༄༅། །བོད་ཀྱི་ནུབ་མཐའ་ནས་རྙེད་པའི་ལི་ཆས་ཏེ་ཐོག་ལྕགས་གླེང་བ།

གསལ་བཤད། མ་རྩོམ་སྤྱི་ལོ་1935ལོའི་«ཨེ་ཤ་ཡའི་སྒྱུ་རྩལ་»དུས་དེབ་དུ་འཁོད་འདུག་ཅིང་། རྩོམ་འདིར་བྱུང་བའི་ས་མིང་མང་པོ་ཞིག་རྩོམ་པ་པོའི་སྒྲ་ཕབ་ལ་ལད་ཟློས་བྱ་བ་ལས་དག་ཆ་གསལ་པོ་མ་ཡོང་ན་ཤེས་མཁན་གྱིས་ཞབས་མཆན་འཇོག་པའི་རེ་བ་ཡོད། དེ་བཞིན་ཡིག་བསྒྱུར་བྱས་པའི་གོ་རིམ་ཁྲོད་ལུང་གི་མཚན་ཐོ་མང་པོ་ཞིག་ཀྱང་སྐད་རིགས་མི་འདྲ་བ་སྣ་མང་ཞིག་བཀོལ་འདུག་པས་བསྟན་དོན་དང་ཐད་ཀར་འབྲེལ་བའི་དཔེ་ཆའི་མཚན་བྱང་རྣམས་བཙལ་ཅི་ཐུབ་ཀྱིས་ཡིག་བསྒྱུར་བྱས་ཡོད་མོད་འགྲིག་མིན་བརྡར་ཤ་མི་ཆོད་པས་གཙོ་བོ་ཟུར་དུ་སོར་འཇོག་བྱས་པའི་ཁུངས་ལ་གཏུགས་རྒྱུ་གལ་ཆེ། དེ་བཞིན་རྒྱན་རིས་ཀྱི་དབྱེ་ཞིབ་དང་རིགས་བསྡུར་སྐབས་སུ་ལུང་དྲངས་པ་རྣམས་ཀྱང་དཔེ་ཆ་ག་གེ་མོའི་ཤོག་ངོས་དང་པར་རིས་ཀྱི་ཨང་རྟགས་སོགས་ཀྱང་གུག་རྟགས་ནང་བསྡུས་རྟགས་བཀོད་ནས་ཁུངས་གཏུགས་ཡོད་མོད། ཡིག་སྣ་མང་པོའི་ཚབ་རྟགས་གཅིག་གྱུར་མ་ཡིན་པས་རང་སོར་བཞག་ཡོད། དེ་བཞིན་རྩོམ་འདི་ལོ་ངོ་བརྒྱད་ཅུ་ལྷག་གི་རྩོམ་རྙིང་ཡིན་པའི་ཆ་ནས་ཀློག་པ་པོས་སྐབས་དེའི་རིག་གཞུང་ཞིབ་འཇུག་གི་གནས་སྟངས་ལས་རྩོམ་འདིར་སློབ་སྦྱོང་དང་གདེངས་འཇོག་བྱ་རྒྱུ་གལ་ཆེ།

        བོད་ནུབ་མཐའི་འགྲུལ་བཞུད་ཐེངས་གཞུག་མ་བྱེད་ཡུལ་ནི་གཙོ་བོ་གུ་གུའི་རྒྱལ་རབས་ཀྱི་མངའ་ཁོངས་ཡིན་ལ།[2] ལས་འགན་ནི་ས་དེ་གའི་གནའ་བོའི་ཤེས་རིག་གི་ཤུལ་བཞག་འཚོལ་བ་ཡིན། ཡིན་ཡང་དཀའ་ལས་ཆེ་ཤོས་ནི་ཡུལ་མིས་བློ་དོགས་འཆང་ནས་ས་བསྔོག་མི་འཇུག་པ་སྟེ། ཤུལ་རྙིང་ས་བདག་གི་བདག་གིར་ཡོད་པས་མིས་རེག་མི་ཆོག་ལ། སྒུལ་སྐྱོད་བཏང་ཚེ་བདེ་ཐང་ལ་འཚེ་བར་འདོད་ཅིང་། བོད་དུ་སླེབས་པའི་གནས་སྐོར་བས་གནས་གང་རུང་ནས་གནའ་དཔྱད་དང་འབྲེལ་བའི་ཤུལ་བཞག་བསྔོག་སེལ་གྱི་ལས་ལ་མང་ཚོགས་ཀྱིས་མཐའ་གཅིག་ཏུ་ངོ་རྒོལ་བྱ་ངེས།
        ཡིན་ཡང་རྣམ་རྟོག་འདི་ལན་རེར་ཚན་རིག་པའི་གྲོགས་སུ་འགྱུར་བ་སྟེ། ལེན་རེ་ཞིང་ཁ་སོགས་ནས་ལིའི་ཅ་ལག་རྙིང་པ་འདྲ་རྙེད་ཚེ་དེའི་སྤྱོད་སྒོ་མི་ཤེས་པ་ཕར་ཞོག་མཐོང་སྣང་ཡང་མཚར་བོ་ཡིན་མོད། ཉར་ནས་སྐེ་ལ་བཏགས་ནས་སྲུང་འཁོར་གྱི་ཚབ་བྱེད། ཅ་ལག་འདི་དག་གནའ་སྔ་མོའི་ཡིན་པར་དོགས་པ་ཆེན་པོ་སྐྱེས་མི་དགོས་པ་ནི་རང་སྟེང་ནས་དེང་གི་རིག་གནས་དང་ཁྱད་པར་ཆེན་པོ་ཡོད་ཅིང་། གནའ་དཔྱད་པར་བོད་ཁུལ་ནས་གནའ་ཤུལ་བསྔོག་སེལ་བྱ་བར་འགོག་ན། ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་རིན་ཐང་ངེས་ཅན་ལྡན་པའི་ལིའི་ཅ་ལག་འདི་དག་ལ་མ་མཐར་ཡང་ཞིབ་འཇུག་བྱས་ཆོག་པ་ཞིག་རེད། 
