་དཔྱད་པ། [J] བོད་ལྗོངས་ཞིབ་འཇུག 2003(4)
[9] སུང་རྒྱལ་རབས་བྱང་མའི་དུས་ཀྱི་ལི་ཡོན་གྱིས་བརྩམས་པའི«གྱི་ཐང་ལོ་རྒྱུས»(青唐录)སུ་གསལ། (孙菊圆.青唐录辑稿[J].西藏研究1982〈4〉:154)
[10] དབང་རྒྱལ་དང་བསོད་ནམས་སྐྱིད་ཀྱིས་བསྒྱུར་ཅིང་བཀྲལ། ཏུན་ཧོང་ནས་ཐོན་པའི་བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཆ། [M] མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1992:32.
[11] 才让 .“炳灵寺”寺名来源考 [J]. 丝绸之路研究集刊 .2019(1):29-35.
[12] 颜延亮 , 王享通 主编 . 炳灵寺石窟学术讨论会论文集 [C]. 甘肃人民出版社，2003:153.མ་ཡིག་ལྟར་ན“唐忠宗为了金城公主入藏，也为了进一步加强唐蕃间的关系，特地在炳灵寺林关重修了“天下第一桥”，并亲笔题写了桥名—“天下第一桥”(见《广阳杂记》)，刻于桥旁石碑上。”ཞེས་གསལ། འོན་ཀྱང་ཕྱིས་སུ་སུང་རྒྱལ་རབས་དང་མི་ཉག་གི་དམག་འཁྲུག་སྐབས་ཟམ་པ་གཏོར་ཞིང་། རྡོ་རིང་ནི་ཉེ་དུས་ལིའུ་ཅ་འགག་གི་ཆུ་མཛོད་ཆེན་མོ(刘家峡水库)བཟོ་དུས་རྨ་ཆུའི་ནང་དུ་ནུབ་པར་གྲགས།
[13] 齐德舜 .《宋史 • 吐蕃传》笺证 [M]. 中国社会科学出版社，2015:193.
[14] «མཁས་པ་ལྡེའུས་མཛད་པའི་རྒྱ་བོད་ཆོས་འབྱུང་རྒྱས་པ»རུ“བློ་སྦྱོང་གི་གྲྭ་བཅུ་གཉིས་ལ། དབུས་ན་འཆིང་བུ་ཡེར་བ་དང་ཞྭའི་ལྷ་ཁང་དང(གསུམ)ཁམས་ན་དན་ཏིག་ཤན་དང་། འབུམ་གླིང་དང་། ཨན་ཆུང་དང་། དེ་བའི་བླ་ཚལ་དང་བཞི། མདོ་སྨད་ན་ཀློང་ཐང་ཨརྱའི་ལུང་དང་། མེས་ཤོད་སེང་གླིང་གི་དབེན་གནས། འཛེང་རྒྱས་བྱིན་གྱི་དབེན་གནས། དཔུང་བོར་གྱི་ཐང་ཤིང་རྒྱལ་བའི་དབེན་གནས་དང་། གླང་ལུང་གི་དྲའུ་ཏོག་དང་བཅུ་གཉིས་ཏེ། སྤྱིར་དབེན་གནས་སུམ་བཅུ་ཡོད་དོ། །”ཞེས་གསལ། (མཁས་པ་ལྡེའུ། མཁས་པ་ལྡེའུས་མཛད་པའི་རྒྱ་བོད་ཀྱི་ཆོས་འབྱུང་རྒྱས་པ། [M] བོད་ལྗོངས་བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2010:338.)
