རིག་གཞུང་ཞིབ་འཇུག་པ་གངས་འཚོའི་དཔྱད་རྩོམ་གསར་པ་ཞིག

       སྤྱིར་ན་འཛམ་གླིང་ཟླུམ་པོ་འདིའི་ཁྱོན་དུ་དམག་འཁྲུག་གྲངས་ལས་འདས་པ་ཞིག་བྱུང་ནས་མིའི་རིགས་ཡ་ང་བའི་གནས་སུ་བསྐྱལ་བའི་ལོ་རྒྱུས་ནི་བརྗོད་ལས་འདས་མོད། དམག་འཁྲུག་མང་པོ་ཞིག་གིས་འགྲོ་བ་མིའི་སྤྱི་ཚོགས་དང་བསམ་ཕྱོགས་ལ་འགྱུར་བ་བཏང་ཡོད་པར་མ་ཟད། ལག་རྩལ་དང་བཟོ་ལས་ལ་གཞན་གང་གིས་ཀྱང་འགྲན་དུ་མེད་པའི་ནུས་པ་ཐོན་ཡོད་པ་ལྟར། སྤུ་རྒྱལ་དང་གྲུ་གུའི་བར་ལ་བཙན་པོ་སྟག་རི་གཉན་གཟིགས་ནས་གནམ་རི་སྲོང་བཙན། ཆོས་རྒྱལ་སྲོང་བཙན་སྒམ་པོའི་བར་གྱི་རྒྱལ་རབས་གསུམ་གྱི་རིང་ལ་དམག་འཁྲུག་ལན་གྲངས་ཁ་ཤས་བྱུང་རྗེས། སྤུ་རྒྱལ་གྱི་དམག་དོན་དང་སྲིད་ཁྲིམས། ཚོང་ཟོང་བརྗེ་རེས་དང་ལག་ཤེས་བཟོ་རྩལ་སོགས་ལས་ཀྱི་བྱེད་སྒོ་གང་མང་ཞིག་ལ་གྲུ་གུའི་ཤུགས་རྐྱེན་ངེས་ཅན་ཞིག་ཐེབས་ཡོད་པ་གདོན་མི་ཟ་བས། དེ་ནི་རྒྱལ་བོ་སྲོང་བཙན་སྒམ་པོའི་མཛད་རྗེས་སུ་བགྲང་མི་ཆོག་པ་གང་ཡང་མེད་དེ།
       དང་པོ། དམག་དཔུང་གི་སྒྲིག་འཛུགས་ཐད་ཀྱི་འགྱུར་བ་ནི། རྒྱལ་བོ་སྲོང་བཙན་སྒམ་པོས་སྟོང་སྡེ་དྲུག་ཅུ་རྩ་གཅིག་གཏན་འབེབས་གནང་སྐབས།སྤུ་རྒྱལ་དང་གྲུ་གུའི་སོ་མཚམས་སུ་ཞང་ཞུང་སྟོད་ཀྱི་སྟོང་སྡེ་ལྔ་གསར་འཛུགས་གནང་ཡོད།[1] དེ་ལས་གྲུ་གུའི་སོ་མཚམས་ནི་དམག་སྲིད་ཀྱི་ངོས་ནས་བརྟན་སྲུང་གི་ཡུལ་གལ་འགངས་ཆེ་བ་ཞིག་ཏུ་བརྩིས་ཡོད་པ་གསལ་བོར་བསྟན་འདུག་པར་མ་ཟད། དམག་དཔུང་གི་སྡེ་ལ་གསར་དུ་བསྣན་པའི་དྲག་པོའི་སྒྲིག་འཛུགས་ཀྱི་དཔེ་མཚོན་ཞིག་ཡིན་ནོ། །
       གཉིས་པ། དམག་ཆས་ཀྱི་འགྱུར་བ་ནི། «བཀའ་ཐང་སྡེ་ལྔ»ལས། གེ་སར་རྒྱལ་བོ་བོད་ལ་རྟ་ལྟར་འཚབ། །རྫུ་འཕྲུལ་ཡ་མ་ཟུང་གིས་གེ་སར་བཏུལ། །འཕྲུལ་ཐབས་སྒྱོགས་དང་ལག་ཆ་གོ་མཚོན་བྱུང་། །[2]ཞེས་བྱུང་བ་ལ་གཞིགས་ན། ཐོག་མའི་དབང་མཛད་བཅུའི་རིང་ནས་བཟུང་མཚོན་ཆ་དེ་དག་དར་ཡོད་མོད། འདིར་གྲུ་གུ་དང་གཡུལ་འགྱེད་བྱུང་བའི་རྗེས་སུ་སྔར་ཡོད་ཀྱི་སྒྱོགས་དང་གོ་མཚོན་སོགས་ཀྱི་བཟོ་རྩལ་ལ་གྲུ་གུར་དཔེར་བལྟས་ནས་འགྱུར་བ་བཏང་ཡོད་པ་ཤེས་ཐུབ། སྒྱོགས་ནི་ཐོག་མའི་མངའ་མཛད་བཅུའི་རིང་ལ་དར་ཞིང་། དེ་ནི་ཐག་པའི་འཐེན་ཤུགས་ལ་བརྟེན་ནས་འུར་རྡོ་ཆེན་པོ་དང་ལྕགས་ཀྱི་མདའ་བོ་ཆེ་འཕེན་བྱེད་ཀྱི་ལག་ཆ་ཞིག་ཡིན་ལ། གནའ་བོའི་དྲག་ཆས་ཀྱི་གྲས་ནས་གསོད་གཏུབ་ནུས་པ་ཆེས་ཆེ་བའི་རིགས་སུ་གཏོགས། རྒྱུན་པར་མཁར་རྫོང་ལ་རྒོལ་བ་དང་དཔུང་ཆེན་ལ་ཁ་གཏད་འཇལ་སྐབས་གཙོ་བོར་བཀོལ་བ་ཡིན། དམག་དོན་རིག་པའི་ཚིག་མཛོད་ནང་། གནའ་བོའི་སྒྱོགས་ཆེན་དག་གི་གྲས་ན་སྒྱོགས་རྡོའམ་སྒྱོགས་མདའ་རྨིད་ཆིག་སྟོང་གི་མཚམས་སུ་འཐེན་ཐུབ་པའང་ཡོད་པར་བཤད།[3] སྤུ་རྒྱལ་གྱིས་སྔར་ཡོད་ཀྱི་སྒྱོགས་ཀྱི་བཟོ་སྟངས་དང་འཕེན་སྟངས་སོགས་ཀྱི་ཐད་ལ་གྲུ་གུའི་ལེགས་ཆ་མང་པོ་བླངས་ནས་ཡར་རྒྱས་སུ་བཏང་ཡོད་ལ།ཕྱིས་སུ་སྤུ་རྒྱལ་གྱིས་ཐང་གུར་གྱི་མཁར་རྫོང་ཁག་ལ་རྒོལ་སྐབས་སྒྱོགས་བཀོལ་བའི་གནས་ཚུལ་མཐོང་རྒྱུ་མང་། ཐང་གུར་ལ་ཡང་སྒྱོགས་ཀྱི་རྣམ་གྲངས་མང་ཞིང་ལག་རྩལ་དར་ཆེ་བའི་རྒྱལ་རབས་ཤིག་ཡིན་འདུག་པས[4]བྱང་གི་གྲུ་གུ་དང་ཤར་གྱི་ཐང་གུར་གཉིས་ནས་སྤུ་རྒྱལ་ལ་སྒྱོགས་ཀྱི་རྣམ་གྲངས་མང་པོ་ཞིག་དར་ཡོད་པ་ཐེ་ཚོམ་མེད། ལྷག་པར་དུ་གྲུ་གུ་ནི་གདོད་མ་ནས་མགར་ལས་བཟོ་རྩལ་ལ་ཧ་ཅང་མཁས་པས།མཚོན་ཆ་བཟོས་ན་ཞིབ་ཚགས་ཆེ་ཞིང་རྣོ་དབལ་འཛོམས།དེང་གི་ཞིབ་འཇུག་པ་དག་གིས་ཀྱང་སྔོན་གྲུ་གུས་རུ་མ་རྒྱལ་བོའི་སྲིད་དབང་བརླགས་པ་དང་ཕྱིས་སུ་རྒྱལ་རབས་བཙུགས་ནས་དར་རྒྱས་བྱུང་བ་མཐའ་དག་ལྕགས་མགར་གྱི་ལག་རྩལ་རྩེ་མོར་སོན་པ་དང་འབྲེལ་བ་ཡོད་པར་བཤད།[5] སྐབས་དེའི་གྲུ་གུའི་མདེའུ་ལྕགས་ཟུར་གསུམ་མ་ནི་རྩེར་སོན་པའི་བཟོ་རྩལ་དུ་བརྩི་ཞིང་། གོང་མ་ཐང་ཞོན་ཙོང་གི་བཀའ་རྩོམ་ནང་དུའང་གྲུ་གུའི་མདའ་ལ་ཧ་ལས་པའི་རྣམ་འགྱུར་བསྟན་ཡོད།[6] དེ་བཞིན་དུ་རྒྱ་ནག་གི་ཡིག་ཚང་རྙིང་བ་ཁག་ནང་། གྲུ་གུའི་སྐྱེན་པོ་རྣམས་ཀྱིས་རྟ་ཐོག་ནས་མདའ་འཕངས་ཚེ། ཕ་རོལ་པོའི་སྲོག་ལ་ཐར་བ་མེད་པའི་ཚུལ་བཤད་པ་དང་།[7] བོད་ཀྱི་ཡིག་ཚང་རྙིང་བ་དག་གི་ནང་། གྲུ་གུའི་དམག་དཔུང་གིས་དགྲ་སྡེ་ཆམ་ལ་ཕབ་ནས་རྣམ་པར་རྒྱལ་བ་ནི་མདའ་ལ་བརྟེན་པ་ཡིན་ཚུལ་གསུངས་ཡོད།[8] ཨ་རབ་ཀྱི་ཡིག་ཆ་རྙིང་བ་ཞིག་ན་ཡང་། སྔོན་གྲུ་གུ་དང་རོམ་ཤར་མ་གཉིས་འཐབ་སྐབས། གྲུ་གུས་མདའ་རྩལ་ལ་བརྟེན་ནས་གཡུལ་འགྱེད་ཐེངས་གཅིག་གི་ནང་རོམ་ཤར་མའི་དམག་མི་དྲུག་ཁྲི་ཙམ་ཆམ་ལ་ཕབ་པའི་ཚུལ་བྲིས་ཡོད་པ་སོགས་ལ་གཞིགས་ན[9] གྲུ་གུའི་མདའ་དང་མདའ་རྩལ་གཉིས་ཀ་འགྲན་ཟླ་མེད་པ་ཤིན་ཏུ་གསལ།
       རྒྱའི་ཡིག་ཚང་རྙིང་བ་ཁག་ནང་། སྤུ་རྒྱལ་གྱི་མདའ་གཞུའི་སྤུས་ཚད་ཞན་པར་བཤད་པ[10]དེ་ནི་རྒྱལ་བོ་སྲོང་བཙན་སྒམ་པོའི་གོང་རོལ་གྱི་གནས་ཚུལ་ཡིན། རྒྱལ་བོ་སྲོང་བཙན་སྒམ་པོའི་སྐབས་སུ་གྲུ་གུ་དང་འཐབ་སྐབས། སྤུ་རྒྱལ་གྱི་དམག་མིས་གྲུ་གུའི་མདའ་རྩལ་ལ་ཁ་གཏད་འཇལ་དཀའ་བ་བྱུང་ཡོད་དེ། «མཁས་པའི་དགའ་སྟོན»ལས།“གྲུ་གུ་གསེར་མིག་ཅན་གྱི་ཆུང་མ་ཧོར་མོ་བང་མདུང་ཅན་ནུ་མ་གཡས་པ་མེ་བཙས་བསྲེགས་ནས་མདའ་བར་གསུམ་ལྡེའུ་ཁྱི་མགོ་ཙམ་རྡོ་ལེབ་ལ་ཅུར་འབྱིན་པ་འཕེན་པ”[11]ཞེས་གསུངས་པ་ལྟར་ན། གྲུ་གུའི་སྐྱེན་པོ་རྣམས་ནི་སྐྱེས་པར་མ་ཟད་བུད་མེད་ཀྱི་རིགས་ཀྱང་ཡོད་ལ། སྤུ་རྒྱལ་དང་འཐབ་སྐབས་བུད་མེད་སྐྱེན་པོ་རྣམས་གཡུལ་ལ་ཞུགས་པ་ན། སྤུ་རྒྱལ་གྱི་དཔའ་སྡེ་གསུམ་གྱིས་མ་གཏོགས་གཞན་གང་གིས་ཀྱང་ངོ་ཡ་བྱེད་དཀའ་བ་བྱུང་བ་རེད། བུད་མེད་སྐྱེན་པོ་དེ་དག་གི་ནུ་མ་གཡས་པ་མེ་བཙས་བསྲེགས་པ་དེ་ཡང་མདའ་རྩལ་སྦྱོང་སྐབས་ཀྱི་སྔོན་འགྲོའི་ཡན་ལག་ཅིག་ཡིན་སྲིད་ལ། དོན་ལ་ཁོ་མོ་ཚོ་ནི་སྐྱེན་པོའི་ནང་གི་རྩེ་མ་དག་ཡིན་པས། མདའ་འཕངས་ཚེ་རྡོ་ལེབ་སྔོན་པོ་ཡང་འབིགས་ཐུབ་པའི་མྱུར་ཤུགས་གཉིས་ལྡན་གྱི་མདའ་རྩལ་ཡོད་པར་མ་ཟད། བེད་སྤྱོད་གཏོང་བཞིན་པའི་མདའ་ཡང་ཁྱད་པར་བ་ཞིག་ཡིན་ཏེ། གོང་གསལ་གྱི་ལུང་ཚིག་ནང་མདའ་བར་གསུམ་ཞེས་པ་ནི་རྒྱའི་ཡིག་ཚང་ན་མདེའུ་ལྕགས་ལ་ཟུར་གསུམ་ཡོད་ཅེས་པ་དེ་ཡིན་ངེས་ལ།དེའི་དབྱིབས་དང་ཚད་ལ་ཁྱི་མགོ་ཙམ་ཡོད་པར་ངེས། རྒྱའི་ཡིག་ཚང་ནང་མདའ་མགོ་ཟུར་གསུམ་མའི་སྟེང་ན་བུ་ག་ཞིག་བརྟོལ་འདུག་ལ། རྒྱང་དུ་འཕེན་སྐབས་རླུང་དང་ཕྲད་ནས་འུར་སྒྲ་ཁྱད་པར་བ་ཞིག་གྲགས་ཡོང་བས། གྲུ་གུའི་མདའ་ལ་མེན་ཏུས(鸣镝)ཞེས་འབོད་པར་བཤད།[12] ཉེ་བའི་ཆར་གནའ་ཤུལ་སྔོག་འདོན་ཁྲོད་དུ་མདེའུ་ལྕགས་ཟུར་གསུམ་ཅན་དབྱིབས་ཁྱི་མགོ་དང་འདྲ་ཞིང་དཀྱིལ་ན་བུ་ག་ཅན་རྙེད་ཡོད་པ་དེར་བལྟས་ན། མདའ་ཡི་བཟོ་རྩལ་དེ་ནུབ་བྱང་གི་འཕོ་བསྐྱས་མི་རིགས་དག་གི་ཁྲོད་རྒྱ་ཁྱབ་ཏུ་དར་ཞིང་མདའ་དེ་རིགས་བེད་སྤྱོད་མྱོང་བ་ཤེས་ཐུབ། སྤུ་རྒྱལ་གྱིས་ཀྱང་གཡུལ་འགྱེད་དེའི་ཁྲོད་ནས་གྲུ་གུའི་མདའ་དང་མདའ་རྩལ་སོགས་རྒྱུས་ལོན་པ་བརྒྱུད་དེ་རང་ཉིད་ཀྱི་མདའ་ལ་ཞན་ཆ་གང་འདྲ་ཡོད་པ་ལ་ངེས་ཤེས་གསར་བ་རྙེད་ཡོད་པ་གདོན་མི་ཟ་སྟེ། རྒྱལ་བོ་སྲོང་བཙན་སྒམ་པོས་བཟོ་རྩལ་ལག་ཤེས་ཀྱི་ལས་སྒོ་ཡར་རྒྱས་གཏོང་ཐབས་སུ་མཁན་པོ་དྲུག་གི་ལམ་ལུགས་གཏན་འབེབས་མཛད་པའི་གྲས་ན། གཞུ་མཁན་དང་མདའ་མཁན་གཉིས་ཀྱང་ཚུད་ཡོད།[13] དེ་ལས་མདའ་དང་གཞུ་ནི་དམག་ཆས་གལ་ཆེན་དུ་མཐོང་ནས་སྔར་གྱི་ཞན་ཆ་ལ་ལེགས་བཅོས་བྱས་ཡོད་པ་རྟོགས་ཐུབ། མདའ་གཞུའི་བཟོ་རྩལ་ལ་ཡར་རྒྱས་བྱུང་བ་དེ་ཡང་གྲུ་གུ་དང་འབྲེལ་བ་ཟབ་མོ་ཡོད་པར་ངེས། ཕྱིས་བཙན་པོ་འདུས་སྲོང་མང་པོ་རྗེ་ཡི་སྐུ་རིང་ལ་སླེབས་སྐབས། སྤུ་རྒྱལ་གྱི་མདའ་གཞུའི་བཟོ་རྩལ་དང་མདའ་ཡི་འཕེན་རྩལ་སོགས་ཕྱོགས་གང་ཐད་ནས་ཡར་རྒྱས་མངོན་གསལ་བྱུང་ཡོད་དེ། མདའ་སྟེའུ་ཁ་མས་བྱ་ཁྲའི་རྐེད་པ་གཅོད་ཐུབ་པ་དང་། མིག་རྒྱང་གསུམ་ལ་མདའ་རྒྱང་གཅིག་གིས་སླེབས་ཐུབ་མཁན་ཡང་ཡོད་པར་གསུངས་སོ། །[14]
       རྒྱལ་བོ་སྲོང་བཙན་སྒམ་པོས་ཁྲིམས་དང་ལས་ཀྱི་དཔེ་རྣམས་ཀྱང་བྱང་ཕྱོགས་ཀྱི་གྲུ་གུ་སོགས་ལ་དཔེ་བལྟས་ནས་གཏན་ལ་ཕབ་པའི་སྐོར་བོད་པ་རང་གི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཆ་ཁག་ནང་ཁ་གསལ་དུ་བསྟན་འདུག་པ་འདི་ལྟར། «ཆོས་འབྱུང་མཁས་པའི་དགའ་སྟོན»ལས། “བྱང་ཕྱོགས་ཧོར་དང་ཡུ་གུར་ནས། །ཁྲིམས་དང་ལས་ཀྱི་དཔེ་རྣམས་ལེན། །”[15]ཞེས་གསུངས་ཡོད། སྤྱིར་ན་རྒྱལ་བོ་སྲོང་བཙན་སྒམ་པོའི་སྐུ་ཚེ་སྟོད་ལ་སྲིད་ཁྲིམས་ཧ་ཅང་བཙན་པོར་ཡོད་པ་བདེན་ཡང་། ཕྱིས་སུ་སློབ་དཔོན་ཐོན་མི་བླ་མར་བསྟེན་ནས་དམ་པའི་ཆོས་དང་འཕྲད་པ་དང་། ཕྱིའི་རྒྱལ་ཁམས་གྲུ་གུ་ལ་སོགས་པའི་སྲིད་ཁྲིམས་རིམ་གྱིས་མཁྱེན་རྟོགས་བྱུང་བ་དང་། རང་གིས་རྒྱལ་སྲིད་བསྐྱངས་པའི་ཉམས་མྱོང་མང་པོ་བསགས་པ་དང་བསྟུན་ནས། སྲིད་ཁྲིམས་ཀྱི་དགོངས་པ་བཞེས་སྟངས་ལ་འགྱུར་བ་ཆེན་པོ་བྱུང་ཡོད། དེ་ཡང«ཆོས་འབྱུང་མཁས་པའི་དགའ་སྟོན»ལས། “ད་ནི་ངས་རྒྱལ་ཁྲིམས་ཆེན་པོ་བཅའ་དགོས། སྔོན་ཡང་ཁྲིམས་མེད་པས་རྒྱལ་ཕྲན་རྣམས་སོ་སོར་འཁྱར་བ་ཡིན། ད་དུང་ཁྲིམས་མེད་ན་ཉེས་བྱེད་དར་ཞིང་ངའི་འབངས་རྣམས་སྡུག་བསྔལ་བར་འགྱུར་བས་ཁྲིམས་བཅའ་བར་བྱའོ་གསུངས་ནས་བཅས་སྐད།”[16]ཅེས་བྱུང་བ་ལས་ཁོང་གིས་ཁྲིམས་བཟོ་བའི་དམིགས་ཡུལ་དང་དགོངས་དོན་ངོ་མ་དེ་ཕྱོགས་གཉིས་ནས་གསལ་བོར་བསྟན་ཡོད་པ་ནི། གཅིག སྔོན་ཡབ་སྐུ་གྲོངས་པའི་གོ་སྐབས་དང་བསྟུན་ནས་རྒྱལ་ཕྲན་རྣམས་ཁ་ཐོར་དུ་སོང་བའི་རྐྱེན་རྩ་གཅིག་ནི་སྲིད་ཁྲིམས་དམ་པོ་དང་དྲང་པོ་མེད་པ་ཐུག་ཡོད་པས། ད་ནི་རྒྱལ་སྲིད་ཀྱི་བརྟན་བརླིང་དང་གཅིག་གྱུར་ལ་དམིགས་པའི་ཁྲིམས་གསར་བ་བཟོ་དགོས་པ་བསྟན་ཡོད། གཉིས། སྲིད་ཁྲིམས་བཟོ་བ་ནི་རྒྱལ་སྲིད་བརྟན་པ་ཁོ་ནར་དམིགས་མི་རུང་བར་འབངས་ཀྱི་སྐྱིད་སྡུག་ཀྱང་གཞི་རྩར་འཛིན་དགོས་པར་བསྟན་ཡོད། བོད་ཀྱི་ཡིག་ཚང་ནང་། “རྗེའི་བཀའ་བསྩལ་ལ་གྲོས་ཀྱི་རྒྱུ་བྱས། འབངས་ཀྱི་མཆིད་ཚིག་ལ་གྲོས་ཀྱི་སྤུན་བགྱིས”[17]ཞེས་དང་། དུས་རབས་བརྒྱད་པའི་ནང་བྱོན་པའི་རྒྱའི་ལོ་རྒྱུས་མཁས་པ་ཏུའུ་ཡིའུས་བརྩམས་པའི«ཐུང་ཏེན»ཞེས་པའི་ལོ་རྒྱུས་བསྟན་བཅོས་ནང་། “ཁྲིམས་དམ་གཟབ་ཆེ་ཞིང་མདུན་གྲོས་བྱེད་དུས་འོག་ནས་གོང་དུ་རིམ་པར་གྲོས་འགོ་འདོན་པ་དང་། སྐྱེ་བོ་སོ་སོའི་ཕན་ཁེར་གཞིགས་ནས་སྤྱོད། བོད་ཡུན་རིང་པོར་སྟོབས་ཆེ་བ་དེའི་རྐྱེན་གྱིས་ཡིན།”[18]ཞེས་བྱུང་བ་སོགས་ལ་གཞིགས་ན། སྤུ་རྒྱལ་བཙན་པོས་སྲིད་ཀྱི་འདུན་མ་དང་ཁྲིམས་ཀྱི་གཏན་འབེབས་གང་ཡིན་ཡང་། འོག་གི་གྲོས་གཞི་དང་སྐྱེ་བོ་ཐུན་མོང་གི་ཁེ་ཕན་གཉིས་གཞི་རྩར་འཇོག་གི་ཡོད་པ་ནི་ཐེ་ཚོམ་མེད་པ་ཞིག་རེད། གནའ་རབས་ཀྱི་རྒྱལ་བོ་གྲགས་པ་ཅན་རྣམས་ཀྱིས་སྲིད་ཁྲིམས་གྲངས་ལས་འདས་པ་ཞིག་བཟོས་ཡོད་ན་ཡང་། ཐམས་ཅད་རང་ཁོ་ནའི་རྒྱལ་སྲིད་བརྟན་པོ་ཡོང་ཐབས་སུ་དམིགས་པ་ཤ་སྟག་ཡིན་ཞེས་བརྗོད་ཀྱང་མི་ཆོག་པ་མེད་དེ། རང་གི་རྒྱལ་སྲིད་དར་བའི་ཆེད་དུ་མི་སེར་ཡོད་དོ་ཅོག་དུད་འགྲོའི་སར་བཞག་ནས་སྡུག་སྦྱོང་མནར་གཅོད་བཏང་བའི་ལོ་རྒྱུས་ནི་བརྗོད་མི་ཚར་ལ། ཐ་ན་མི་སེར་རྣམས་ཉམ་ཐག་དབུལ་ཕོངས་ཀྱི་གནས་སུ་བསྐྱལ་རྒྱུ་ནི་རྒྱལ་སྲིད་དར་ཞིང་བརྟན་པོ་ཡོང་བའི་ཐབས་མཆོག་ཏུ་བརྩི་བའི་ཆབ་སྲིད་བསམ་བློ་ཡ་ང་བ་དེ་འདྲ་ཡང་དར་མྱོང་ཡོད།[19] ད་གཟོད་ང་ཚོས་ཆོས་རྒྱལ་སྲོང་བཙན་སྒམ་པོའི་སྐུ་ཚེ་སྨད་ཀྱི་དགོངས་པ་བཞེས་སྟངས་ཀྱི་ཐོག་ནས་རྒྱལ་བོ་གཞན་དང་མི་འདྲ་བ་ཞིག་ཆགས་ཡོད་པ་ཤེས་ཐུབ།