        ས་འོག་ནས་རྙེད་པའི་ཅ་ལག་འདི་དག་ལ་བོད་ཀྱི་ནུབ་མཐའ་ནས་“ཐོན་ཐི་”རུ་འབོད་ཅིང་། ངེད་ཀྱི་བླ་མ་སྤྱི་ཏི་རྒྱལ་བོའི་མཆོད་དཔོན་དང་རྡི་ཝེ་ཆེན་ཐིའམ་ཟླ་བའི་ལྷ་མོ་སྟེ་སྤུ་ཡི་ཁྲལ་བསྡུ་བ་གཉིས་ཐེངས་འདིའི་ངེད་ཀྱི་ལམ་རོགས་ཡིན་ལ། ཁོང་གཉིས་ལ་སྒྲའི་དག་ཆ་ཕབ་བཅུག་པར་གཉིས་ཀས་ཐོག་ལྡི་རུ་བྲིས་འདུག་ལ་ནང་དོན་ནི་གནམ་ནས་བབས་པའི་དོན་རེད་ཟེར། དོན་འདི་ངེད་ཀྱིས་གསལ་པོ་མ་ངེས་མོད་ལྡི་ནི་ཕལ་ཆེར་ལྡིང་བའམ་གཡེང་བའི་དོན་ལ་འཇུག མང་ཚོགས་ཀྱི་བསམ་པར་ཅ་ལག་འདི་དག་མིས་བཟོས་པ་མིན་པར་ལྷ་ཡིས་བསྐྲུན་ལ་མཁའ་ནས་མར་ལྷུང་བ་ཞིག་ཏུ་ངོས་འཛིན། ཡིན་ཡང་ལྟ་བ་འདི་མེ་རྡོ་འཇིག་རྟེན་ལ་ཁྱབ་པའི་སྒྲུང་ངེད་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་ཞིང་བའི་ཁྲོད་ད་དུང་ཡང་གནས་པ་བཞིན་ངེས་པར་ཡིད་ལ་འཇགས་དགོས་པ་ཞིག་མ་རེད། གང་ལྟར་འབྱུང་ཁུངས་ལྷ་ལ་གཏུགས་པ་འདིས་ཅ་ལག་དེ་དག་ལ་ཁྱད་གཤིས་ཁྱད་པར་བ་ཞིག་བསྣན་ཡོད་པ་ནི་གོང་དུ་བསྟན་པ་བཞིན་ཅ་ལག་འདི་དག་རྙེད་མ་ཐག་སྲུང་འཁོར་ལྟ་བུར་བེད་སྤྱོད་པ་དེ་ཡིན། བོད་ནུབ་མཐའི་དད་མོས་ལྟར་ན་གྲངས་ཀ་དགུ་སྐོར་གཅིག་དང་། ཅ་ལག་འདི་འདྲ་དགུ་ཡོད་པའི་མི་དེ་མི་རླུང་རྟ་ཅན་ཏེ་རང་ལ་གོད་ཁ་མི་འབྱུང་བ་ཕུད། ཐ་ན་དེའི་སྡེ་བར་ཡང་གནོད་འཚེ་མི་འབྱུང་བའོ། །
        སྒར་ཐོག་སྒར་དཔོན་གྱིས་ཉར་ཚགས་གནང་བའི་ཐོན་ཐི་དགུ་བོ་དེ་ངེད་ལ་ཉོ་བར་བསྐུལ་ལ། ངེད་ཀྱིས་དེའི་ཁྲོད་ཀྱི་གཉིས་ནས་གསུམ་མ་གཏོགས་མི་དགོས་ཚུལ་ལབ་པར་ཁོང་གིས་མཚར་སྣང་ཆེན་པོ་བྱེད། སྦྱིར་ན་གཞན་རྣམས་བལྟས་ཚོད་ཀྱིས་རྙིང་ཡང་ནང་བསྟན་གྱི་ཅ་ལག་ཡིན་པ་གཏན་འཁེལ་ཐུབ་ཅིང་། གང་ལྟར་ཁོ་ལ་ཁོང་གི་ཕྱོགས་ནས་སྲུང་འཁོར་འདི་དག་ལ་དད་པ་བརྟན་པོ་བཅངས་པའི་གནས་ལུགས་ཡོད་ལ། ངེད་ལ་བཙོང་བའི་ཅ་ལག་གསུམ་གྱི་སྟེང་ནས་རིན་འབབ་ཡང་མི་དམན་པ་བླངས་ཡོད།
        ངེད་ཀྱིས་དེ་མུར་བླ་མ་དང་རྡི་ཝེ་ཆེན་ཐི་གཉིས་ལ་ཐོན་ཐི་འདི་དང་འབྲེལ་ཡོད་ཀྱི་ནང་དོན་དྲན་དྲན་རྣམས་འབྲི་བར་བཅུག་པ་འདིར་བཀོད་ན། 
        རྡི་ཝེ་ཆེན་ཐི་ནས། ཐོག་ལྡི་ཡང་ན་གནམ་ལྕགས་ཟེར་བ་དེ་གནམ་ནས་བབ་པ་（འབབ་པ་）ཡིན་ཞེས་ཟེར་འདུག་པ། ནམ་མཁའི་ཐོག་ཡང་ནས་གློག་བབ་ནས། ཕལ་ཆེར་བྱང་ཐང་ཕྱོགས་ལ་མི་ཕྱུགས་ལ་གནོད་པ་ཆེན་པོ་ཡོང་ངོ་། ཐོག་ལྡི་དེ་ལ་སྲུང་ཅེས་ཟེར་རོ། ཐོག་ལྡི་ལྡེའུ་（རྡེའུ）དང་དྲིལ་བུ་འདྲ་བ་དང་གྲི་དང་ཨ་ལོང་ཀྱིར་ཀྱིར་ལ་སོགས་པ་སྣ་ཚོགས་ཡོད་ཅེས་དང་།
        བླ་མ་ནས། ཐོག་ལྡི་ལྡེ་འུ་སྐུ་དང་གཅིག་གསུང་དང་གཉིས་ཐུགས་[3]དང་གསུམ་ཕུར་བ་དང་བཞི་རྡོ་རྗེ་དང་ལྔ་གྲི་ཀུག་（གྲི་གུག）དང་དྲུག་སྡིའུ་（རྡེའུ་）དང་བདུན་ཨ་ལོང་དང་བརྒྱད་ཁྱུང་དང་དགུ་ཡོད་ཅེས་པའོ། །
        ཁས་ལེན་དགོས་པ་ཞིག་ལ་ང་ཚོས་ཅ་ལག་འདི་དག་ས་འོག་ནས་འབུད་སྐབས་ཀྱི་གནས་སྟངས་མི་ཤེས་པས་ཡིག་འགོད་སྔོན་གྱི་ལོ་རྒྱུས་ལ་དངོས་སུ་འབྲེལ་ཡོད་མེད་ཡོངས་སུ་ཐག་གཅོད་མི་ནུས་ཡང་། ཅ་ལག་རང་སྟེང་ནས་མངོན་པའི་གནའ་རྫས་ཀྱི་རྟགས་མཚན་དང་། འདི་དག་སྔ་ས་ནས་ཡལ་ཚར་བའི་སྒྱུ་རྩལ་དང་དད་མོས་ཀྱི་མཚོན་དོན་ཞིག་ཡིན་པ་སུ་ལ་ཡང་བསྙོན་དུ་མེད་པ། དེ་བཞིན་ཅ་ལག་འདི་དག་བརྒྱུད་ནས་ཨེ་ཤ་ཡའི་ས་ཆ་གཞན་ནས་གསལ་རྟོགས་བྱུང་ཡོད་པའི་ཅ་ལག་བར་འབྲེལ་ཟམ་ཡོད་པ་ཡང་རྟོགས་ནུས། འདིར་ཅ་ལག་འདི་དག་ཡིག་འགོད་སྔོན་གྱི་ལོ་རྒྱུས་སམ་ཡིག་འགོད་བྱུང་བའི་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་མདུན་ཙམ་དུ་བཞག་པ་བལྟས་འཇོག་ཡིན་ལ། བོད་དམ་ལྷག་པར་བོད་ཀྱི་ནུབ་མཐར་མཚོན་ན་གུ་གེའི་རྒྱལ་རབས་མ་ཚུགས་གོང་གི་དུས་གང་རུང་ཞིག་ལ་བཞག་ཆོག