[15] “དེའི་དུས་སུ་དབུས་ཁམས་མདོ་སྨད་གསུམ་དུ(ལུང་རིགས་མན་ངག་ལ)ཐོས་བསམ་བློ་སྦྱོར་གྱི<སྦྱོང་གི>བཤད་གྲྭ་ཆེན་པོ་བཅུ་གཉིས་བཙུགས་ཏེ། དབུས་ན་ཁམས་གསུམ་མི་ཟློག་སྒྲོལ། དཀར་ཆུང་འོན་ཅང་རྡོ་དགྱེས་ཚལ་བཞིའོ། ཁམས་ན་ཞའི་འོར་བྱེ། ཞའེ་པར་གེ ཁྱའི་རླུང་ཤོད་བཞིའོ། མདོ་ཁམས་ན། འཛེང་གི་ར་འགོཏྲེའི་ཀ་བྲག སྐམ་གྱི་ངང་མོ་མགྲིན། པྱི་ཏིག་པྲིང་ཀ་དང་བཞིའོ། མཁས་བཙུན་ལྟད་འབུལ་གྱི(སྒོམ་རན་མི་རན་འདྲི་བའི)ཁྱད་གྲྭ་དྲུག་ནི། དབུས་ན་ལྷ་ས་བསམ་ཡས་གཉིས། ཁམས་ན་ཀ་ཆུ་གཡུང་དྲུང་རྩེ། ག་གོན་ཐུགས་རྗེ་ལྷུན་གྲུབ་གཉིས། མདོ་ཁམསན་གློང<ཀློང>ཐང་འཇིག་རྟེན་སྒྲོལ་དང་འོ་རུམ་བྱམས་སྤྲིན་གཉིས་ཏེ་དྲུག་གོ སྨྲ་བཅད་སེམས་ཆོས་ཀྱི་སྒོམ་གྲྭ་བཅུ་གཉིས་ནི། དབུས་ན་འཆིང<འཆིམས>ཕུ། ཡེར་བ། མྱང་གི་ཞྭ<ཞ>། ཆུ་བོ་རི་དང་བཞིའོ། ཁམས་ན་དན་ཏིག་ཤན། འབུམ་གླིང་། ཨང་ལུང་།ཨན་ཆུང་བཞིའོ། མདོ་ཁམས་ན། གླིང་ཐང་ཨ་རྱའི་ལུང་། རྨེར་ཤོད་སེར་འགིང་དབེར<དབེན>གནས། འཛེང་གི་རྒྱ་བྱའི་དབེན་གནས། གླང་ཡུལ་གྱི་སྤྲའུ་ཏོག་དང་བཅུ་གཉིས་སོ།”ཞེས་གསལ་ལོ། ། (ཆབ་སྤེལ་ཚེ་བརྟན་ཕུན་ཚོགས་ཀྱིས་གཙོ་སྒྲིག་བྱས། བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་དེབ་ཐེར་ཁག་ལྔ། [M] བོད་ལྗོངས་བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2012:24－25.)
[16] 熊文彬 . 炳灵寺及其藏传佛教壁画艺术 [J]. 中国西藏，1993(3).
[17] 王通铃 . 炳灵寺石窟藏传佛教艺术研究 [D]. 西北民族大学 .2011.
[18] 赵雪芬 . 炳灵寺石窟四臂观音造像试探 [J]. 西藏研究，2011(2).
[19] 王玲秀 . 炳灵寺藏传佛教艺术中的三十五佛初探 [J]. 敦煌研究，2013(4).
[20] 曹学文 . 藏传佛教在炳灵寺发展之评述 [A]// 炳灵寺石窟学术研讨会论文集 [C]. 甘肃人民出版社，2003:154.དཔྱད་རྩོམ་འདིའི་མ་ཡིག་ཏུ“根据考证，炳灵寺具有吐蕃艺术风格的窟龛有，5 号、7 号、9 号、11 号、13 号、15 号和 18 号等。这些窟龛虽没有 3 号窟、92 号窟、147 号窟等盛唐大窟豪华，但反映了另一种风格的艺术以及对佛教哲学的不同理解，表达了人民独特的审美观念。”ཞེས་འབྱུང་བ་ནི་བོད་ཀྱི་རི་མོའི་སྒྱུ་རྩལ་ལ་ཆ་རྒྱུས་མེད་པའི་གཏམ་དུ་འདོད།
[21] མཁར་ནག་ལོ་ཙཱ་བ་དཔལ་འབྱོར་རྒྱ་མཚོ། མཁར་ནག་ཆོས་འབྱུང་། [M] བོད་ལྗོངས་བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2013:187.