       གཞན་ཡང«རྒྱ་བོད་ཡིག་ཚང་ཆེན་མོ»ལས། “དེར་རྒྱལ་པོའི་དགོངས་པ་ལ། ངའི་ཁྲིམས་རྣམས་ཀྱང་བཙན་པར་བྱུང་། ད་ཆོས་ཀྱིས་གདུལ་དུ་བཏུབ་པར་འདུག་པས། ཆོས་བྱའོ།།”[20]ཞེས་གསུངས་པ་ལ་བརྟགས་ན། རྒྱལ་ཁམས་གང་ཞིག་སྲིད་ཁྲིམས་འབའ་ཞིག་གིས་སྐྱོང་བ་དེ་ཡང་ལེགས་ཚོགས་ཤིག་མིན་པའི་དགོངས་པ་བཞེས་ཡོད་པ་གསལ་བོ་རེད། སྲིད་སྐྱོང་གི་ལྟ་བ་དེར་གནས་ལུགས་ཡོད་མེད་ནི་སྔོན་བྱོན་དམ་པ་དག་གི་གསུང་ཚིག་རང་ལ་མཇལ་ན་གོ་བ་ལེན་ཐུབ་པ་ཞིག་སྟེ། ཁུང་ཙིའི་གསུང་སྒྲོས་ནང་། ཁྲིམས་འབའ་ཞིག་གིས་རྒྱལ་སྲིད་བསྐྱངས་ན་མི་རྣམས་ཉེས་པ་བྱོལ་ཆེད་ངོ་ཚ་ཁྲེལ་མེད་དུ་འགྱུར་ཞིང་། ཀུན་སྤྱོད་གུས་ལུགས་ཀྱིས་བསྐྱངས་ན་ངོ་ཚ་ལྡན་ལ་སེམས་སྤྱོད་ཞི་ཞིང་དུལ་བར་འགྱུར[21]ཞེས་གསུངས་པ་ལས་ད་གཟོད་རྒྱལ་བོ་སྲོང་བཙན་སྒམ་པོས་ལྷ་ཆོས་དགེ་བ་བཅུ་དང་མི་ཆོས་གཙང་མ་བཅུ་དྲུག་སོགས་གཏན་འབེབས་མཛད་པ་ནི་སྔོན་དུས་སྟོན་པར་གྲགས་པའི་དམ་པ་དག་གི་དགོངས་པ་བཞེས་སྟངས་དང་ཀུན་ནས་མཐུན་པ་ཤེས་ཐུབ། རྒྱལ་བདེ་འབངས་སྐྱིད་ཀྱི་འབྱུང་རྩར་དམིགས་ནས་ཀུན་སྤྱོད་ལེགས་བཅོས་དང་སེམས་རྒྱུད་བག་ཕེབས་སུ་གཏོང་བ་གལ་ཆེན་དུ་བཟུང་བ་ནི། སྔོན་གྱི་ཆབ་སྲིད་དབང་འཛིན་པ་རྣམས་ལ་མེད་པའི་ངོ་མཚར་བའི་དགོངས་པ་བཞེས་སྟངས་ཤིག་ཡིན་ཞེས་མགྲིན་པ་གཟེངས་སུ་བཏེགས་ནས་སྨྲ་བར་ནུས། རྒྱལ་བོ་སྲོང་བཙན་སྒམ་པོས་ཉེ་འཁོར་གྱི་རྒྱལ་བོ་དག་ལས་བྱང་གྲུ་གུའི་རྒྱལ་ཁྲིམས་ལ་དཔེ་ལྟ་གནང་བ་དེ་ཡང་དངོས་ཡོད་སྤྱི་ཚོགས་ལ་དམིགས་པའི་ཆབ་སྲིད་ཀྱི་དགོངས་པ་བཞེས་སྟངས་ཡ་མཚན་པ་ཞིག་ཏུ་འཁུམས་ཏེ། དུས་རབས་བདུན་པའི་ནང་གྲུ་གུ་ནི་དཔུང་སྟོབས་རྩེ་མོར་སོན་པའི་བཙན་རྒྱལ་དུ་གྲགས་ཤིང་། དྲག་པོའི་དཔུང་ཚོགས་དང་རྒྱལ་བོའི་སྲིད་ཁྲིམས་གཉིས་ནི་གྲུ་གུ་འགྲན་ཟླ་མེད་པ་ཆགས་པའི་མཐུན་རྐྱེན་གཙོ་བོ་གཉིས་ཡིན་པར་བཤད། གྲུ་གུ་རང་གི་བཀའ་གཙིགས་རྡོ་རིང་ངོས་སུ་ཡང་། རྒྱལ་ཐོག་དང་པོ་བུ་མེན་ཁྲི་ལ་བཞུགས་པ་ནས། རྒྱལ་བོའི་སྲིད་ཁྲིམས་དང་དྲག་པོའི་དཔུང་ཚོགས་ལ་བརྟེན་ནས་རྒྱལ་ཁམས་བདེ་ལ་བཀོད་ཅིང་མཐའ་བཞི་དབང་དུ་བསྡུས་ནས། བཀའ་ལུང་ལ་མི་ཉན་པ་མེད་ཅེས་རང་གི་རྒྱལ་སྲིད་བརྟན་ཞིང་མངའ་ཐང་དར་བའི་རྩ་བ་ནི་རྒྱལ་བོའི་སྲིད་ཁྲིམས་དང་དྲག་པོའི་དམག་དཔུང་གཉིས་ཡིན་ལུགས་ནན་བཤད་བྱས་ཡོད།[22] དེར་བརྟེན་རྒྱལ་བོ་སྲོང་བཙན་སྒམ་པོས་གྲུ་གུའི་ཁྲིམས་ལུགས་ནི་རྒྱལ་ཁམས་དཔེར་བླངས་ཀྱི་ཁྲིམས་སུ་བདམས་པ་ལ་དགོས་པ་དང་རྒྱུ་མཚན་ག་རེ་ཡོད་པ་ཤེས་ཐུབ།
       གྲུ་གུའི་ཁྲིམས་ལུགས་སུ་རྗེ་བློན་འབངས་གསུམ་གྱི་གྲལ་རིམ་གྱི་རིམ་པ་མི་འདྲ་བས། དབང་ཚད་དང་ཐོབ་ཐང་མི་འདྲ་སྟེ། གྲམ་རིམ་མཐོ་ཤོས་ཀྱི་རིགས་འདས་གྲོངས་སུ་གྱུར་ན། གཤིན་རྫས་སུ་རིན་པོ་ཆེ་དང་རྟ་ཟོག་གི་རིགས་མང་པོ་མཆོད་འབུལ་བྱས་ཆོག་པ་སྟེ། དཔེར་ན། དམག་སྤྱི་ཆེན་མོ་ཇེ་ཐུ་ཆི་གྲོངས་སྐབས། རྟ་མཆོག་མང་པོ་མཆོད་འབུལ་བྱས་པ་རེད། དེ་ནི་ཆེས་མཐོ་བའི་ཆབ་སྲིད་དབང་ཆ་འཛིན་མཁན་ཁོ་ན་ཙམ་མ་ཡིན་པར། རྒྱལ་སྲིད་ཐད་བྱས་རྗེས་བླ་མེད་འཇོག་མཁན་གྱི་རིགས་ལ་དབང་ཚད་དེ་ལྡན་པ་ཡིན། རྒྱལ་བོ་སྲོང་བཙན་སྒམ་པོས་ཀྱང་དཔོན་སྣ་དག་གི་ཐོབ་ཐང་དང་བྱས་རྗེས་ལ་གཞིགས་ནས་འདད(མདད)གཏོང་ལུགས་ཤིག་གཏན་ལ་ཕབ་ཡོད། དཔེར་ན། དབས་དབྱི་ཚབ་བཙན་པོ་ལ་གློ་བའི་ཉེ་བའི་རྐྱེན་གྱིས་ནམ་ཞིག་འདས་གྲོངས་སུ་གྱུར་ན། རྟ་བརྒྱ་ཐམ་པ་གཤིན་རྫས་སུ་གསོད་ཆོག་པའི་དགོངས་པ་ཁྲོལ་ཡོད་པ་ལ་བརྟགས་ན།[23] སྤུ་རྒྱལ་གྱི་ཁྲིམས་ལུགས་སུ་གཤིན་པོའི་ཐོབ་ཐང་དང་དབང་ཚད་ལྟར་མདད་གཏོང་ལུགས་ཤིག་གཏན་ཁེལ་གནང་ཡོད་པས། བཙན་པོའི་དགོངས་པ་མ་ཁྲོལ་བར་དཔོན་སྣ་དང་ཕྱུག་པོ་དག་གིས་གང་འདོད་བྱས་ཆོག་གི་མེད་པ་ཤིན་ཏུ་གསལ་བོ་རེད། བློན་ལ་ཆེ་འབྲིང་ཆུང་གསུམ་དང་། འབངས་ལ་ཁེང་དང་ཡང་ཁེང་སོགས་རིམ་པ་མང་པོ་ཕྱེ་ཡོད་ན་ཡང་། སྤྱིའི་ཆ་ནས་ཡིག་ཚང་མི་འདྲ་བ་དགུ[24]ནི་རྩ་བའི་རིམ་པ་དགུ་ཡིན་པར་འདོད་དོ། །
       གཞན་ཡང་གྲུ་གུའི་ཁྲིམས་ལུགས་སུ་ཁ་གན་ནི་ཆབ་སྲིད་ཀྱི་དབང་ཆ་ཆེས་མཐོ་ཤོས་འཛིན་མཁན་ཡིན་ན་ཡང་། དབང་ཆ་དེ་ཡང་ཚད་མེད་པ་ཞིག་གཏན་ནས་མིན་ཏེ། སྲིད་དོན་གྱི་བྱ་གཞག་གལ་ཆེ་བ་དག་ནི་ཁ་གན་དང་བློན་ཚོགས་ཀྱི་གྲོས་བསྡུར་བརྒྱུད་དེ་ལག་ལེན་དུ་འདེབས་དགོས་པ་ཞིག་ཡིན། དཔེར་ན། ཁ་གན་སྔ་མ་འདས་གྲོངས་སུ་གྱུར་ནས་ཁ་གན་གསར་བ་བསྐོ་དུས་བློན་ཚོགས་ཀྱི་མོས་མཐུན་ཐོབ་ན་མ་གཏོགས་དབང་ཤེད་ཁོ་ནས་བསྐོ་ཐུབ་མེད། ཞིབ་འཇུག་པ་དག་གིས་དེ་ལ་རྒྱལ་ཚོགས་གྲོས་ཁང་གི་ལམ་ལུགས་ཞེས་འབོད།[25] སྤུ་རྒྱལ་བཙན་པོའི་དུས་ཀྱི་འདུན་ས་ཆུང་ངུ་ཞེས་པ་དང་གཅིག་མཚུངས་ཡིན་ཏེ། སྲོང་བཙན་སྐབས་ཀྱི་འདུན་ས་ཆུང་ངུ་ནི་གུང་བློན་ཆེ་འབྲིང་ཆུང་གསུམ་དང་། ནང་བློན་ཆེ་འབྲིང་ཆུང་གསུམ་དང་། བཀའ་བློན་ཆེ་འབྲིང་ཆུང་གསུམ་སྟེ་བློན་པོ་ཆེ་དགུ་ལ་དབང་བ་ཡིན།ལོ་རྒྱུས་སྟེང་ཆེ་དགུ་ཞེས་ཀྱང་འབོད།[26] ཕྱིས་སུ་བློན་པོ་ཆེ་དགུའི་གྲས་ཀྱི་མང་ཤོས་འབྲོ་དང་དབས་སོགས་ཁྱིམ་རྒྱུད་ཆེན་པོ་བདུན་ནས་ཐོན་པའི་བློན་པོ་དག་ཡིན་པས། ཞང་གསུམ་བློན་བཞིས་དབུས་ཀྱི་འདུན་ས་འཛིན་ཞེས་པའི་གཏམ་དེ་བྱུང་བ་རེད། འདུན་ས་ཆུང་ངུའི་དབང་ཚད་ནི་ཤིན་ཏུ་ཆེ་སྟེ། གྲུ་གུ་དང་འདྲ་བར་རྒྱལ་སྲས་ཞིག་ཁྲི་ལ་དབང་སྐུར་མིན་གྱི་དབང་ཆ་ཡང་འདུན་ས་ཆུང་ངུ་བརྒྱུད་དེ་གཏན་ཁེལ་གནང་དགོས་པ་ལས། རྒྱལ་བོ་སྔ་མའི་ཞལ་ཆེམས་གཅིག་པུ་ཙམ་གྱིས་ཆོག་གི་མེད་དེ། དཔེར་ན་ལྷ་སྲས་གཙང་མ་ལ་སྲིད་ཁྲི་མ་དབང་བ་ལྟ་བུ་ཡིན།