ངེད་ཀྱི་«རྒྱ་གར་དང་བོད་»ཅེས་པའི་དེབ་ཕྲེང་གཉིས་པའི་ནང་གུ་གེའི་རྒྱལ་རབས་སྐབས་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཁ་ཤས་བསྡུ་རུབ་ཀྱིས་ངོ་སྤྲད་ཡོད་ཀྱང་། ཉུང་བའམ་བསྡུས་དྲགས་པའི་ཆ་ནས་ས་འདིའི་ལོ་རྒྱུས་སམ་ལྷག་པར་དུ་ས་གནས་རང་གི་སྔ་མོའི་བན་བོན་རྩོད་ཉོག་ལ་རྔོ་ཆེན་པོ་ཐོག་ཡོད་པར་སྨྲ་མི་ཐུབ། 
        གཤམ་གྱི་ཅ་ལག་ཁག་འཚོལ་བསྡུ་བྱེད་ས་ནི་མཱན་ （Mian） དང་། ཤང་རྩེ （Shangtz） ། སྒར་ཐོག （Gar-tok ）ཐོ་ཤང་། （Toshang） རཱི་ （Ri）[4]བཅས་ཡིན།（ས་མིང་གི་དག་ཆ་གསལ་བོ་མ་ཤེས་པ་དང་གོ་ནོར་མི་ཐེབས་ཕྱིར་འ་ཆུང་བསྣན་ཡོད།）         གནད་ཆེ་བ་ཞིག་ནི་ཅ་ལག་ཁ་ཤས་ལ་རྒྱ་ནག་གི་གནའ་བོའི་རིག་དངོས་སམ་རུ་སྤོར་ཚོ་བའི་(migration)སྒྱུ་རྩལ་གྱི་མཚུངས་ཆོས་ཡོད། གཟུགས་དབྱིབས་ཨ་ལོང་ངམ་སྒོར་དབྱིབས་སུ་ཡོད་པ་བྱིན་རླབས་ཅན་དུ་བརྩི་ལ། པར་དང་པོའི་ཅ་ལག་མཱན་དང་། གཉིས་པ་དང་གསུམ་པ་གཉིས་ཤང་རྩེ། གཞན་དེ་རཱི་ནས་རྙེད་པ་ཡིན། ཅ་ལག་འདི་ཚོ་ཕན་ཚུན་བར་ཡང་ནང་འབྲེལ་ངེས་ཅན་ཡོད་ཅིང་། པར་དང་པོ་ཆེས་རྙིང་བར་མཐོང་ཡང་སྤྱོད་སྒོ་མ་ཤེས། བོད་པས་ཅ་ལག་དེའི་ནང་གི་སྒོར་དབྱིབས་དེ་ཉ་ཡིན་ཟེར་ཞིང་། དེ་བཞིན་པར་གཉིས་པའི་ཅ་ལག་འཚོང་མཁན་ཤང་རྩེའི་མིས་ཀྱང་ཅ་ལག་དེའི་ནང་དཀྱིལ་ཉ་ཡིན་པར་བཤད། ཡིན་ཡང་ངེད་ཀྱི་བསམ་ཚུལ་ལ་ཉ་ལས་ཀླུའི་རིགས་ཀྱི་སྦྲུལ་ཡིན་པར་འདོད་ཅིང་།[5] བོན་ཆོས་སུ་ཀླུའི་རིག་གནས་ཀྱིས་གོ་བབས་ངེས་ཅན་བཟུང་ཡོད་པ་མ་ཟད་རྒྱུན་འདི་ས་བདག་རིག་གནས་དང་འདྲེས་ནས་ནང་ཆོས་ནང་མུ་མཐུད་དུ་གནས་ཡོད། གང་ལྟར་གོང་གི་ཅ་ལག་འདི་དག་བྱིན་རླབས་ཅན་དུ་བརྩི་བ་འདི་ང་ལ་མཚོན་ན་བློ་ཡུལ་ལས་འདས་པ་ཞིག་ཡིན་མོད་བོད་པ་རྣམས་ཀྱིས་ཅ་ལག་དེ་ཚོ་རྙེད་པ་ནས་དེའི་སྟེང་དད་འདུན་ཁྱད་པར་བ་ཡོད་པ་དང་དུས་ད་ལྟའི་བར་དུ་ཉར་ཚགས་གནང་བ་ལས་ཀྱང་རྟོགས་ཐུབ། ཅ་ལག་འདི་དག་རོ་རས་ཆི་(Roerich)ཡི་སི་ཁེ་ཐིས་ཀ་དེབ་ཕྲེང་གཉིས་(Skythika 2 , P1.Ⅱ, 2) པར་འཁོད་པའི་ར་གན་གྱི་སྒྲོག་གུ་ལ་བསྡུར་བ་བྱས་ཀྱང་ཆོག་པ་མ་ཟད། ལྷག་པར་ཧིན་གྷ་རིའི་ཇི་ཐ་ （Jutas in Hungary）ས་ཆའི་ར་གན་སྒོར་དབྱིབས་ཅན་གྱི་ཅ་ལག་ལ་ཡང་བསྡུར་ཆོག་ལ། སི་ཁེ་ཐིས་ཀ་དེབ་ཕྲེང་བཞི་བར་（Skythika 4, P1. XI, 6）འཁོད་པའི་ཅ་ལག་ཞིག་དང་གཅིག་མཚུངས་སུ་སྣང་།
        པར་གསུམ་པའི་ནང་སྦྲུལ་རིས་ཅན་གྱི་ཅ་ལག་གིས་ཅ་ལག་གཞན་གྱི་རྒྱན་སྤྲས་རི་མོ་ལ་བློ་འབྱེད་ཐེབས་ཡོད་མོད། ཡིན་ཡང་དེར་བྱིན་རླབས་ཀྱི་ཁྱད་གཤིས་དེ་མཐོང་མི་ཐུབ་ལ་ཕལ་ཆེར་སྒའི་སྲབ་མདའི་ཡ་གྱལ་ཞིག་རེད།