[22] «ཀྲུང་གོའི་བོད་བརྒྱུད་ནང་དགོན་དཀར་ཆག་ལས་ཀན་སུའུ་གླེགས་བམ»དུ“བསྐལ་ལྡན་ཆོས་འབྱུང་དུ། ཀོང་ཙེ་འཕྲུལ་རྒྱལ་གྱིས་བྱམས་སྐུ་ཆེན་མོས་ཐོག་དྲངས་བྱམས་སྐུ་འབུམ་ཐེར་བཞེངས། ། འདི་ལ་རྒྱལ་བ་བསོད་ནམས་རྒྱ་མཚོ། སྤྲུལ་སྐུ་བསོད་ནམས་ཡེས་ཤེས་དབང་བོ། སྟོང་འཁོར་ཡོན་ཏན་རྒྱ་མཚོ། རྒྱལ་བ་རྒྱ་མཚོ། སྡེ་བ་ཞབས་དྲུང་རྣམས་ཆེད་གཉེར་གྱིས་མཇལ་བར་ཕེབས།”ཞེས་དང་སྟག་ལུང་ཆོས་རྗེ་འཕྲིན་ལས་དཔལ་བཟང་གིས་གནས་འདིར་མཆོད་རྟེན་བཞེངས་ཚུལ་སོགས་གསལ་ལོ། །(རྡོར་ཕུག་དང་མགོན་པོ་དབང་རྒྱལ། སྐལ་བཟང་དོན་གྲུབ། ཆོས་འཛིན་བཅས་ཀྱིས་བརྩམས། ཀྲུང་གོའི་བོད་བརྒྱུད་ནང་དགོན་དཀར་ཆག་ལས་ཀན་སུའུ་གླེགས་བམ། [M] ཀན་སུའུ་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2009:594)
[23] འཇིགས་མེད་རིག་པའི་བློ་གྲོས། ཕྱག་ན་པདྨོའི་ཡབ་རྗེ་སྐལ་ལྡན་རྒྱ་མཚོའི་སྐྱེས་བ་རབས་ཀྱི་རྒྱུད་གསང་གསུམ་སྣང་བའི་སྒྲོན་མེ་ཞེས་བྱ་བ་བཞུགས་སོ། ། [M] ཤིང་པར་སྣ་རིང་མ། :89b.
[24] སུམ་པ་ཡེ་ཤེས་དཔལ་འབྱོར། པཎྜི་ཏ་སུམ་པ་ཡེ་ཤེས་དཔལ་འབྱོར་མཆོག་གི་སྤྱོད་ཚུལ་བརྗོད་པ་སྒྲ་འཛིན་བཅུད་ལེན་ཞེས་བྱ་བ་བཞུགས་སོ། ། [M] ཀྲུང་གོའི་བོད་ཀྱི་ཤེས་རིག་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2001:381.
[25] གུང་ཐང་བསྟན་པའི་སྒྲོན་མེ། ཀུན་མཁྱེན་འཇམ་དབྱངས་བཞད་པ་སྐུ་འཕྲེང་གཉིས་པ་རྗེ་འཇིགས་མེད་དབང་པོའི་རྣམ་ཐར་བཞུགས་སོ། ། [M] ཀན་སུའུ་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1990:278.