       གྲུ་གུ་ཡིས་འབྲོག་ལས་ཀྱི་དགོས་མཁོ་ལྟར་རུ་བ་སྤོར་བཞིན་ཡོད་ན་ཡང་། འགལ་རྩོད་མི་འབྱུང་བའི་ཆེད་དུ་ས་བགོས་ཆུ་བགོས་ཀྱི་དབྱེ་མཚམས་གསལ་བོར་གཏན་ཁེལ་གནང་ཡོད་པར་བཤད། སྤུ་རྒྱལ་ལ་མཚོན་ན་ཡང་། རྒྱལ་བོ་སྲོང་བཙན་སྒམ་པོས་ཡུལ་གྱི་དབང་རིས་བཅོ་བརྒྱད་དུ་ཕྱེ་སྐབས། རུས་ཚོ་རང་རང་ལ་དབང་བའི་ཡུལ་ལུང་དང་ས་མཚམས་ཡན་ཆད་གཏན་ཁེལ་གནང་བའི་ལམ་ལུགས་དང་གཅིག་མཚུངས་ཡིན། ནམ་ཞིག་རུས་ཚོ་དེ་དག་གིས་བཙན་པོའི་གཞུང་ལ་གྱེན་ལོག་བྱས་པ་སོགས་ཉེས་པ་ཚབས་ཆེན་གྱི་རིགས་བཟོས་ན། ཡུལ་ལུང་དང་རྒྱུ་ནོར་མ་ལུས་པར་གཞུང་བཞེས་བྱེད་པ་མ་གཏོགས། བུ་རབས་ཚ་རྒྱུད་ལ་ཡུལ་ལུང་དང་ཞིང་ས་གང་ཡོད་རྒྱུན་འཛིན་བྱས་ཆོག་པའི་དབང་ཚད་ཡོད་པར་གསུངས།[27] འདི་ལྟར་རྒྱལ་བོ་སྲོང་བཙན་སྒམ་པོས་གྲུ་གུའི་ཁྲིམས་དང་ལས་ཀྱི་དཔེ་དག་གི་གྲས་ན་སྤུ་རྒྱལ་ལ་ཤིན་ཏུ་འཚམ་པའི་ཆ་དག་ཡོད་པ་མཐོང་ཞིང་། དེ་ཡང་ཧྲིལ་གྱིས་ལེན་པ་དང་ཧྲིལ་གྱིས་འདོར་བའི་མཐའ་གཉིས་སྤངས་ནས་མཁོ་མཁོ་གཅེས་གཅེས་འབའ་ཞིག་བླངས་ཡོད་པ་གདོན་མི་ཟ། ལོ་རྒྱུས་སྨྲ་བའི་དབང་བོ་དཔའ་བོ་གཙུག་ལག་ཕྲེང་བའི་ཞལ་ནས། ཆོས་དང་སྲིད་ཀྱིས་རྒྱལ་ཁམས་བདེ་བར་མཛད་ཅེས་པ་ནི་གནད་ལ་འབབ་པའི་གསུང་ཚིག་རྨད་དུ་བྱུང་བ་ཞིག་གོ །
       གཞན་ཡང་སྤུ་རྒྱལ་ལ་ལོ་རྟགས་བཅུ་གཉིས་བཀོད་དེ་རྒྱལ་རབས་ལོ་རྒྱུས་ཟིན་ཐོར་འགོད་པའི་ལམ་སྲོལ་དར་སྔ་ཞིང་། དེ་ནི་ཧ་ལམ་གྲུ་གུ་དང་འགྲོ་འོང་བྱུང་བའི་དཔང་རྟགས་གལ་ཆེན་ཞིག་ཏུ་བགྲངས་ཆོག་སྟེ། གྲུ་གུའི་ལུགས་སུ་ལོ་རྟགས་བཀོད་དེ་ལོ་རྒྱུས་འབྲི་བའི་ལམ་སྲོལ་ནི་མ་མཐའ་སྤྱི་ལོ་དུས་རབས་དྲུག་པའི་ནང་བྱུང་ཡོད་པ་ནི། གྲུ་གུའི་རྒྱལ་རབས་སྔ་མའི་རིང་ལ་བཙུགས་པའི་རྡོ་རིང་ངོས་སུ་ལོ་རྟགས་ཡོས་ལོ་བཀོད་དེ་ལོ་རྒྱུས་བྲིས་ཡོད་ལ། ནུབ་ཕྱོགས་ཀྱི་ཞིབ་འཇུག་པ་དག་གིས་ཡོས་ལོ་དེ་ནི་སྤྱི་ལོ571ལ་ངོས་འཛིན་བྱས་ཡོད།[28] སྤུ་རྒྱལ་ལ་མཚོན་ན། དུས་རབས་བདུན་པའི་དུས་དཀྱིལ་ལ་ལམ་སྲོལ་དེ་བྱུང་ཡོད་དེ། ཏུན་ཧོང་གི་དོན་ཆེན་གནད་བསྡུས་ནང་། ཁྱི་ལོ་སྟེ་སྤྱི་ལོ650ལོའི་གནས་ཚུལ་བཀོད་པ་ནི་ད་སྔ་མཐོང་ཐུབ་པའི་ལོ་རྟགས་བཀོད་དེ་བྲིས་པའི་རྒྱལ་རབས་ལོ་ཚིགས་ཆེས་སྔ་ཤོས་ཀྱི་གྲས་ཡིན།དེར་བལྟས་ན། རྒྱལ་བོ་སྲོང་བཙན་སྒམ་པོའི་སྐུ་རིང་ལ་ཡི་གེ་གསར་གཏོད་བྱས་པ་དང་བསྟུན་ནས་ཡིག་ཐོག་གི་ལོ་རྒྱུས་འབྲི་བའི་སྲོལ་དར་བར་མ་ཟད། ལོ་ཚིགས་གཏན་ལ་འབེབས་པ་ལ་ལོ་རྟགས་སྤྱོད་པའི་འགོ་ཚུགས་ཟིན་པ་ཤེས་ཐུབ། འདི་དག་ཐམས་ཅད་ནི་རྒྱལ་བོ་སྲོང་བཙན་སྒམ་པོའི་སྐུ་རིང་ལ་གྲུ་གུར་དཔེ་བལྟས་པ་ཞིག་ཡིན་པ་ཐེ་ཚོམ་མེད། ལོ་རྟགས་བཅུ་གཉིས་ནི་ཐོག་མར་གྲུ་གུ་ནས་དར་བ་ཡིན་མིན་ལ་འཛམ་གླིང་ཤར་ནུབ་ཀྱི་ཞིབ་འཇུག་པ་དག་རྩོད་པ་ཆེ། ཁ་ཤས་ཀྱིས་གྲུ་གུ་དང་། ཡང་ན་གྲུ་གུ་ནང་བཞིན་གྱི་འབྲོག་ལས་གཉེར་བའི་གནའ་བོའི་ཚོ་ཁག་ནི་ཆེས་ཐོག་མར་དར་ས་ཡིན་པར་བཞེད་ལ། ཡང་ཁ་ཅིག་གིས་རྒྱ་ནག་གི་ཡུལ་ནས་ཆེས་ཐོག་མར་དར་བར་བཤད། དེའི་དབང་གིས་སྤུ་རྒྱལ་ལ་རྒྱ་ནག་དང་གྲུ་གུ་གཉིས་ཀྱི་གང་ནས་དར་བ་ཡང་ཐེ་ཚོམ་ཟ་དགོས་པ་ཆགས་ཡོད། རྒྱ་ཡུལ་དུ་ལོ་རྟགས་བཅུ་གཉིས་བརྩི་བའི་ལུགས་སྲོལ་ནི་དར་ཤིན་ཏུ་སྔ་བས། ད་ལྟ་ཁ་ཚོན་གཅོད་རྒྱུ་ནི་སྔ་དྲགས་ན་ཡང་། ལོ་རྟགས་བཅུ་གཉིས་ཀྱི་ཐོག་མར་བྱི་བ་བཀོད་པའི་ལུགས་སྲོལ་ལ་བལྟས་ན། གྲུ་གུ་ལ་འབྲེལ་བ་ཟབ་མོ་ཡོད་པ་མཚོན་ཐུབ་སྟེ། གནའ་བོའི་སྤུ་རྒྱལ་དང་གྲུ་གུ་གཉིས་ཀྱི་ལུགས་སུ་བྱི་བ་ནི་མཆོག་ཏུ་བརྩི་ཞིང་།[29] གནའ་བོའི་རྒྱ་ནག་གི་འདུ་ཤེས་ཁྲོད་བྱི་བ་ནི་གདོན་འདྲེ་བཀྲ་མི་ཤིས་པ་ཞིག་ཏུ་བརྩི་བ་ཡིན་པས། ལོ་རྟགས་བཅུ་གཉིས་ཀྱི་ཐོག་མའི་དར་ས་ནི་གྲུ་གུ་ལ་འབྲེལ་བ་མེད་ཅེས་ཁ་ཚོན་བཅད་དེ་བཤད་མི་ཐུབ། ཐ་ན་གྲུ་གུ་རང་གི་གནའ་བོའི་ངག་རྒྱུན་དུ་ལོ་རྟགས་བཅུ་གཉིས་ཀྱི་ཐོག་མར་བྱི་བ་བཞག་པའི་གཏམ་རྒྱུད་བཤད་རྒྱུ་ཡོད་པ་དུས་རབས་བཅུ་གཅིག་པའི་ནང་རྩོམ་སྒྲིག་བྱས་པའི་གྲུ་གུའི་སྐད་ཀྱི་ཚིག་མཛོད་ཆེན་མོ་སོགས་ན་བཤད་ཡོད།[30]
       རྒྱ་ནག་ལ་ལོ་རྒྱུས་བསྟན་བཅོས་རྩོམ་པའི་སྲོལ་ནི་སྤུ་རྒྱལ་དང་གྲུ་གུ་གཉིས་ལས་དར་སྔ་ཞིང་དེབ་ཐེར་གྲགས་པ་ཅན་ཡང་བགྲང་གིས་མི་ལངས་པ་ཡོད་ལ། རྒྱལ་རབས་དེབ་ཐེར་ཉེར་བཞིར་གྲགས་པ་ནི་ལེགས་དགུའི་སྙིང་བཅུད་ལྟ་བུར་བརྩི་བ་ཡིན། དེ་དག་གི་གཙུག་རྒྱན་ཉིད་དུ་གྱུར་པའི«ལོ་རྒྱུས་ཟིན་ཐོ»ནས། དུས་རབས་བདུན་པའི་ནང་བརྩམས་པའི«རྒྱལ་རབས་བྱང་མའི་དེབ་ཐེར»། དུས་རབས་བཅུ་གཅིག་པའི་ནང་བྱུང་བའི«ཐང་ཡིག་གསར་མའི»བར་ལ་བལྟས་ན། གོང་མ་དག་གི་ཁྲི་ལོ་གཙོ་བོར་བཟུང་ནས་ལོ་ཚིགས་གཏན་ལ་ཕབ་ཡོད་པ་ལས། ལོ་རྟགས་བཅུ་གཉིས་སྤྱད་པ་ནི་ཤིན་ཏུ་ཉུང་། ཐ་ན་བོད་སིལ་བུའི་སྐབས་སུ་སུང་གོང་མའི་ཕོ་ཉ་ཞིག་ཙོང་ཁ་རྒྱལ་བོའི་དྲུང་དུ་འབྱོར་ནས་གཏམ་གླེང་བྱེད་སྐབས། ཙོང་ཁ་རྒྱལ་བོས་ལོ་རྟགས་སྤྱད་དེ་སྔར་བྱུང་གི་རྒྱལ་རབས་ལོ་རྒྱུས་གསུང་གླེང་གནང་། སུང་གི་ཕོ་ཉ་དེས་ལོ་རྒྱུས་གླེང་བ་ལས་ལོ་རྟགས་སྤྱད་པ་མཚར་མཚར་ལྟ་བུར་བརྩིས་ཡོད་ཚུལ་སུང་གི་དེབ་ཐེར་ནང་བཀོད་པ་ལ་བལྟས་ན།[31] སྤུ་རྒྱལ་གྱི་ལོ་རྒྱུས་འབྲི་སྟངས་ནི་ཐང་གུར་དང་འབྲེལ་བ་མེད་པ་ཧ་ཅང་གསལ་བོ་རེད། སྤུ་རྒྱལ་ལ་མཚོན་ན། བཙན་པོ་ཁྲི་ལྡེ་སྲོང་བཙན་བར་དུ་ལོ་ཚིགས་གཏན་ལ་འབེབས་སྐབས་ལོ་རྟགས་བཅུ་གཉིས་སྤྱོད་པ་ལས་ཁྲི་ལོ་འགོད་པའི་སྲོལ་མེད་པ་རྡོ་རིང་ཡི་གེ་དག་ལས་ཀྱང་གསལ་བོར་མཐོང་ཐུབ།[32] བཙན་པོ་རལ་བ་ཅན་