        པར་བཞི་བ་འདིས་སྦྲུལ་གྱི་མཆུ་ཏོ་ནས་སྣེ་གུག་ཞིག་ཕྱིར་བསྲིངས་ཡོད་ལ། འགྲམ་གཉིས་པོར་མུ་ཏིག་བསྟར་ལ་བརྒྱུས་པ་ལྟ་བུའི་སེམས་ཅན་གྱི་སྒལ་རིས་གཤིབ་པས་ངོས་གཉིས་པོ་ཉིས་བགོས་བྱས་ཡོད། སེམས་ཅན་གྱི་རི་མོ་འདི་དང་འདྲ་བ་རཱི་ས་ཆའི་ཅ་ལག་གཞན་ཞིག་གི་སྟེང་ཡང་ཡོད་ལ་ཁོང་གཉིས་བར་མཐུན་ཆོས་ཤུགས་ཆེ། ཅ་ལག་འདི་ཀླ་ཀློའི་དུར་ས་（〝Barbarian〞tombs）ནས་བྱུང་བའི་རྒྱན་ཆས་བར་ཕན་ཚུན་བསྡུར་ཆོག་པ་ཞིག་རེད། ཞིབ་ཏུ་«ཀྲུང་གོའི་བྱང་རྒྱུད་ནས་ཏོ་ནོ་ཆུ་བོ་»ཞེས་པའི་རྩོམ་ལ་གཟིགས།（TAKACS, From Northern China to Danube, Ostas. Zeitschr. 1930, Taf. 38, 2- from Hungary ）
        པར་ལྔ་བ་དང་དྲུག་པའི་ཅ་ལག་གཉིས་ཀྱིས་ཁྱུང་མཚོན་གྱི་ཡོད་ལ། སྔ་མ་དེ་«རྒྱ་གར་དང་བོད་»ཀྱི་དེབ་ཕྲེང་གསུམ་པའི་ཤོག་ངོས་བརྒྱ་དང་རེ་བཞི་བའི་པར་བཞི་བར་བཀོད་ཡོད་ལ། དེར་རྒྱ་གར་གྱི་ག་རུ་ཌ་དང་བོད་ཀྱི་ཁྱུང་གི་འབྲེལ་བའི་སྐོར་དང་། ནང་བསྟན་སྒྱུ་རྩལ་ཁྲོད་ཀྱི་ག་རུ་ཌ་འདི་བོན་པོའི་ལྷ་སྒྲུང་ཁྲོད་གོ་གནས་ངེས་ཅན་ཟིན་པའི་ཁྱུང་གི་སྟེང་མཐུན་སྦྱོར་བྱས་པའི་སྐོར་བཤད་ཡོད།
        ཁྱུང་འདི་རྒྱ་གར་གྱི་ག་རུ་ཌ་དང་མི་འདྲ་ས་གཅིག་ནི་རྭ་ཅོ་ཡོད་པས་ཡིན་ལ། པར་ལྔ་བའི་ཁྱུང་གི་དབུ་ལ་ནོར་བུ་བརྩེགས་པ་ཞིག་འདུག་ཅིང་། འདིས་གཅིག་བྱས་ན་ཕྲོག་ཞུའམ་ཡང་གཅིག་བྱས་ན་གཞན་ལ་མགོན་སྐྱོབ་བྱེད་པའམ་ནོར་གྱི་སྦྱིན་པ་གཏོང་བ་མཚོན་པ་སྟེ། ཉི་（མྱི）ཁྱུང་རིང་ཞེས་ལ་དྭགས་ས་ཆའི་གེ་སར་གྱི་སྒྲུང་དུ་ ཉི་（མྱི）ཁྱུང་རིང་གཟུགས་པོའི་ཁར་ནོར་བུ་སྣ་དགུ་ཡོད་ལོ[6]ཞེས་འཁོད་འདུག
        པར་ལྔ་བ་དང་དྲུག་པའི་ཅ་ལག་གི་རྒྱབ་ངོས་སུ་ཁུང་བུ་ཞིག་འདུག་ཅིང་།དེ་ལ་བལྟས་ན་སྐུད་པ་ཞིག་ལ་དྲངས་ནས་དཔྱངས་ཡོད་པར་ཤེས་ནུས་ལ། དེའང་བྱིན་རླབས་ཅན་དུ་བརྩིས་ནས་སྲུང་འཁོར་ལ་བེད་སྤྱད་པས་སོ། །
        པར་བཞི་བ་ནས་དྲུག་པའི་ཅ་ལག་སྟེང་གི་རི་མོ་གཉིས་བོན་ཆོས་རིག་གནས་ལས་བློ་བསྐྱེད་བྱུང་བའི་སེམས་ཅན་གཉིས་སུ་བརྩིས་ཆོག་ཅིང་། ཀླུ་ནི་ཆུ་ནང་ངམ་ས་འོག་དང་། ལྷ་དང་ག་རུ་ཌ་ནི་མཁའ་ནས་ཡིན་ལ། རྒྱུན་དུ་ཁོང་ཚོའི་བར་འཁྲུག་རྩོད་ཡོད་ལ། འདི་འདྲའི་རྒྱུ་གཉིས་རིང་ལུགས་ （Dualism）ཀྱི་ལྟ་བ་འདི་ཕུ་རེ་ལོ་སི་ཁེ་ （Przyluski）[7]ཡིས་བསྟན་ཡོད་ལ། ལྟ་བ་འདིར་རྒྱ་གར་རང་ས་ནས་བྱུང་བའི་ཨོ་སི་ཁྲི་རོ་ （Austronian）ཆོས་ལུགས་ཀྱི་ཤུགས་རྐྱེན་ཡོད་པ་སྟེ་རྒྱ་གར་དམངས་སྲོལ་དང་ལྷ་སྒྲུང་ཁྲོད་ད་དུང་ཡང་གནས་ཡོད།
        འདིར་བརྡར་ཤ་གཅོད་རྒྱུ་ཁག་པ་ནི་པར་བདུན་པའི་ཅ་ལག་ཡིན། ཅ་ལག་འདི་མཱང་ས་ཆ་ནས་རྙེད་ལ། ས་གནས་དེ་གའི་མིས་དྲིལ་བུར་འབོད་ཅིང་། ཅ་ལག་འདྲ་བ་ཞིག་ཧྥུ་རན་ཁུ་ཡིས་བདག་པོ་ད་དའི་（Dards）རིགས་སུ་གཏོགས་པར་འདོད་པའི་ལ་དྭགས་ཀྱི་དུར་ས་ནས་ཐོན་ཡོད། ཁོང་གི་ངོ་སྤྲོད་ལ་གཞིགས་ན། དྲིལ་བུའི་དབྱིབས་ཀྱི་འདོགས་ཆས་ཆུང་བ་འདི་ནང་ཁོག་སྟོང་ཟུར་གསུམ་དབྱིབས་ལ་སྟེང་དུ་ཁུང་བུ་ཡོད་ཅིང་། གཅིག་བྱས་ན་ལིའི་སྐེ་རྒྱན་གྱི་བར་དུ་དཔྱངས་པའི་ཆས་ཞིག་རེད[8]ཅེས་གསུངས་འདུག་མོད། དོན་དུ་གང་ཡིན་རུང་འདིར་བཤད་འདོད་པ་ནི་སི་ཁེ་ཐིས་ཀ་དེབ་ཕྲེང་བཞི་བར་(Skythika 4, P1. XI)འཁོད་པའི་ཇི་ཐ་ （Jutas）ས་ཆའི་ཅ་ལག་ཞིག་དང་«ཡོ་རོབ་དང་ཨེ་ཤ་ཡའི་སྐམ་ས་»ཞེས་པའི་དེབ་(Eurasia Septentr. Ant. VIII, 213, 5) ཀྱི་ཨ་ཟེ་པེ་ཙན་(Azerbeidzans) གྱི་ཅ་ལག་ཞིག དེ་བཞིན་དང་རུ་སྤོར་རྒྱ་ཆེ་སའི་ལམ་ཁའི་བརྒྱུད་ལས་བྱུང་བའི་སྐེ་རྒྱན་ཁྲོད་དཔྱངས་པའི་དྲིལ་བུའི་དབྱིབས་ཀྱི་རྒྱན་ཆོས་དང་རིགས་བསྡུར་བྱས་ཆོག