[26] རྒྱལ་དབང་ལྔ་བ་ཆེན་པོ་སོགས་ཀྱིས་བརྩམས། རྒྱལ་དབང་སྐུ་ཕྲེང་རིམ་བྱོན་གྱི་མཛད་རྣམ། སྐུ་ཕྲེང་དང་པོ་ནས་བཞི་པའི་བར་གྱི་རྣམ་ཐར། [M] ཀྲུང་གོའི་བོད་རིག་པ་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2012:622. བྲག་དགོན་པ་དཀོན་མཆོག་བསྟན་པ་རབ་རྒྱས། མདོ་སྨད་ཆོས་འབྱུང་། [M] ཀན་སུའུ་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1982:711.
[27] ཚེ་ཏན་ཞབས་དྲུང་། བསྟན་རྩིས་ཀུན་ལས་བཏུས་པ། [M] མཚོ་སྔོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1982:223.
[28] 郭友实 . 炳灵寺史话 [M]. 甘肃文化出版社，2008:127.
[29] སུམ་པ་ཡེ་ཤེས་དཔལ་འབྱོར། ཆོས་འབྱུང་དཔག་བསམ་ལྗོན་བཟང་། [M] ཀན་སུའུ་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1992:670.
[30] སྡེ་སྲིད་སངས་རྒྱས་རྒྱ་མཚོ། དགའ་ལྡན་ཆོས་འབྱུང་བེེཌུརྱ་སེར་པོ། [M] བོད་ལྗོངས་བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2013:396－397.
[31] “ལྷག་པའི་ལྷ་བརྟན་པའི་འཁོར་ལོ་ཆུ་ཤེལ་དབང་པོར་ཅོ་འདྲིའི་སྐུ་ཅན་གྱིས་དངོས་སུ་རྗེས་སུ་བཟུང་བའི་པྲ་ཏི་དགེ་བཤེས་ཞེས་གྲགས་པ་དེ་ཉིད་ཆོས་གྲྭ་ཅུང་ཟད་འགྲིམ་ནས་ཕྱིས་སུ་ཕྲ་ཏི་ཁམས་ཚན་གྱི་སྤྱིལ་བུ་སེར་པོའི་ཐེམ་པའི་ཕྱི་རུ་མི་འབྱོན་པར་གཡར་དམ་བྱས་ཏེ་ཐུགས་དམ་མཛད་པས་པོ་ཏི་ལྔ་གྲགས་པ་མ་ཟད་བཅུ་ཕྲག་རིག་གནས་གང་ལའང་གཞན་དྲང་མི་འཇོག་པའི་རིན་ཆེན་དོན་གྲུབ་དཔལ་བཟང་པོ་དང་། དེ་ཉིད་ཀྱི་སློབ་མ་མཛོ་མོ་མཁར་པ་རབ་འབྱམས་སྨོན་ལམ་ལྷུན་གྲུབ་ཀྱི་དྲུང་ནས་སེ་རའི་པྲ་ཏིའི་སྤྱིལ་བུ་ནས་ཟླ་བ་ཕྱེད་དང་གཉིས་ལ་བྲིས”ཞེས་གསལ། (སུམ་པ་ཡེ་ཤེས་དཔལ་འབྱོར། པཎྜི་ཏ་སུམ་པ་ཡེ་ཤེས་དཔལ་འབྱོར་མཆོག་གི་སྤྱོད་ཚུལ་བརྗོད་པ་སྒྲ་འཛིན་བཅུད་ལེན་ཞེས་བྱ་བ་བཞུགས་སོ། །[M] ཀྲུང་གོའི་བོད་ཀྱི་ཤེས་རིག་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2001:127)