གྱི་སྐུ་རིང་ལ་ད་གཟོད་ཁྲི་ལོ་འགོད་པའི་སྲོལ་དར་འགོ་ཚུགས་པ་ནི་དབོན་ཞང་རྡོ་རིང་ངོས་སུ་སྐྱིད་རྟག་ལོ་བདུན་པ[33]ཞེས་བཀོད་པ་ལས་ཤེས་རྟོགས་ཐུབ། སྤུ་རྒྱལ་མཚོན་ན། དུས་རབས་དགུ་བ་ནི་ཐང་གུར་གྱི་ཤུགས་རྐྱེན་ཆེ་བའི་དུས་སྐབས་ཤིག་ཡིན་སྲིད་དེ། དཔེར་ན། རྒྱལ་བོ་ཁྲི་ལྡེ་སྲོང་བཙན་གྱི་བང་སོའི་རྡོ་རིང་ལོགས་སུ་འབྲུག་རིས་བརྐོས་ཡོད་པས་མཚོན་ཐུབ་མོད། སྤུ་རྒྱལ་གྱིས་ཁྲི་ལོ་སྤྱོད་པའི་ལམ་སྲོལ་དེ་ཉིད་ཀྱང་མཐའ་གཅིག་ཏུ་ཐང་གུར་གྱི་ཤུགས་རྐྱེན་འབའ་ཞིག་ཡིན་ཞེས་བརྗོད་དཀའ་སྟེ། རྒྱ་གར་ལ་གནའ་དུས་སུ་དར་ཡོད་པར་མ་ཟད། སྤྱི་ལོ་སྔོན་གྱི240ཡས་མས་སུ་ཆོས་རྒྱལ་མྱ་ངན་མེད་ཀྱིས་བཙུགས་པའི་བཀའ་གཙིགས་རྡོ་རིང་མང་པོའི་སྟེང་ན། ཁྲི་ལོ་སྤྱད་པ་མངོན་སུམ་དུ་མཐོང་རྒྱུ་མང་།[34] སྤུ་རྒྱལ་གྱི་ཆོས་དང་རིག་གནས་མང་པོ་ཞིག་གི་ཁུངས་ནི་རྒྱ་གར་དང་འབྲེལ་བ་ཟབ་ལ། ཁྱད་པར་དུ་ཆོས་རྒྱལ་མེས་དབོན་རྣམ་གསུམ་གྱིས་མི་ཆོས་དང་སྲིད་ལུགས་སོགས་ཆོས་རྒྱལ་མྱ་ངན་མེད་ལ་དཔེ་བལྟས་པ་ཤིན་ཏུ་མང་བས། བཙན་པོ་རལ་བ་ཅན་གྱི་སྐུ་རིང་ལ་ཁྲི་ལོ་འབྲི་སྲོལ་དར་བ་ནི་རྒྱ་དཀར་ནག་གཉིས་ལ་དཔེ་བལྟས་པ་ཞིག་ཡིན་པར་ངེས། དེ་ནི་ཡུན་ཐུང་ངུ་ཙམ་ལས་གནས་མ་ཐུབ། སྔར་བཞིན་ལོ་རྟགས་བཅུ་གཉིས་སྤྱད་དེ་འབྲི་བའི་ལམ་སྲོལ་ནི་ད་ལྟའི་བར་དུ་མ་ནུབ་པར་གནས་ཡོད། ཞིབ་འཇུག་པ་ཁ་ཅིག་གིས། སྤྱི་ལོ641ལོར་རྒྱ་བཟའ་ཀོང་ཇོ་བོད་དུ་ཕེབས་སྐབས། ལོ་རྟགས་བཅུ་གཉིས་ཀྱི་བརྩི་སྟངས་ནི་ཐོག་མར་ཁྱེར་ཡོང་བའི་ལྟ་ཚུལ་བཟུང་ཡོད།[35] རྒྱ་བཟའ་དང་འགྲོགས་ནས་གཙུག་ལག་རྩིས་ཀྱི་བསྟན་བཅོས་ཁྱེར་ཡོང་བ་བདེན་སྲིད་མོད། དེའི་གོང་རོལ་ཏུ་ལོ་རྟགས་བཅུ་གཉིས་བརྩི་སྟངས་ཀྱི་རྣམ་གཞག་མེད་པའི་སྒྲུབ་བྱེད་དུ་གཏན་ནས་མི་འགྲོ་སྟེ། དཔེར་ན། རྫོངས་སྐལ་དུ་རིན་ཆེན་ཁལ་མང་པོ་ཁྱེར་ཡོང་བ་དེས་སྤུ་རྒྱལ་བཙན་པོའི་ཕོ་བྲང་ན་རིན་ཆེན་མེད་པའི་སྒྲུབ་བྱེད་དུ་མི་འགྲོ་བ་དང་མཚུངས། རྒྱའི་ཡིག་ཚང«ཐང་ཡིག་རྙིང་མའི»ནང་། སེའུ་རྒྱལ་རབས་སོགས་ཀྱི་སྐབས་སུ་ཀྲུང་གོ་དང་འབྲེལ་ལམ་མ་བྱུང་ཞེས་བཀོད་ཡོད་པར་གཞིགས་ན། རྒྱལ་བོ་སྲོང་བཙན་སྒམ་པོའི་སྐུ་རིང་ལ་ཐང་གུར་དང་འབྲེལ་ལམ་བྱུང་རྗེས། ད་གཟོད་རྒྱ་ཡུལ་གྱི་ཤེས་རིག་གང་མང་སྤུ་རྒྱལ་དུ་ཐད་ཀར་དར་བའི་འགོ་ཚུགས་ཡོད་ལ། བོད་ཀྱི་ཆོས་འབྱུང་ཁ་ཤས་སུ་རྒྱལ་བོ་གནམ་རི་སྲོང་བཙན་གྱི་སྐུ་རིང་ལ་རྒྱ་ནག་གི་རྩིས་དང་སྨན་དཔྱད་ཀྱི་རིག་པ་དར་ཚུལ[36]གསུངས་པ་ནི། རྒྱ་ནག་གི་ཤེས་རིག་དེ་དག་ཐོག་མར་གྲུ་གུ་བརྒྱུད་དེ་སྤུ་རྒྱལ་དུ་དར་བ་ལས་ཐད་ཀར་དར་བ་ཞིག་མིན་པར་གསལ། དེར་བརྟེན་སྤུ་རྒྱལ་ལ་ལོ་རྟགས་བཅུ་གཉིས་དར་ས་ནི་གྲུ་གུ་དང་འབྲེལ་བ་ཡོད་པར་མ་ཟད། ཁྱད་པར་དུ་བཀའ་གཙིགས་དང་རྒྱལ་རབས་ལོ་རྒྱུས་ཟིན་ཐོར་འགོད་སྐབས་ལོ་རྟགས་འབྲི་བའི་ལུགས་སྲོལ་འདི་ནི་གྲུ་གུ་ནས་དར་བ་ཞིག་ཡིན། འདི་ཡང་རྒྱལ་བོ་སྲོང་བཙན་སྒམ་པོའི་སྐུ་རིང་ལ་ཡིག་ཐོག་གི་ལོ་རྒྱུས་ཐོག་མར་འབྱུང་སྐབས། གྲུ་གུའི་ལོ་རྒྱུས་འབྲི་སྟངས་ལ་དཔེར་བལྟས་པ་ཞིག་ཡིན་པར་འདོད་དོ། །
སྤུ་རྒྱལ་གྱི་འབངས་ཕལ་བའི་གྲས་ན་གྲུ་གུའི་མི་ཡོད་པ་ཙམ་མ་ཡིན་པར། བཙན་པོའི་དྲུང་ན་རྒྱུ་བའི་དཔོན་སྣ་དག་གི་གྲས་ན་ཡང་ཡོད་དེ། དཔེར་ན་རྒྱལ་བོ་སྲོང་བཙན་སྒམ་པོའི་ནང་བློན་བཟང་པོ་དྲུག་གི་གྲས་ན་ཡང་གྲུ་གུ་ཧོར་གྱི་མི་ཡོད་པ་ནི་ཞང་པོ་རྒྱལ་གྱི་ཁྲམ་བཟང་ལྟ་བུ་ཡིན།[37] ནང་བློན་དྲུག་གི་ལས་ཐབས་ནི་ཤིན་ཏུ་མཐོ་ཞིང་ནང་གི་བྱ་བ་ཐམས་ཅད་ལ་དབང་བྱེད་མཁན་དག་ཡིན་པས། གྲུ་གུའི་ལེགས་ཆ་ལེན་སྐབས་སུ་དཔོན་སྣ་དེ་དག་གིས་ཟམ་པ་ལྟ་བུའི་ནུས་པ་ཐོན་ཡོད་པ་གདོན་མི་ཟ། སྤུ་རྒྱལ་དང་གྲུ་གུ་གཉིས་ལ་འཚོ་བ་རོལ་སྟངས་དང་ཐོན་སྐྱེད་བྱེད་ལུགས། གོམས་སྲོལ་གཤིས་ལུགས་སོགས་གང་ཐད་ནས་མཐུན་ཆ་ཤིན་ཏུ་མང་པོ་ཡོད་པས། ཐང་གུར་དང་བསྡུར་ན་གྲུ་གུའི་ལེགས་ཆ་ལེན་པར་ཕྱི་ནང་གི་མཐུན་རྐྱེན་ཀུན་ནས་འཛོམས་ཡོད། དེ་བཞིན་དུ་འཇིག་རྟེན་མི་ཆོས་ཀྱི་ཕྱོགས་ནས་ཀྱང་སྤུ་རྒྱལ་ལ་ཤན་ཞུགས་མི་དམན་པ་ཞིག་ཐེབས་ཡོད་པ་ཁ་ཚོན་བཅད་ཆོག དུས་རབས་དྲུག་པའི་སྨད་ནས་བཟུང་། གྲུ་གུའི་ཡུལ་ལུང་ཁག་དང་ཁྱད་པར་དུ་མཐོ་རིམ་རྗེ་བློན་རྣམས་ཀྱི་ཁྲོད་རྒྱ་གར་གྱི་ཐེག་པ་ཆེན་པོའི་ཆོས་ལུགས་རྒྱ་ཁྱབ་ཏུ་དར་བཞིན་པའི་སྐབས་ཤིག་ཡིན་པར་བཤད། རྒྱལ་བོ་སྲོང་བཙན་སྒམ་པོ་ལ་རྒྱ་གར་གྱི་ནང་ཆོས་གདན་འདྲེན་པའི་བསམ་བློ་འཁྲུངས་པ་དེ་ཡང་གྲུ་གུ་དང་སྤུ་རྒྱལ་བར་འབྲེལ་ལམ་བྱུང་བའི་བརྒྱུད་རིམ་ཁྲོད་ཐོབ་པའི་ཉམས་མྱོང་ཞིག་ཡིན་ནམ་སྙམ།  གང་ལྟར་ཡང་སྤུ་རྒྱལ་དུ་ནང་བསྟན་སྤེལ་བའི་ལས་རིམ་ནང་གྲུ་གུའི་མི་སྣ་གང་འཚམ་མཉམ་ཞུགས་བྱས་ཡོད་པ་ཐེ་ཚོམ་ཅི་ཡང་མེད་དེ། «ཆོས་འབྱུང་མཁས་པའི་དགའ་སྟོན»ནང་། རྒྱལ་བོ་སྲོང་བཙན་སྒམ་པོའི་སྐབས། རུ་གནོན་གྱི་གཙུག་ལག་ཁང་བཞི་བཞེངས་པའི་གྲས་ཀྱི་མོན་སྐྱེར་ཆུའི་ལྷ་ཁང་དང་མཚལ་རིགས་སྒྲོན་མའི་ལྷ་ཁང་གཉིས་བཞེངས་མཁན་གཙོ་བོ་ནི་ཐོ་གར་དང་ཧོར་གྱི་མི་ཡིན་ཚུལ་གསལ་བོར་བཀོད་འདུག[38] དུས་རབས་དྲུག་པའི་ནང་གྲུ་གུའི་རྒྱལ་རབས་བྱུང་རྗེས། ཐོ་གར་དང་ཧོར་གཉིས་ནི་གྲུ་གུའི་མངའ་རིས་སུ་ཚུད་ཡོད་པས། དེ་ནི་སྤུ་རྒྱལ་དང་གྲུ་གུའི་བར་གྱི་ནང་བསྟན་གྱི་འབྲེལ་ལམ་མཚོན་པའི་དཔེ་རུ་བཀོད་ཆོག་ཆོག་ཡིན་པར་མ་ཟད། གྲུ་གུའི་མི་གང་འཚམ་ཞིག་སྤུ་རྒྱལ་གྱི་མངའ་རིས་སུ་ཡོང་ནས་གཏན་སྡོད་བྱས་ཡོད་པའང་རྟོགས་ཐུབ། མདོར་ན། སྟག་གཟིག་གི་ཆོས་ལུགས་དང་། རྒྱ་གར་གྱི་ནང་བསྟན། རྒྱ་ནག་གི་སྨན་རྩིས་སོགས་ཐོག་མར་གྲུ་གུ་གཙོས་བྱང་ཕྱོགས་རྒྱལ་ཕྲན་ཁག་ཏུ་དར་བ་ནས་སྤུ་རྒྱལ་གྱིས་ངོ་ཤེས་ཤིང་།ཕྱིས་སུ་རྒྱལ་ཁམས་དེ་དག་ཏུ་ཉུལ་ནས་ཐད་ཀར་གདན་དྲངས་པ་ཞིག་ཏུ་སྣང་ངོ་། །