        པར་རིས་བརྒྱད་པ་ནས་དགུ་བའི་ཅ་ལག་ནི་ཤང་རྩེ་དང་རྩ་རངས་ནས་རྙེད་པ་ཡིན་ལ། སྤྱོད་སྒོ་གཏན་འཁེལ་བྱེད་མ་ཐུབ། པར་རིས་བཅུ་བའི་ཅ་ལག་དེ་སྒར་ཐོག་ནས་རྙེད་ལ་དེའི་སྟེང་གི་རི་མོས་གཞན་གྱིས་བཤད་བཞིན་པའི་སྲོག་ཆགས་རི་མོའི་ལུགས་མཚོན་（མཆན། མ་ཡིག་ Animal styleཞེས་1930ལོར་རོ་རོས་ཆི་ནས་བོད་ཁུལ་ལི་ཆས་སྟེང་གི་སྲོགས་ཆགས་རི་མོའི་རིགས་ལ་དབྱེ་ཞིབ་ཀྱིས་དེ་ཚོའི་ཐུན་མོང་གི་ཁྱད་ཆོས་སྤྱི་སྡོམ་བྱས་ནས་བཏོན་པའི་ཐ་སྙད་དམིགས་གསལ་བ་ཞིག་རེད།བསྒྱུར་བ་བོས།）ཡོད་ཅིང་།དེའི་སྟེང་སྟག་གམ་སེང་གེ་བཞིའི་མགོ་བོ་གཡོན་ཕྱོགས་སུ་གཅུས་ནས་ཁ་ཕྱི་བལྟ་བྱས་ཡོད་ཅིང་། སྟེང་ཚ་གསེར་བྱུགས་པའི་ཤུལ་ཀྱང་འདུག ཅ་ལག་འདིར་རིགས་བསྡུར་བྱས་ཆོག་པ་སི་ཏན་གྱི་«རྒྱ་ནག་རི་མོའི་ལོ་རྒྱུས་»དེབ་ཕྲེང་གཉིས་པ་ལས་བྱུང་བའི་ཅ་ལག་དང་།（0. SIREN, Histoire des arts anciens de la Chine II, pl. 32 and 117） སི་ཁེ་ཐིས་ཀ་དེབ་ཕྲེང་གསུམ་པའི་སྟེང་གི་ཅ་ལག་ཞིག་རེད། （Skythika 3, P1. IV. ）         པར་བཅུ་གཅིག་པའི་ཅ་ལག་ཡང་ཤང་རྩེ་ནས་རྙེད་ལ། སྟེང་གི་རྒྱན་རིས་ཀྱིས་རྒྱ་ནག་ལི་ཆས་སྟེང་གི་སེམས་ཅན་གྱི་རི་མོ་ཁྱད་པར་བ་ཐོ་ཐེ་（饕餮）དྲན་ཡོང་བ་ཞིག་རེད།པར་བཅུ་གཉིས་པའི་ཅ་ལག་སྒར་ཐོག་ནས་རྙེད་ལ། ཅ་ལག་འདིའི་མཚོན་དོན་མ་ཤེས་ཀྱང་གཟུགས་དབྱིབས་ལ་གཞིགས་ན་སེམས་ཅན་རྭ་ཅོ་ཅན་ཞིག་ཏུ་མཐོང་ལ། འདི་ཡང་སི་ཏན་གྱི་«རྒྱ་ནག་རི་མོའི་ལོ་རྒྱུས་»དེབ་ཕྲེང་དང་པོའི་ཤོག་ངོས་རེ་གཅིག་སྟེང་གི་ལིའི་རྒྱན་ཆས་ལ་རིགས་བསྡུར་བྱས་ཆོག་ཅིང་། རིགས་གཅིག་ལས་གྱེས་པའི་ཚད་གཞི་མཐོན་པོ་ཅན་གྱི་རི་མོ་ནི་གཤམ་གྱི་རྩོམ་ལས་བྱུང་བའི་རི་མོ་རེད། (TAKACS, inOstasiat. Zeitschr.1 930, Taf. 38, i.)
        པར་བཅུ་གསུམ་པའི་ཅ་ལག་འདི་ངེད་ཀྱིས་བལྟས་ན་རྟའི་སྲབ་མདའི་ཆས་ཤིག་ལ་གཏོགས་ཅིང་། སྟེང་གི་སེང་གེ་ནི་རྒྱ་ནག་གི་ལུགས་ཡིན་པ་གཤམ་གྱི་གུག་རྟགས་ནང་གི་རྒྱུ་ཆ་ལ་གཞིགས་ཆོག (SIRE.NO, p. cit. I, P1.5 9, II, P1.6 ) པར་བཅུ་བཞི་བའི་ཅ་ལག་འདི་གོང་དང་འདྲ་བར་རྙེད་ས་ཤང་རྩེ་ཡིན་མོད་འདིའི་སྟེང་ནས་རྒྱ་གར་གྱི་བློ་བསྐྱེད་ཞིག་མཐོང་ལ། ལྷག་པར་ཆུ་སྲིན་གཉིས་ཀྱི་ངོ་གདོང་འདི་ནང་བསྟན་སྒྱུ་རྩལ་ཁྲོད་ང་ཚོ་ལ་རྒྱུས་ཡོད་པ་ཞིག་ཡིན། པར་བཅོ་ལྔ་བའི་ཅ་ལག་འདི་ལུག་ས་ཆ་ནས་རྙེད་ལ། ས་འདི་སྐབས་ཤིག་སྒྱུ་རྩལ་བས་ཟངས་དང་ལི་མའི་ལུག་རྒྱག་སའི་ལྟེ་གནས་ཆེན་པོ་ཞིག་ཏེ། བཤད་སྲོལ་ལ་གཞིགས་ན་རྩ་རངས་མཁར་གོག་ན་ད་དུང་འགྱིང་བའི་ཟངས་ལིའི་ལུག་མ་ཆེན་པོ་དག་འདི་ནས་བཟོས་བར་བཤད། ཡིན་ཡང་ཅ་ལག་འདིའི་སྟེང་གི་སྐུ་འདི་ནང་བའི་སྐུ་འདྲ་ཡིན་མིན་གང་ཡིན་རུང་། རྙེད་མཁན་གྱིས་སའི་ལྷ་མོ་ཡིན་པར་བཤད་ལ། སྤྱིར་གཟུགས་བྱད་ལ་གཞིགས་ན་སའི་ལྷ་མོ་ཡིན་མི་སྲིད་པ་ནི། ངེད་ཚོས་ཤེས་པའི་སའི་ལྷ་མོའམ་མཁའ་འགྲོ་མ་དག་འདི་དང་མི་འདྲ་ལ། སྐུ་འདྲ་རང་སྟེང་ནས་ཀྱང་ཕོ་ལྷ་ལས་མོ་ལྷ་མིན་པ་བསྟན་ཡོད། དེའི་ཕྱིར་ལྷ་ཆེན་པོའི་འཁོར་གྱི་མཆོད་པའི་ལྷ་མོ་བརྒྱད་ཀྱི་ཡ་གྱལ་མིན།         