[32] ད་དུང་འདི་ལས“རྒྱ་ཟ་ཀོང་ཇོ་བོད་དུ་ཕེབས་ལམ་ནས་བྲག་ལ་བྱམས་པ་ཁྲུ་བརྒྱད་ཅུ་བ་བཞེངས་ཞེས་པ་གཞན་ན་སྟོན་རྒྱུ་མེད་ལ། འདིའི་ཉེ་འཁོར་དུ་སྒྲོལ་མ་རང་བྱོན་ཡང་བཞུགས་པས་འབུམ་གླིང་གི་བྱམས་པ་ཀོང་ཙེས་བཞེངས་ཟེར་བ་དེ་ཀོང་ཇོ་དང་སྒྲ་ནོར་བ་འདུག་ཅེས་གསུངས།” (དབལ་མང་པཎྜི་ཏ། གུང་ཐང་བསྟན་པའི་སྒྲོན་མེའི་རྣམ་ཐར། [M] ཀན་སུའུ་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1987:237) ཞེས་པར་མཁས་དབང་ཚེ་ཏན་ཞབས་དྲུང་ཚང་གི་གསུང་འབུམ་དུ་དགག་ལན་གནང་འདུག །
[33] “གུང་ཐང་འཇམ་པའི་དབྱངས་ཀྱིས་རྒྱ་བཟའ་ཀོང་ཇོ་བོད་དུ་ཕེབས་པའི་ལམ་ཁར་བློན་པོ་མགར་ལ་སྒུག་སྡོད་མཛད་དེ་བྲག་ལ་བྱམས་ཆེན་བརྐོས་ཟེར་བ་དང་། འགའ་ཞིག་ཏུ་རྫུ་འཕྲུལ་གྱིས་ཤ་བ་བཟུང་སྟེ་ཞིང་རྨོད་པ་དང་། བྲག་ལ་བྱམས་ཆེན་ཁྲུ་བརྒྱད་ཅུ་བ་བཞེངས་པར་བཤད་ཀྱང་གཞན་དེ་འདྲ་སྟོན་རྒྱུ་མི་སྣང་། དེ་དུས་གོང་མའི་ཕོ་བྲང་ཞིང་ངན་ཧུ་ཡིན་པས་དེར་ཇོ་བོའི་བཞུགས་ཁྲི་ད་ལྟའི་བར་དུ་ཡོད་ལ། དེ་ནས་ཀོང་ཇོ་སྟོང་འཁོར་དུ་ཕེབས། རྡོ་ཉི་ཟླ་ནས་མགར་གྱིས་ཕེབས་རྗེས་ཟིན་པ་གྲགས་ཆེ་བས་འདི་ཕྱོགས་ཕེབས་ལམ་འཁྲུལ་མེད་དུ་ཤེས་པས་ཀོང་ཇོ་ལ་སྒྲ་ནོར་བ་འདྲ་གསུངས། དཔྱོད་ལྡན་འགའ་ཞིག་གིས་མ་ཎི་བཀའ་འབུམ་དུ། རྒྱ་ནག་ཀེ་ཤིང་ཁྲི་སྒོ་ནས་རྒྱ་རྗེ་ཀོང་ཙེ་འཕྲུལ་གྱི་རྒྱལ་པོའི་སྲས་ཀོང་ཙེ་འཕྲུལ་ཆུང་བྱ་བའི་སྲས་མི་ལྷ་ཅིག་ཀོང་ཇོ་གསུངས་འདུག་པས་སྲས་མོས་བཞེངས་པ་ལ་ཡབ་ཀྱི་མིང་བཏགས་འདྲ་ཡང་ཟེར། ཡང་ཁམ་ངོས་འབུམ་ལྷ་མདུན་དུ། རྣམ་སྣང་ཆེན་པོའི་རྡོ་སྐུ་ཁྲུ་བཅོ་བརྒྱད་ཡོད་པ་ཀོང་ཇོས་བཞེངས་པར་བཤད་པའང་སྣང་། གང་ལྟར་སྣང་བརྙན་དངོས་གཞི་བཟང་པོའི་བཞུགས་སྟངས་ཅན་ལ་ས་གནོན་མཉམ་བཞག་གི་སྟེང་ན་ལྷུང་བཟེད་ནང་དུ་འཁོར་ལོ་ཅན། སྲིད་དུ་ཁྲུ་གྱ་བརྒྱད་ཟེར་བ་སྟོད་སྨད་གང་ཡང་མ་འཛོལ་བའི་ཐིག་ལྡན་ཤིན་ཏུ་བྱོན་ལེགས་པ་ཡ་མཚན་ཅན། གཞན་ཐུབ་པ་མྱང་འདས་སོགས་བྱམས་སྐུ་རིགས་མི་འདྲ་བ་འབུམ་ཕྲག་དང་སངས་རྒྱས་བྱང་སེམས་ཀྱི་སྐུ་བརྙན་མཐའ་ཡས་པ། སྤྱན་རས་གཟིགས་རང་བྱོན་དང་སྒྲུབ་ཆུ་བཞུགས”ཞེས་གསུངས་པའང་བརྟག་གཞི་ཆེའོ། ། (བྲག་དགོན་པ་དཀོན་མཆོག་བསྟན་པ་རབ་རྒྱས། མདོ་སྨད་ཆོས་འབྱུང་། [M] ཀན་སུའུ་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1982:228)
[34] 贾瑞卿 . 炳灵寺弥勒大佛研究 [D]. 西北师范大学，2015.