       ད་དུང་བཙན་པོ་འདི་བས་དཔལ་འབྱོར་ཉོ་ཚོང་གི་རིགས་གོང་འཕེལ་འབྱུང་ཐབས་སུ་ཚོང་འདུས་ཀྱི་ཁྲོམ་ཁ་ཆེན་པོ་བརྒྱད་བཙུགས་པ་ལས་གཅིག་ནི་གྲུ་གུའི་ཁྲོམ་ཁ་ཆེན་པོ་ཡིན་ལ། ཁྱུང་བོ་སྤུ་སྟངས་ཟེར་བའི་བློན་པོ་ཞིག་ཚོང་ལས་ཀྱི་འགོ་བར་བསྐོས་ཤིང་། ཚོང་ཟོང་གཙོ་བོ་ནི་བྱང་གི་ཚྭ་དང་མཛོ་སོགས་སྒོ་ཕྱུགས་ཀྱི་རིགས་ཡིན།[39] རྒྱལ་བོ་སྲོང་བཙན་སྒམ་པོའི་སྐུ་རིང་ལ་བོད་ན་ཆེས་བྲིན་ཆེ་བའི་ཚོང་ཟོང་རིགས་ལྔ་ཡོད་ལ། ཡིག་ཚང་རྙིང་བ་ཁག་ནང་ཚོང་ལྔ་ཞེས་གསུངས་ཡོད། དེ་ནི་ཕྱེ་དང་། གཡུ་དང་། གྲི་དང་། དར་གོས། ཚྭ་བཅས་ཡིན། སྤུ་རྒྱལ་གྱི་མི་རྣམས་ཀྱིས་གཡུ་ནི་གསེར་དངུལ་ལས་ལྷག་པའི་གཅེས་ནོར་དུ་བརྩི་བས། གཡུ་ནི་ཧ་ཅང་བྲིན་པའི་ཚོང་རྫས་སུ་གྱུར་ཡོད། «ལྡེའུ་ཆོས་འབྱུང་རྒྱས་པའི»ནང་། "གྲུ་གུ་གཡུ་ཚོང"[40]ཞེས་གསུངས་པ་ལ་བལྟས་ན། སྤུ་རྒྱལ་བ་རྣམས་ཀྱིས་གྲུ་གུའི་གཡུ་ནི་མཆོག་ཏུ་བརྩི་ཞིང་། གྲུ་གུའི་གཡུ་ཚོང་གཉེར་མཁན་མང་པོ་སྤུ་རྒྱལ་དུ་ཡོང་ནས་ཚོང་ལས་གཉེར་བཞིན་པའི་རྣམ་པ་མཐོང་ཐུབ། ཐ་ན་སྤུ་རྒྱལ་གྱི་མི་ཡང་གཡུ་ཚོང་གི་ལས་སུ་ཞུགས་ནས་གྲུ་གུའི་ཡུལ་ལ་འགྲོ་སྐྱོད་བྱེད་བཞིན་ཡོད་དེ། «དེབ་ཐེར་དཔྱིད་ཀྱི་རྒྱལ་མོའི་གླུ་དབྱངས»ནང་། ནང་སྒེར་རལ་བ་འཛིན་བྱ་བ་ཞིག་གིས་རྒྱལ་བོ་སྲོང་བཙན་སྒམ་པོའི་ནང་བློན་བྱེད་སྐབས། ཁོས་གྲུ་གུའི་ཡུལ་ནས་རིན་པོ་ཆེ་གཡུ་ཡི་ཟོང་མང་པོ་གཟིངས་བདུན་གྱི་ཚད་ཡོད་པ་ཞིག་སྤུ་རྒྱལ་དུ་དྲངས་པའི་སྐོར་གསུངས་པ་ལས་རྟོགས་ཐུབ།[41] དེ་དུས་ནས་སྤུ་རྒྱལ་གྱི་གཡུའི་འབྱུང་ཁུངས་གཙོ་བོ་ཞིག་ནི་གྲུ་གུ་ཡིན་པར་མ་ཟད། རྒྱལ་ཁམས་གཉིས་ཀྱི་ཉོ་ཚོང་ནི་སྒོ་ཕྱུགས་དང་ཚྭ་རིགས་ཙམ་མ་ཡིན་པར། གཡུའི་ཚོང་ལམ་ཆེན་པོ་ཞིག་ཀྱང་ཕྱེ་ཡོད་པ་གདོན་མི་ཟའོ། །
       ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་བྱུང་བ་འདི་དག་ལ་བརྟགས་ན། གཡུལ་འགྱེད་དེའི་རྗེས་སུ་སྤུ་རྒྱལ་དང་གྲུ་གུའི་འབྲེལ་ལམ་ཞི་མཐུན་ཅན་དུ་གྱུར་ཡོད་པ་གསལ་བོ་རེད། གོང་གསལ་གྱི་བློན་པོ་ཁྱུང་བོ་སྤུ་སྟངས་ཞེས་པ་དེ་ནི་རྒྱལ་བོ་སྲོང་བཙན་སྒམ་པོའི་སྐུ་ཚེ་སྟོད་ཀྱི་བློན་ཆེན་པོའི་གྲས་ཡིན། མིང་ཆ་ཚང་ལ་ཁྱུང་པོ་སྤུ་སྟངས་ཟུང་རྩེ་ཞེས«ལྡེའུ་ཆོས་འབྱུང་རྒྱས་པའི»ནང་གསུངས་པས།[42] ཏུན་ཧོང་ཡིག་རྙིང་ལས་བྱུང་བའི་ཁྱུང་པོ་སྤུང་སད་ཟུ་ཙེ་དང་མི་གཅིག་ཡིན་པ་ཤེས་ཐུབ། ཁོ་ནི་རྒྱལ་བོ་སྲོང་བཙན་སྒམ་པོའི་སྐུ་ཚེ་སྟོད་ཀྱི་བློན་ཆེན་པོ་ཡིན་ལ། སྤུ་རྒྱལ་དང་གྲུ་གུའི་བར་སྲིད་དོན་དང་ཉོ་ཚོང་གི་འབྲེལ་བ་སྔར་ལས་གཞི་རྒྱ་ཆེ་རུ་བཏང་ཡོད་པ་གོར་མ་ཆག་གོ །
       རྟ་ཐོག་ནས་རྒྱལ་རབས་འཛུགས་མཁན་སྤུ་རྒྱལ་དང་གྲུ་གུ་གཉིས་ནི། རྟ་རྒྱུད་བཟང་ཞིང་འཕེལ་ཁ་དར་ས་ཡིན་པས། རྟ་དང་འབྲེལ་བའི་རིག་གནས་ཕུན་སུམ་ཚོགས། ཁྱད་པར་དུ་སྤུ་རྒྱལ་གྱི་རྟ་དཔྱད་རིག་པ་ལ་གྲུ་གུའི་ཁྱད་ཆོས་མང་དུ་འདྲེས་ཡོད་དེ། ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཆ་ཁག་ནང་བཀོད་པ་ལྟར་ན། དུས་རབས་བརྒྱད་པའི་སྐབས། སྤུ་རྒྱལ་གཞུང་གི་ངོས་ནས་གྲུ་གུའི་རྟ་མཁན་མཁས་པ་སེང་མདོ་ཆེན་པོ་དང་ག་ཆ་བཙན་པོ་སོགས་བོད་དུ་གདན་དྲངས་ནས། རྟ་རིགས་བརྟག་ཐབས་དང་། རྟ་ནད་གསོ་ཐབས། རྟ་འདུལ་སྦྱོང་གི་རིག་པ་སོགས་བསླབས་པ་དང་།[43] ཁྱད་པར་དུ་སེང་མདོ་ཆེན་པོས་མཛད་པའི་རྟ་གཞུང་བོད་ཡིག་ཏུ་བསྒྱུར་ནས་དར་སྤེལ་བཏང་བས། སྤུ་རྒྱལ་གྱི་རྟ་དཔྱད་རིག་གནས་ལ་ཤན་ཞུགས་ཆེན་པོ་ཐེབས་ཤིང་། བོད་ཀྱི་རྟ་མཁན་དག་གི་ཁུངས་གཏུག་ས་རུ་གྱུར་ཡོད། དེར་བལྟས་ན། སྤུ་རྒྱལ་དང་གྲུ་གུའི་རྟ་རྒྱུད་ལ་འདྲ་མཚུངས་ཀྱི་ཁྱད་ཆོས་ཤིག་ཏན་ཏན་ཡོད་པ་མཐོང་ཐུབ། དེ་ནི་དུས་ཡུན་རིང་བོར་གྲུ་གུའི་རྟ་རིགས་དང་ཕན་ཚུན་རྒྱུད་འདྲེས་པ་ལས་ཐོན་པ་ཞིག་ཡིན་པས། དུས་རབས་བརྒྱད་པའི་གོང་རོལ་ནས་བཟུང་། སྤུ་རྒྱལ་དང་གྲུ་གུའི་བར་ལ་རྟ་རིགས་ཉོ་ཚོང་དང་རྒྱུད་སྤེལ་གྱི་ལམ་ཁ་ཞིག་ཚུགས་ནས་དུས་ཡུན་རིང་བོ་འགོར་ཡོད་པར་དོགས་པ་མེད། «མཁས་པའི་དགའ་སྟོན»སོགས་སུ། རྒྱལ་བོ་གནམ་རི་སྲོང་བཙན་གྱིས་དམུས་ཏེ་ལོང་བ་ཕྱག་རོགས་སུ་ཁྲིད་དེ་བྲག་གསུམ་དེང་མའི་མཚོ་འགྲམ་དུ་རྟ་འདོ་བ་ཅང་ཤེས་རྙེད་དེ་ཆིབས་རྟ་གནང་བའི་ལོ་རྒྱུས་ཤིག་གསུངས་འདུག[44] ཕྱག་རོགས་པ་དམུས་ཏེ་ལོང་བ་ཟེར་བ་དེ་ནི་གྲུ་གུ་ཧོར་གྱི་ཡུལ་ནས་ཡོང་བའི་རྟ་མཁན་ཕུལ་དུ་བྱུང་བ་ཞིག་ཡིན་པར་བཤད།[45] བྱང་ཕྱོགས་གྲུ་གུའི་རྟ་མཁན་རྣམས་བོད་དུ་གདན་འདྲེན་པའི་ལོ་རྒྱུས་ནི་ཤིན་ཏུ་སྔ་ཞིང་། བཙན་པོ་རིམ་བྱོན་གྱི་ཆིབས་རྟ་འདེམས་པ་ལ་གྲུ་གུའི་རྟ་མཁན་མཁས་པ་ཞིག་ངེས་པར་དགོས་པའི་ལམ་སྲོལ་ཞིག་ཀྱང་ཆགས་ཡོད་པར་ངེས། ཕྱིས་སུ་རྒྱལ་བོ་ཁྲི་སྲོང་ལྡེ་བཙན་གྱི་ཆིབས་རྟ་འདེམས་སྐབས།གྲུ་གུ་སོགས་ཡུལ་ཕྱོགས་མི་འདྲ་བ་ལྔ་ནས་རྟ་མཁན་མཁས་པ་མི་དགུ་གདན་དྲངས་ནས་རྟ་དཔྱད་གནང་བ་ན། འདོད་ལུགས་སོ་སོར་སོང་ནས་གཅིག་ཏུ་འདུ་མ་ཐུབ་པར། མཐའ་མར་གྲུ་གུའི་རྟ་མཁན་སེང་འོང་དང་སེང་མདོ་གཉིས་ཀྱི་འདོད་ལུགས་གཞི་རྩར་བཟུང་འདུག[46] དེར་བརྟེན་སྤུ་རྒྱལ་གྱི་རྟ་དཔྱད་རིག་པའི་ཁུངས་ཀྱང་གྲུ་གུ་ལ་ཐུག་ཡོད། དེ་བཞིན་དུ་རྟ་དང་འབྲེལ་བའི་བཟའ་བཏུང་རིགས་ཀྱང་དར་ཡོད་པ་ཡིན་ཙ་ན། དེའི་དཔེ་མཚོན་ཞིག་ནི་རྟ་ཆང་ཡིན། རྒོད་མའི་འོ་མ་ལས་བསྙལ་བའི་རྟ་ཆང་ནི་གནའ་སྔ་མོའི་དུས་ནས་བཟུང