པར་བཅུ་དྲུག་པའི་ཅ་ལག་འདི་ཅུང་ཁྱད་པར་བ་ཡིན་ལ། འདིའི་སྟེང་གི་རི་མོར་བྱ་མཚར་བོ་གཉིས་ཡོད་ལ། དབུ་གཉིས་ཕན་ཚུན་རྒྱབ་གཏད། དཀྱིལ་ཀྱི་ཨ་ལོང་དེ་སྐེ་ལ་འདོགས་དུས་ཀྱི་རྒྱུན་ཐག་རྒྱུན་ས་ཡིན། ཅ་ལག་འདིས་ནང་བསྟན་མ་དར་སྔོན་གྱི་ལྷ་སྒྲུང་གི་བྱ་ཞིག་མཚོན་གྱི་ཡོད་ཅིང་། ཅ་ལག་འདི་རྙེད་ས་ཤིབ་ཁེ་ （Shipki）སྟེ་བོད་ཀྱི་ནུབ་མཐའི་ས་ཆ་དང་ཁུ་ནུའི་འབྲེལ་མཚམས་ན་ཡོད་ཅིང་། ས་འདི་བོན་པོའི་ཆོས་ལུགས་སྟེང་གི་ས་དཀྱིལ་ཞིག་ཡིན། ངེད་ཀྱིས་གཞན་དུ་ཡང་བསྟན་པ་བཞིན་ནང་བ་མིན་ལ་དང་ཧིན་རྡུ་ཡང་མ་ཡིན་པའི་ལྷ་དང་སྲོལ་རྒྱུན་རྙིང་བ་ད་དུང་ཕ་ཧྲའི་སྟོད་རྒྱུད་ （Upper Bashahr）དུ་གནས་ཡོད་ལ། དེ་བཞིན་ཧྥུ་རན་ཁུ་ཡི་རྩོམ་ལས་བསྟན་པ་བཞིན་སྤུའི་རྡོ་བརྐོས་སུ་ལྷ་བཅོས་ཞེས་ནང་བ་ལ་ངོ་རྒོལ་གྱི་ཚིག་ཡང་ཐོན་ཡོད། བྱ་མགོ་གཉིས་མ་འདི་བོད་དམ་ཨེ་ཤ་ཡའི་ས་གཞན་དུ་ཡོད་ཚུལ་མི་ཤེས་ལ། དེ་བཞིན་རོ་རོས་ཆི་ཡིས་སི་ཁེ་ཐིས་ཀའི་དེབ་ཕྲེང་གསུམ་པར་འཁོད་པའི་ར་གན་གྱི་སྒྲོག་གུའི་སྟེང་གི་བྱ་ལ་མཚོན་ཡང་ལྷ་སྒྲུང་དེ་འདྲ་ཞིག་ཡོད་མེད་ངོས་མ་ཟིན་ཡང་བྱ་མང་པོ་གེ་སར་སྒྲུང་དང་འབྲེལ་ཡོད་པ་གསལ་བོ་རེད།[9]
        པར་བཅུ་བདུན་པའི་ཅ་ལག་འདི་ཐོ་ཤང་ནས་རྙེད་པ་ཡིན་ལ། རྒྱ་གྲམ་དབྱིབས་ཀྱི་རྒྱན་ཆོས་ཤིག་ཡིན། ངེད་ཀྱིས་བལྟས་ན་གཡུང་དྲུང་གི་དཀྱིལ་གྱི་ཚན་པ་དེ་ཡིན་ལ།མཐའ་ཟུར་བོར་བརླགས་བྱུང་བས་རྣམ་པ་འདི་བྱུང་ལ། གཡུང་དྲུང་གིས་བོན་པོའི་ཆོས་ལུགས་ནང་གོ་བབས་ངེས་ཅན་བཟུང་ཡོད།
        རྟའི་ཡོ་ཆས་སུ་གཏོགས་པའི་པར་བཅོ་བརྒྱད་པའི་ཅ་ལག་འདིའི་སྟེང་སྒོར་དབྱིབས་རི་མོ་ཉིས་བརྩེགས་བྱས་ཡོད་པ་རུ་སྤོར་སྒྱུ་རྩལ་ཁྲོད་མང་དུ་ཡོད་པ་སི་ཁེ་ཐིས་ཀ་དེབ་ཕྲེང་བཞི་བར་གཟིགས་ཆོག (Skythika, 4, P1.V III etc.)།         པར་བཅུ་དགུ་བའི་ཅ་ལག་འདིའི་སྤྱོད་སྒོ་མ་ཤེས་མོད་སྟེང་གི་རྒྱན་ཆོས་ཁ་ཤས་ནང་བས་ཡིན། མཆོད་རྟེན་གོང་འོག་ཉིས་བརྩེགས་ལ་རྩེ་མོར་དར་འཕྱང་ཡོད་ལ། གཡོན་ཕྱོགས་ཀྱི་རི་མོ་དེ་ནི་མཐོང་ཁག་པོ་མིན་པའི་བུམ་པ་ཞིག་དང་། བུམ་པ་ནས་ཤིང་སྣ་དང་མེ་ཏོག་འཁྱིལ་མ་སྐྱེས་ཡོད། དེའི་གཡས་ཕྱོགས་སུ་མི་ཞིག་འགྲེང་ཡོད་ལ་ལག་གཉིས་སྦྲེལ་ནས་དད་མོས་ཀྱིས་རྣམ་པ་དོད་པོ་ཤར་ཡོད་ལ། དབུ་ལ་རྭ་གཉིས་ཅན་གྱི་ཞྭ་གྱོན་པའམ་རྭ་གཉིས་ཡོད། ཅ་ལག་འདི་བོད་ནུབ་རྒྱུད་ཀྱི་མེས་བོར་གཏོགས་སམ་ཡང་ས་གཞན་ནས་ཚོང་འགྲུལ་ལམ་བཙན་འཛུལ་ལ་བརྟེན་པ་གང་ཡིན་གནའ་དཔྱད་བསྔོགས་ཞིབ་ལ་མ་བརྟེན་པར་ཐག་གཅོད་བྱེད་མི་ཐུབ། 