[35] སུམ་པ་མཁན་ཆེན་ཡེ་ཤེས་དཔལ་འབྱོར་དང་བཙན་པོ་བསྟན་འཛིན་འཕྲིན་ལས། འཛམ་གླིང་སྤྱི་བཤད་དང་རྒྱས་བཤད་ཅེས་པ་བཞུགས་སོ། ། [M] བོད་ལྗོངས་བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2012:207.
[36] 阎文儒，王万青 . 炳灵寺石窟 [M]. 甘肃民族出版社，1993:117.
[37] “དེ་ནས་ཡར་ལ་མཆོད་རྟེན་དཀར་པོ་སོགས་ལ་རྟེན་མཇལ་བྱེད་བཞིན་དུ་བྱམས་པ་འབུམ་གླིང་དུ་གྲགས་པར་སླེབས། དེ་ནས་སྔར་རྒྱ་ཀོང་རྩེ་འཕྲུལ་གྱིས་བཞེངས་པར་གྲགས་པའི་སྐུ་བརྙན་ཆེན་པོ་ཡོད་པ(བོན་པོའི་ལྷ)ཕྱིས་སུ་བྱམས་པའི་སྐུར་བཟོ་སྐྱོར་(པཎ་ཆེན་ཆོས་རྒྱན་པས་ལུང་བསྟན་ལྟར་དུ་གཙང་པ་སྟལ་ལུང་ཀུན་དགའ་རྣམ་སྲས་ཀྱིས་དབུ་ལ་སཱ་ཚ་འབུམ་༣པུས་མོ་སྤུངས་ནས་)བྱས་པ་ལྷ་ཆེན་སྐུ་སྨད་ས་མིན་རྡོ་མིན་བརྐོས་ནས་སྟོད་སོ་ཕག་གིས་བརྩིགས་པའི་ཆེ་འདོམ་ཉི་ཤུ་པ་དང་བྲག་ལ་བརྐོས་པའི་བྱམས་སྐུ་འབུམ་དང་གཞན་ལྷ་སྐུ་མང་པོ་མཆིས” ཞེས་གསལ། (སུམ་པ་ཡེ་ཤེས་དཔལ་འབྱོར། ཆོས་འབྱུང་དཔག་བསམ་ལྗོན་བཟང་། [M] ཀུན་སུའུ་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1992:670. སུམ་པ་ཡེ་ཤེས་དཔལ་འབྱོར། པཎྜི་ཏ་སུམ་པ་ཡེ་ཤེས་དཔལ་འབྱོར་མཆོག་གི་སྤྱོད་ཚུལ་བརྗོད་པ་སྒྲ་འཛིན་བཅུད་ལེན་ཞེས་བྱ་བ་བཞུགས་སོ། ། [M] ཀྲུང་གོའི་བོད་ཀྱི་ཤེས་རིག་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2001:381)
[38] བྱམས་པ་ཆུ་གཟིགས་མའི་སྐོར་ལ་ཤར་སྐལ་ལྡན་རྒྱ་མཚོས་མཛད་པའི་བྱམས་པ་འབུམ་གླིང་གི་གནས་བཀོད་དང་དེའི་བོད་ཡིག་གི་མཚན་བྱང་གཞིར་བཟུང་ནས་ཉམས་ཞིབ་བྱས་པའི་ཆེད་རྩོམ་ཞིག་མི་འགྱངས་པར་བོད་ལྗོངས་སློབ་ཆེན་གྱི་རིག་དེབ་སྟེང་སྤེལ་རྩིས་ཡོད།
[39] 郝帅 . 炳灵寺石窟明清藏传佛教壁画艺术研究 [D]. 西北师范大学，2018:15.