་ཐུན་མོང་གི་བཏུང་བ་ཁྱད་དུ་འཕགས་པ་ཞིག་དང་། རྗེ་བློན་ཀུན་ལྷན་དུ་འཛོམས་ནས་གསོལ་སྟོན་ཆེན་མོ་ལ་རོལ་སྐབས་བཏུང་བ་མེད་དུ་མི་རུང་བ་ཞིག་སྟེ། བསམ་ཡས་དགའ་སྟོན་ཆེན་མོའི་སྟེང་ཆང་རིགས་མི་འདྲ་བ་བཞི་བྱུང་བའི་དང་པོར་འབྲས་ཆང་དྭངས་མ་དང་། གཉིས་པར་རྟ་ཆང་། གསུམ་པར་རྒུན་ཆང་། བཞི་བར་ནས་ཆང་བཅས་བཤམས་ཡོད་པ་ལས་ཀྱང་རྟ་ཆང་ནི་བཏུང་བྱ་མཆོག་ཏུ་བརྩི་བ་ཤེས་ཐུབ།[47] གྲུ་གུའི་རྟ་ཆང་སྐོར་ནི་གྲུ་གུ་རང་གི་ཡིག་ཆའི་ནང་ཡོད་མེད་མ་མཐོང་མོད། རྒྱ་ནག་གི་ཡིག་ཆ་ཁག་ནང་ལན་གྲངས་དུ་མར་བྱུང་ཡོད།[48] གྲུ་གུ་དང་སྤུ་རྒྱལ་གྱི་མི་རྣམས་ཆང་བསྙལ་བ་ལ་མཁས་ཤིང་ཆང་བཏུང་བ་ལ་ཡང་རབ་ཏུ་དགའ་བ་འདྲ་སྟེ། གསོན་པོའི་དགའ་སྟོན་མ་ཟད། ཤི་བོའི་འདས་མཆོད་སྐབས་ཀྱང་ཆང་རག་བག་མེད་དུ་བཏུང་སྲོལ་ཡོད་པ་རྒྱ་ནག་གི་ཡིག་ཚང་ཁག་ནང་གསལ།[49] རྒྱལ་བོ་སྲོང་བཙན་སྒམ་པོས་མི་ཆོས་གཙང་མ་བཅུ་དྲུག་དང་བཀའ་ཡི་ཁྲིམས་ཆེན་དྲུག་གཏན་འབེབས་མཛད་པའི་གྲས་སུ་ཆང་ལ་ཚོད་ཟིན་པ་ཞེས་བཀོད་ཡོད་པ་ལ་བལྟས་ན།[50] དུས་སྐབས་དེ་རུ་ཆང་རག་བག་མེད་དུ་འཐུང་མཁན་མང་ཞིང་དེས་ཐད་ཀར་སྤྱི་ཚོགས་འཚོ་བར་གནོད་འཚེ་མང་པོ་འབྱུང་བཞིན་པ་ཤེས་ཐུབ། དེ་ནི་རྗེ་བློན་རྣམས་འབངས་མི་སེར་གྱི་འཚོ་བར་ཟབ་ཞུགས་བྱས་པ་ལས་ཐོབ་པའི་མྱོང་རྟོགས་ཤིག་ཡིན་པ་གདོན་མི་ཟ་སྟེ། རྒྱལ་བོ་སྲོང་བཙན་སྒམ་པོ་རྗེ་བློན་རྣམས་རྒྱུན་པར་མི་སྣ་འཇོན་ཐང་ཅན་འཚོལ་དུ་གྲོང་ཚོ་ཁག་ནང་གསང་བའི་སྒོ་ནས་འགྲོ་སྐྱོད་བྱེད་བཞིན་ཡོད།དཔེར་ན་སློབ་དཔོན་ཐོན་མི་དང་ད་རྒྱལ་མང་པོ་རྗེ་གཉིས་བཙལ་བའི་ངག་རྒྱུན་ལས་ཀྱང་ཚུལ་དེ་མཐོང་ཐུབ། ཁྱད་པར་དུ་མང་པོ་རྗེ་ཡི་ཕ་དེ་ཆང་རྐྱལ་ཞིག་ཡིན་ཚུལ་ཡང་བཤད་ཡོད།[51] ཆང་འཐུང་མཁན་མང་བ་དེས་ཏག་ཏག་ཆང་བསྙལ་བའི་ལག་རྩལ་དང་ཆང་གི་ཉོ་ཚོང་གཉིས་ཀ་རྒྱ་ཆེར་དར་ཡོད་མེད་ཐེ་ཚོམ་མེད། རྟ་ཆང་གི་ཐོག་མའི་དར་ས་ནི་གང་ཡིན་མིན་ཁ་ཚོན་གཅོད་དཀའ་ན་ཡང་། ངེས་པར་དུ་བསམ་དགོས་པ་ཞིག་ཡོད་པ་ནི།གཉའ་ཁྲི་བཙན་པོ་སྤུ་རྒྱལ་གྱི་རྗེ་བོར་ཕེབས་ནས་ཆང་གསོལ་བའི་སྐབས།མི་སྐྱེམས་སྔོན་མོ(ནས་ཆང)དང་འབྲས་ཆང་སྔོན་མོ་གཉིས་ལས་ཆང་རིགས་གཞན་དྲངས་པའི་ལོ་རྒྱུས་ནི་མི་སྣང་།[52] དེ་དུས་རྟ་ཆང་དར་མེད་པའམ་ཡོད་ཀྱང་ཆང་རིགས་ལེགས་པའི་གྲས་སུ་མི་བརྩི་བར་སྙམ། ཕྱིས་སུ་སྤུ་རྒྱལ་དང་གྲུ་གུའི་བར་དུ་ཉོ་ཚོང་གི་འགྲོ་འོང་བྱུང་བ་བརྒྱུད་དེ་ཆང་གི་རིགས་དང་སྙལ་སྟངས་སོགས་ལ་ཡར་རྒྱས་གང་འཚམ་བྱུང་ཡོད་པར་བདག་གིས་འདོད་དོ། །

དཔྱད་ཡིག
[1] མཁས་པ་ལྡེའུ། «ལྡེའུ་ཆོས་འབྱུང་རྒྱས་པ» ཞེས་པའི་ཤོག་ངོས259སྟེང་ན་གསལ། བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གིས་བསྐྲུན།
[2] གུ་རུ་ཨུ་རྒྱན་གླིང་བས་གཏེར་ནས་བཏོན། «བཀའ་ཐང་སྡེ་ལྔ»ཞེས་པའི་ཤོག་ངོས445སྟེང་གསལ། མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གིས་བསྐྲུན།
[3] 刘登荣等：«兵器辞典»，农村读物出版社1987年，第56页。
[4] 杨得志主编：«中国军事大辞典»，海南出版社1992年，第1807页。
[5] 芮传明:«古突厥文碑铭研究»，商务印书馆2017年，第275页。
[6] 唐唐玄宗：«命姚崇等北伐制»，记载“默啜素称桀骜，鸣镝于狼居。”（«文苑英华»第459卷）
[7] 唐魏徵：«隋书»，记载“善骑射，性残忍。”（中华书局2000年，第1250页。）
[8] «བཀའ་ཐང་སྡེ་ལྔ»ལས། "བྱང་ཕྱོགས་གེ་སེར་དམག་གི་རྒྱལ་པོ་ནི། །ཕྱོགས་བཞིར་འབེན་བཙུགས་དཔགས་ཆེན་མདའ་འཕངས་ནས། །དུས་གཅིག་གང་ཟིན་དེ་ནི་རྒྱལ་པོར་བསྐོས། །དཔགས་ཆེན་མདའ་ཡིས་ཕ་རོལ་དགྲ་རྣམས་འཇོམས། །"ཞེས་གསུངས་པ་ལ་ཟུར་ལྟ་བྱས་སོ། །
[9] 古代阿拉伯马苏弟著、耿昇译：«黄金草原»，中国藏学出版社2013年，第216页。
[10] འཇམ་དར་གྱིས་བསྒྱུར་པའི«ཡིག་ཚང་མ་ཧཱ་རུས་སྦལ»གྱི་ཤོག་ངོས10སྟེང་གསལ། ཀྲུང་གོའི་བོད་རིག་པ་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གིས་བསྐྲུན།
[11] དཔའ་བོ་གཙུག་ལག་ཕྲེང་བ། «ཆོས་འབྱུང་མཁས་པའི་དགའ་སྟོན»གྱི་ཤོག་ངོས189སྟེང་གསལ། མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གིས་བསྐྲུན།
[12] 加王贞平著、贾永会译：«多极亚洲中的唐朝»，上海文化出版社2020年，第16页。
[13] ལྡེའུ་ཇོ་སྲས། «ཆོས་འབྱུང་ཆེན་མོ་བསྟན་པའི་རྒྱལ་མཚན»གྱི་ཤོག་ངོས113སྟེང་གསལ། བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གིས་བསྐྲུན།
[14] དཔའ་བོ་གཙུག་ལག་ཕྲེང་བ། «ཆོས་འབྱུང་མཁས་པའི་དགའ་སྟོན»གྱི་ཤོག་ངོས293སྟེང་གསལ། མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གིས་བསྐྲུན།
[15] དཔའ་བོ་གཙུག་ལག་ཕྲེང་བ། «ཆོས་འབྱུང་མཁས་པའི་དགའ་སྟོན»གྱི་ཤོག་ངོས184སྟེང་གསལ། མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གིས་བསྐྲུན།
[16] དཔའ་བོ་གཙུག་ལག་ཕྲེང་བ། «ཆོས་འབྱུང་མཁས་པའི་དགའ་སྟོན»གྱི་ཤོག་ངོས185སྟེང་གསལ། མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གིས་བསྐྲུན།
[17] མཁས་པ་ལྡེའུ། «ལྡེའུ་ཆོས་འབྱུང་རྒྱས་པ»ཞེས་པའི་ཤོག་ངོས254སྟེང་ན་གསལ། བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གིས་བསྐྲུན།
[18] འཇམ་དར་གྱིས་བསྒྱུར་པའི«ཐང་ཡིག་གསར་རྙིང»གི་ཤོག་ངོས261སྟེང་གསལ། ཀྲུང་གོའི་བོད་རིག་པ་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གིས་བསྐྲུན།
[19] 参观«商君书»弱民第二十：记载“民弱国强；民强国弱。故有道之国务在弱民。”（石磊泽注：«商君书»，中华书局2016年，第177页。）
[20] སྟག་ཚང་དཔལ་འབྱོར་བཟང་བོ། «རྒྱ་བོད་ཡིག་ཚང་ཆེན་མོ»ཞེས་པའི་ཤོག་ངོས147སྟེང་གསལ། སི་ཁྲོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གིས་བསྐྲུན།