        གང་ལྟར་ངེད་ཀྱིས་བལྟས་ན་གོང་དུ་དྲངས་པའི་ཅ་ལག་ཁག་ལ་རིག་གནས་སྣ་མི་འདྲ་བ་མང་པོ་ཚུད་ཡོད་ལ། དེའི་ཁྲོད་སྐོར་ཞིག་བོད་ཀྱི་རིག་གནས་རྣལ་མ་སྟེ།དཔེར་ན་ཅ་ལག་ལྔ་བ། དྲུག་པ། བཅོ་ལྔ། བཅུ་བདུན་ལྟ་བུ། ཡང་ཅ་ལག་བཅུ་བ་དང་བཅུ་གཅིག་པ།བཅུ་གཉིས་པ།བཅུ་གསུམ་པ་ལྟ་བུ་རྒྱ་ནག་གི་བློ་བསྐྱེད་འོག་བྱུང་བའི་ཅ་ལག་དང་རིགས་འདྲ་ལ། ཅ་ལག་དང་པོ་དང་བཅོ་བརྒྱད་པ་གཉིས་སར་སན་ （Scythian）དང་རིགས་འདྲ། ཅ་ལག་ཆེས་གཞུག་མ་དེས་ཨེ་ཤ་ཡ་དཀྱིལ་མའི་ཚོ་བ་ཞིག་གུ་གེའི་ས་ཆར་སིམ་འཛུལ་བྱས་པ་ཞིག་མཚོན་པ་སྟེ། ཨེ་ཤ་ཡ་དཀྱིལ་མའི་ཚོ་བས་བོད་ནུབ་རྒྱུད་དུ་བཙན་འཛུལ་བྱས་པའི་ལོ་རྒྱུས་ཉེ་རབས་བར་ཐོ་འགོད་བྱས་ཡོད་པར་མ་ཟད། རྡེ་ཟི་རྡི་རེ་ཡི་འགྲུལ་བཞུད་（Desideri’s Travels）ཞེས་པའི་དེབ་ནང་ཡང་འཁོད་ཡོད། (ED. DE FILIPPI,pag.82) 
        ང་ཚོས་ཤེས་དགོས་པ་ཞིག་ལ་གནའ་བོའི་བོད་ཀྱི་ནུབ་མཐའ་འདི་ད་ལྟ་ནང་བཞིན་གྱི་ས་སྐྱོ་བོ་ཞིག་མིན་ལ། སྐབས་ཞིག་ལ་དྭགས་དང་། རྒྱ་གར་། རྒྱ་ནག་བར་ཚོང་ལས་འབྲེལ་བ་ཤུགས་ཆེན་པོ་ཡོད་པ་ཨན་རྡི་རེ་རྡིས་ （D’Andrade）ཀྱང་བསྟན་ཡོད་ཅིང་། རྩ་རངས་མཁར་གྱི་ལྷ་ཁང་བཞེངས་པའི་ལོ་རྒྱུས་འཁོད་པའི་འདུ་ཁང་གི་ལྡེབས་རིས་ཀྱི་བརྗོད་བྱ་གཙོ་བོ་ཡང་དེ་ཡིན། གུ་གེར་ཐོག་ཇ་ལུང་ （Thok Jalung）ཞེས་པའི་གསེར་གྱི་གཏེར་ཁ་ཡོད་ལ། ལྷ་བླ་མ་ཡེ་ཤེས་འོད་གར་ལོག་གིས་བཙོན་དུ་བཟུང་བར་ཡང་གསེར་གྱི་བླུ་ཡོན་དགོས་པར་རེ་བ་བཏོན་ཡོད། དེ་བཞིན་ས་འདིར་བལ་ཚོང་རྒྱུགས་ཆེ་བས་རྒྱ་གར་བའི་ཁྲོད་ས་འདིར་ཧིན་དེ་ཤི་(Hundesh）ཞེས་འབོད་ཅིང་། དོན་ནི་བལ་གྱི་རྒྱལ་ཁབ་ཡིན་ལ། མདོར་ན་ཨེ་ཤ་ཡ་དཀྱིལ་མ་ནས་གུ་གེའི་རྒྱུད་ལ་དམག་རྒྱག་པར་ཡང་ཡོང་སྲིད་པ་ཞིག་རེད།         ཡིག་འགོད་ལོ་རྒྱུས་མ་བྱུང་བའི་སྔོན་གྱི་གནའ་བོའི་གཞིས་ཤུལ་ས་འདི་ནས་རྙེད་མེད་མོད། ཆན་གྲ་ （Chandra）ལུང་གཞུང་ནས་སྤྱི་ཏི་བྱང་བརྒྱུད་དུ་འགྲོ་སའི་ཁན་ཟམ་ལ （Kanzam La）འི་ཉག་ཁ་བརྒལ་སའི་རྡོའི་ཤུལ་བཞག་ལས་ང་རང་ཁུ་སུམ་པོར་འདུག་ཐབས་བྲལ་ལ(པར་ཉི་ཤུ་བ)། ཉག་ཁར་བསླངས་བའི་རྡོ་ཆུང་ཆུང་ཕོན་ཆེན་པོ་དེ་རོ་རོས་ཆིས་སི་ཁེ་ཐིས་ཀ་དེབ་ཕྲེང་གསུམ་པའི་པར་དྲུག་པ་ (Skythika 3, fig. 6) འམ། ཉེ་ཆར་ཐ་རྒི་རིན་（TALLGREN）ནས་ཞིབ་འཇུག་བྱས་པའི་«ཡོ་རོབ་དང་ཨེ་ཤ་ཡའི་སྐམ་ས་»ཞེས་པའི་དེབ་ནང་གི་བརྗོད་གཞི་དང་གཅིག་མཚུངས་སུ་སྣང་(Eurasia septentr. ant. VIII, 190)། ས་འདིར་རྡོ་སློང་བའི་ཤུལ་བཞག་རྒྱུག་ཆེ་བས་རྡོའི་ཐོ་སློང་ས་འདི་དག་ལ་དོ་སྣང་བྱ་དགོས་ཤིང་། རོ་རོས་ཆི་ཡི་རྩོམ་དུ་ཤུལ་བཞག་འདིའི་ཁྱབ་ཁོངས་ཀྱི་ས་ཁྲ་བཀོད་ཡོད་ལ། ད་ནི་ས་ཁྲའི་མཐའ་མཚམས་རྒྱ་གར་གྱི་མཐའ་མཚམས་བར་བསྐྱེད་དགོས་པ་ཞིག་རེད། ཉག་ཁར་ཡོད་པའི་རྡོ་བསླངས་བ་མང་པོ་འདི་དག་ཟླ་མང་པོར་ཁ་བས་བཏུམ་ཡོད་ལ། དེ་ལས་དཔག་ན་དུར་མཆོད་དང་འབྲེལ་བའི་རྡོ་སློང་གཉིས་ཀྱི་ཉ་ཉུང་མཉམ་བསྲེས་མི་རུང་། ང་ཚོས་ངེས་པར་དྲན་དགོས་པ་ཞིག་ལ་རིའི་ཉག་ཁ་འདི་དག་བོད་པའི་བསམ་པར་ས་བདག་དང་རྣམ་ཤེས་ཀྱི་གནས་འཆའ་སར་འདོད་ཅིང་། དད་མོས་འདིས་རྐྱེན་བྱས་ཉག་ཁ་རེ་རེར་མཇལ་རྒྱུ་ཡོད་པའི་ལྷ་ཐོ་འདི་དག་གྲུབ་པ་ཡིན། ས་དེར་དུར་ས་རྒྱབ་ཡོད་ཀྱང་། བསླངས་བའི་ཐོ་ལ་ཆོ་གའི་མཚོན་དོན་ཞིག་ཡོད་ལ། མཚོན་དོན་དེ་ས་ཆ་འདིའི་ཤུལ་བཞག་གཞན་གྱི་ཁྲོད་ནས་ཀྱང་རྟོག་ནུས་ལ། སྤུའི་（Poo）དྲ་ལང་（Dra