[40] 王通铃 . 炳灵寺石窟藏传佛教艺术研究 [D]. 西北民族大学，201:30.
[41] 熊文彬 . 龙椅与法座：明代汉藏艺术交流史 [M]. 中国藏学出版社，2020.
[42]“发愿文中此窟创作的具体年代已脱落不清，但从落款中可知应创作于明嘉靖年间。嘉靖皇帝的年号为明世宗朱厚熜，其即位时间为1522 直到 1566 年，长达 44 年之久。”( 王文嘉 . 炳灵寺第 3 窟壁画考释 [D]. 陕西师范大学，2017:39) 另外一种观点是“炳灵寺第 3 号窟为盛唐时期开窟，从窟内壁画中大量出现的重绘藏密内容以及南壁千手千眼观音像左侧墨书“崇祯叁”可断定：此窟为明代重绘藏传佛教壁画。”( 郝帅 . 炳灵寺石窟明清藏传佛教壁画艺术研究 [D]. 西北师范大学，2018:35)
[43] 曹学文 , 贺延军 , 赵雪芬 . 炳灵寺第 3 窟藏传佛教壁画中的高僧及壁画年代研究 [J]. 甘肃高师学报，2019(6):30-31.
[44] [德] 大卫 • 杰克逊 , 著 . 向红笳 , 谢继胜 , 熊文彬 , 译 . 西藏绘画史 [M]. 西藏人民出版社 ,2001:222. (དབུ་ཞྭ་མཐོང་གྲོལ་ཆེན་མོར་རྡོ་རྗེ་རྒྱ་གྲམ་མ་གཏོགས་དེའི་སྟེང་གི་སྤྲིན་རིས་ཀྱི་སྣེ་མོ་ཕྱོགས་སྟངས་ཐད་ནས་ངོས་འཛིན་བྱ་ཚུལ་མང)
[45] 王享通 , 颜延亮 , 主编 . 炳灵寺石窟学术研讨会论文集 [C]. 甘肃人民出版社，2003:159.
[46] 曹学文 , 贺延军 , 赵雪芬 . 炳灵寺第 3 窟藏传佛教壁画中的高僧及壁画年代研究 [J]. 甘肃高师学报，2019(6): 27－30.(བླ་སྐུ་འདིའི་གཡོན་ཟུར་དུ་རྗེ་ཙོང་ཁ་པའི་སྣང་བརྙན་བཞེངས་ཡོད་པར་གཞིགས་པ་བཀའ་རྒྱུད་པའི་བླ་མ་འདི་རྗེ་ཙོང་ཁ་པས་དགེ་བསྙེན་གྱི་སྡོམ་པ་བཞེས་སྐབས་མཚན་ལ་ཀུན་དགའ་སྙིང་པོ་ཞེས་གསོལ་ཅིང་སྐྱེས་བུ་དམ་པར་ལུང་བསྟན་པའི་ཀརྨ་སྐུ་ཕྲེང་བཞི་པ་རང་བྱོན་རྡོ་རྗེ་ཡིན་ནམ་སྙམ། རྒྱུ་མཚན་དམ་པ་འདི་ཉིད་བྱང་ངོས་སུ་ཕེབས་ཚུལ་སོགས་ཁོང་གི་རྣམ་ཐར་ལས་མཇལ་ཐུབ་པས་སོ)
[47] 曹学文 , 贺延军 , 赵雪芬 . 炳灵寺第 3 窟藏传佛教壁画中的高僧及壁画年代研究 [J]. 甘肃高师学报，2019(6):27-30.