lang）ཞབས་བྲོ་ཚོགས་སའི་རྡོ་རིང་ཆེན་པོ་ཡོད་ས་འདི་ཤར་རྒན་དུས་ཆེན་（Shar rgan festival）གཏོང་ས་ཡིན་ལ།[10] རྡོ་རིང་ནི་སྐབས་དེའི་ཆོ་ག་སྤེལ་སའི་དཀྱིལ་སྙིང་ཡིན་ལ། དུས་ཆེན་འདིའི་སྐབས་ཀྱི་ཆོ་ག་དང་གླུ་གཞས་ཁག་ངེད་ཀྱིས་བཤུས་ཡོད་ལ་མགྱོགས་པོར་པར་སྐྲུན་བྱ་ངེས། སྤྱི་ཏི་ལུང་གཞུང་ངོགས་སུ་འགྲོ་སའི་སྲིབ་ངོས་སུ་ངོས་བརྡུང་ནས་ཕབ་པའི་བྲག་རིས་ཡོད་ལ(པར་ཉེར་གཅིག་པ)།          སྟེང་ན་ར་མ་ཞིག་དང་མི་ཞིག་གིས་ལག་པ་བཀྱགས་ནས་ཆོ་ག་སྤེལ་བ་དང་ཤིང་སྡོང་གཅིག རྟ་བ་གཅིག་བཅས་ཡོད་ཅིང་། འདིར་ནང་བསྟན་གྱི་ནང་དོན་ཁྱད་པར་བ་ཅང་མི་འདུག་ལ། བྲག་བརྐོས་འདི་དག་རྒྱ་གར་བོད་ཁུལ་(ལ་དྭགས)ཏེ། གར་གུལ་དང་དྲས།（Kargil, at Dras）གླེ ཧེ་མི་（Hemish）དགོན་པ་དང་ཉེ་སའི་ཟམ་པའི་མཐའ་འཁོར་སོགས་ཀྱི་རི་མོ་ལས་སྔ་བ་ནི། ཕྱི་མ་རྣམས་ལ་ནང་བསྟན་གྱི་ཁྱད་ཆོས་གསལ་བོ་ཡོད་པ་སྟེ། ནང་བའི་མཆོད་རྟེན་ནམ་མཚན་བྱང་ཡོད་པ་ཧྥུ་རན་ཁུ་ནས་ཞིབ་འཇུག་བྱས་ཡོད་པ་དང་། ལྷག་པར་ཁན་ཟམ་ལ（Kanzam La）འི་རྡོ་བསློངས་བའི་ཐོ་དང་རིགས་འདྲ་བའི་ཤུལ་བཞག་ས་ཐག་རིང་ཕ་མེར་མཐོ་སྒང་ནུབ་རྒྱུད་དུ་ཡང་རྙེད་འདུག་པ་གཤམ་གྱི་རྩོམ་ལ་གཟིགས་ཆོག(For references see TALLGREN Inner Asiatic and Siberian rock pictures. Eur-asia Septentr. Ant. VIII, p. I87, fig. 17-22)
མ་ཡིག་གི་ཞིབ་ཕྲའི་གནས་ཚུལ་གཤམ་ལྟར་ཡིན། Giuseppe Tucci: On Some Bronze Objects iscovered in Western Tibet, Artibus Asiae, Vol. 5, No. 2/4 (1935), pp. 105-116.

མཆན། 
1 རྩོམ་གྱི་ཁ་བྱང་དངོས་སུ་ཐོག་ལྕགས་ཞེས་བྲིས་མེད་མོད།འདིར་ཀློག་པ་པོ་རྣམས་ལ་རྩོམ་ཁ་བྱང་ལས་སྤྱི་ཁོག་མཐོང་བར་དམིགས་ནས་བསྒྱུར་བ་བོས་བསྣན།
2 TUCCI -GHERSI: Cronaca della spedizione scientfica Tucci nel Tibet occidentale, Reale Accademia d’Ita-lia, Roma 1934.
3 རྒྱུད་ལས་བྱིན་རླབས་ཆེ་བའི་རིག་དངོས་ཀྱི་དབྱེ་བ་འབྱེད་སྟངས་ཤིག་སྟེ་སྐུ་གསུང་ཐུགས་ལྟ་བུ། གཤམ་གྱི་དེབ་ལ་གཟིགས། INDO-TIBETICA I, p. 25.
4 མཆན་འདིར་དེབ་Cronacaཞེས་པར་ས་མིང་འདི་བསྟན་འདུག་ཅེས་བྲིས་འདུག་མོད། དབྱི་ཏ་ལིའི་སྐད་དེ་ཚུར་བསྒྱུར་ན་ལོ་ཚིགས་གུང་སྒྲིག་གཙོ་བྱས་པའི་རྒྱལ་རབས་ལོ་རྒྱུས་ལ་གོ་དགོས་མོད། དེབ་ཐོ་དམིགས་གསལ་བ་ཡིན་མིན་རྩད་གཅོད་མ་བྱུང་། བསྒྱུར་བ་བོས་མཆན།
5 བོད་དུ་ཉ་དང་ཀླུའི་བར་འབྲེལ་བ་དམ་ཟབ་ཡོད་པ་གཤམ་གྱི་རྩོམ་ལ་གཟིགས་ཆོག LAUFER, ཀླུ་འབུམ་བསྡུས་པའི་སྙིང་པོ། p.78.
6 FRANCKE: The history of the eighteen heroes, p. 5.
7 The three factors of Vedic culture, Indian Culture I, p. 376.
8 FRANCKE: Antiquities of Indian Tibet I, p. 73.
9 FRANCKE: The story of the eighteen heroes, p. 15. DAVID-NEEL: La vie surhumaine de Guesar de Ling, p. 1 ff.
10 FRANCKE: Antiquities of Indian Tibet I, p. 21.

རྩོམ་ཁུངས། བཙན་པོ་ཚང་།