[48]“窟门东壁内南侧下方石刻铭文一方，其中有内容“嘉靖十六年二月初八日画大祥”，由此可断定此窟壁画重绘于明嘉靖年间。”(王通铃 .炳灵寺石窟藏传佛教艺术研究 [D]. 西北民族大学，2011:38.)
[49] ཏིང་འཛིན་བཀྲ་ཤིས་ཀྱིས་བསྒྲིགས། རིན་འབྱུང་ལྷ་སྐུ་སུམ་བརྒྱ། [M] མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2007.
[50] 王玲秀 . 论永靖炳灵寺藏传佛教艺术“道果法”祖师毗瓦巴图像——炳灵寺石窟印度成就师图像研究之一 [J]. 敦煌学辑刊，2016(2):113-121.
[51] བྱམས་པ་འབུམ་གླིང་གི་ཕུག་པ་ཨང82པའི་ནང་འཇམ་སྐུར་བཞེངས་པའི་སངས་རྒྱས་ཀྱི་གཡས་གཡོན་དུ་ས་སྐྱ་པཎྜི་ཏ་དང་རྗེ་ཙོང་ཁ་པའི་སྣང་བརྙན་བཞེངས་ཡོད་པ་ཤིན་ཏུ་གསལ་ལོ། །
[52] 董玉祥 . 梵宫艺苑：甘肃石窟寺 [M]. 甘肃教育出版社，1999:197.
[53] “བར་པ་ཆོས་རྒྱལ་ཁྲི་སྲོང་ལྡེའི་བཙན་དུས། །གཞན་རྣམས་སྔ་མ་དག་དང་མཚུངས་པ་ལས། །ཞལ་དཀྱུས་ཅུང་ཐུང་སོར་མོའི་སྒྲོས་མི་གཙང་། །བྱེ་ཅེ་བྱུགས་ཤིང་ཕྲ་རྣམས་ཚོན་ཕྲ་བསྐྱེད། །གཤམ་གྱི་ལུགས་ཁ་ཅུང་ཟད་མི་གཙང་ཞིང་། །ཕལ་ཆེར་དབུ་རྒྱན་གསུམ་པ་མང་བ་ཡིན། །ཆོས་རྒྱལ་སྐུ་ལ་ལ་ཐོད་མེད་པ་ལ། །དབུ་སྐྲ་ལན་བུ་གཡས་གཡོན་གཉིས་སུ་འཕྱང་། །དབུ་རྒྱན་གསུམ་པས་མཛེས་པར་བརྒྱན་པ་ཡོད། །”ཅེས་གསལ། (ཆབ་སྤེལ་ཚེ་བརྟན་ཕུན་ཚོགས་ཀྱིས་གཙོ་སྒྲིག་བྱས། བཟོ་རིག་ཉེར་མཁོ་བདམས་སྒྲིག [M] བོད་ལྗོངས་བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2012:252) ནམ་མཁའ་ཚེ་རིང་ལགས་ནི་བོད་ལྗོངས་སློབ་ཆེན་སྒྱུ་རྩལ་སློབ་གླིང་གི2020ལོའི་ཀྲུང་གོའི་གྲངས་ཉུང་མི་རིགས་སྒྱུ་རྩལ་ཆེད་ལས་ཀྱི་འབུམ་རམས་སློབ་མ་ཡིན།