[21] འདིར་མགོ་ལོག་རྣམ་རྒྱལ་གྱིས་བསྒྱུར་པའི«ཁུང་ཙིའི་གསུང་སྒྲོས»གཞིར་བཟུང་ཞིང་། གོ་བདེ་བའི་ཆེད་དུ་ཚིག་སྣ་ཅུང་ཟད་བསྡུས་ཏེ་དྲངས་ཡོད། གསུང་ཚིག་ཆ་ཚང་ནི་མཚོ་སྔོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གི་བོད་འགྱུར་མའི་ཤོག་ངོས8སྟེང་གསལ།
[22] 耿世民：«古代突厥文碑铭研究»，中央民族大学出版社2005年，第121页。
[23] གཉའ་གོང་དཀོན་མཆོག་ཚེ་བརྟན་གྱིས་བསྒྲིགས།«བོད་ཀྱི་བརྡ་རྙིང་ཡིག་ཆ་བདམས་བསྒྲིགས»ཀྱི་ཤོག་ངོས46སྟེང་གསལ། ཀྲུང་དབྱང་མི་རིགས་སློབ་ཆེན་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གིས་བསྐྲུན།
[24] གཡུའི་ཡི་གེ གསེར་གྱི་ཡི་གེ ཕྲ་མེན་གྱི་ཡི་གེ དངུལ་གྱི་ཡི་གེ ར་གན་གྱི་ཡི་གེ འཁར་བའི་ཡི་གེ ཟངས་ཀྱི་ཡི་གེ ལྕགས་ཀྱི་ཡི་གེ ཤིང་སྐྱ་ཆུ་རིས་ཀྱི་ཡི་གེ་བཅས་དགུ་རུ་ཕྱེ་ཡོད།
[25] 蓝琪主编：«中亚史»第一卷，商务印书馆2020年，第367页。
[26] མཁས་པ་ལྡེའུ། «ལྡེའུ་ཆོས་འབྱུང་རྒྱས་པ»ཞེས་པའི་ཤོག་ངོས263སྟེང་ན་གསལ། བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གིས་བསྐྲུན།
[27] དུང་དཀར་བློ་བཟང་འཕྲིན་ལས། «དུང་དཀར་བློ་བཟང་འཕྲིན་ལས་ཀྱི་གསུང་རྩོམ་ཕྱོགས་བསྒྲིགས»ཞེས་པའི་ཤོག་ངོས8སྟེང་གསལ། ཀྲུང་གོའི་བོད་རིག་པ་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གིས་བསྐྲུན།
[28] 苏克利亚什托尔内、里夫什茨：«亚洲内陆古突厥碑和粟特碑的发现与研究»，«蒙古考古学和民族学»，新西伯利亚1991年，第55页。
[29] «ཐང་ཡིག་གསར་མའི»ནང་། བྱི་བ་ནི་ཧོར་གྱི་བླ་རྟགས་ཡིན་པར་བཤད་འདུག་པ་དང་།（«新唐书»，中华书局2000年，第3304页）འཇམ་དར་གྱིས་བསྒྱུར་པའི«ཡིག་ཚང་རུས་སྦལ་མའི»ནང་། “རྒྱལ་ཁབ་དེས་བྱི་བ་གསོད་པ་འགོག་ཅིང་། བྱི་བ་གསོད་མཁན་ལ་ཉེས་ཆད་ངེས་པར་གཅོད། བོད་ཀྱི་གོམས་སྲོལ་དུའང་བྱི་བར་དགའ་ཞིང་མི་གསོད་པ་ཡིན།”ཞེས་པ་སོགས་ལ་ཟུར་ལྟ་བྱས་པ་ཡིན།
[30] གཏམ་རྒྱུད་དེའི་ནང་གནའ་སྔ་མོར་གྲུ་གུའི་རྗེ་བོ་ཞིག་གིས་བློན་འབངས་རྣམས་བསྡུས་ནས་འདས་མ་འོངས་ད་ལྟ་གང་དུ་ཡང་དུས་ཚོད་མི་ནོར་བའི་ཐབས་གྲོས་བྱས་མཐར་ལོ་རྟགས་བཅུ་གཉིས་གཏན་ཁེལ་བྱས་མོད། རེ་ཞིག་གོ་རིམ་སྒྲིག་སྟངས་འོས་འཚམ་ཞིག་མ་རྙེད་པར་ལུས། ནམ་ཞིག་གི་ཚེ་རི་དྭགས་རྔོན་སྐབས་ཤིག་ལ་ཐབས་རྙེད་དེ། སྲོག་ཆགས་བཅུ་གཉིས་བོ་ཐམས་ཅད་དེད་དེ་གཙང་བོ་ལ་བརྒལ་དུ་བཅུག་པ་ན། ཐོག་མར་བྱི་བ་ཆུ་ལ་རྐྱལ་ནས་ཕ་རོལ་ཏུ་སོང་བ་དང་། དེ་རྗེས་སྲོག་ཆགས་གཞན་རྣམས་ཀྱང་འཕྲོ་རིམ་འཕྲོར་ཆུར་བརྒལ་བས། ད་གཟོད་བྱི་བ་ལོ་རྟགས་བཅུ་གཉིས་ཀྱི་ཐོག་མར་བཞག་ནས་གོ་རིམ་གཏན་ལ་ཕབ་པར་གྲགས་སོ༎（马赫穆德·喀什噶里：«突厥语大辞典»。扎哈罗姓：«亚洲内陆诸民族的十二生肖历»，«哈萨克科学院历史考古民族研究所集刊»第八集，1960年，第37页）
[30] འཇམ་དར་གྱིས་བསྒྱུར་པའི«རྒྱའི་ཡིག་ཚང་དུ་འཁོད་པའི་བོད་དང་འབྲེལ་བའི་ལོ་རྒྱུས»དེབ་གསུམ་པའི་ཤོག་ངོས171སྟེང་གསལ། ཀྲུང་གོའི་བོད་རིག་པ་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གིས་བསྐྲུན།
[32] པ་ཚབ་པ་སངས་དབང་འདུས་ཀྱིས་བསྒྲིགས། «སྤུ་རྒྱལ་བོད་ཀྱི་རྡོ་བརྐོས་ཡི་གེ་ཕྱོགས་བསྒྲིགས་ཀྱི་མ་ཡིག་དག་བཤེར་དང་དེའི་ཚིག་འགྲེལ་དྭངས་སང་གངས་ཆུ»ཞེས་པའི་ཤོག་ངོས70སྟེང་གསལ། བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གིས་བསྐྲུན།
[33] པ་ཚབ་པ་སངས་དབང་འདུས་ཀྱིས་བསྒྲིགས། «སྤུ་རྒྱལ་བོད་ཀྱི་རྡོ་བརྐོས་ཡི་གེ་ཕྱོགས་བསྒྲིགས་ཀྱི་མ་ཡིག་དག་བཤེར་དང་དེའི་ཚིག་འགྲེལ་དྭངས་སང་གངས་ཆུ»ཞེས་པའི་ཤོག་ངོས175སྟེང་གསལ། བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གིས་བསྐྲུན།
[34] དགེ་འདུན་ཆོས་འཕེལ། «དགེ་འདུན་ཆོས་འཕེལ་གྱི་གསུང་རྩོམ»དེབ་དང་པོའི་ཤོག་ངོས296སྟེང་གསལ། བོད་ལྗོངས་བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གིས་བསྐྲུན།
[35] 林梅村：«西域文明»，东方出版社1995年，第125页
[36] ཡར་ལུང་ཤཱཀྱ་རིན་ཆེན། «ཡར་ལུང་ཇོ་བོའི་ཆོས་འབྱུང»ཞེས་པའི་ཤོག་ངོས50སྟེང་གསལ། སི་ཁྲོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གིས་བསྐྲུན།
[37] མཁས་གྲུབ་ཆེན་པོ་བློ་བཟང་རྟ་མགྲིན། «ཆེན་པོ་ཧོར་གྱི་རྟོགས་པ་བརྗོད་པ་ངོ་མཚར་གསེར་གྱི་དེབ་ཐེར»གྱི་ཤོག་ངོས630སྟེང་གསལ། ཤིང་པར།
[38] དཔའ་བོ་གཙུག་ལག་ཕྲེང་བ། «ཆོས་འབྱུང་མཁས་པའི་དགའ་སྟོན»གྱི་ཤོག་ངོས230སྟེང་གསལ། མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གིས་བསྐྲུན།
[39] མཁས་པ་ལྡེའུ། «ལྡེའུ་ཆོས་འབྱུང་རྒྱས་པ»ཞེས་པའི་ཤོག་ངོས264སྟེང་ན་གསལ། བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གིས་བསྐྲུན།
[40] མཁས་པ་ལྡེའུ། «ལྡེའུ་ཆོས་འབྱུང་རྒྱས་པ»ཞེས་པའི་ཤོག་ངོས273སྟེང་ན་གསལ། བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གིས་བསྐྲུན།
[41] རྒྱལ་དབང་ལྔ་བ་ཆེན་པོ། «དེབ་ཐེར་དཔྱིད་ཀྱི་རྒྱལ་མོའི་གླུ་དབྱངས»ཀྱི་ཤོག་ངོས159སྟེང་གསལ། མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གིས་བསྐྲུན།
[42] མཁས་པ་ལྡེའུ། «ལྡེའུ་ཆོས་འབྱུང་རྒྱས་པ»ཞེས་པའི་ཤོག་ངོས253སྟེང་ན་གསལ། བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གིས་བསྐྲུན།
[43] གྲུ་གུ་སེང་མདོ་ཆེན་པོ་སོགས། «བོད་ཀྱི་རྟའི་གསོ་དཔྱད་གཞུང་ལུགས་བདམས་བསྒྲིགས»ཀྱི་ཤོག་ངོས115སྟེང་གསལ། བོད་ལྗོངས་བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གིས་བསྐྲུན།
[44] དཔའ་བོ་གཙུག་ལག་ཕྲེང་བ། «ཆོས་འབྱུང་མཁས་པའི་དགའ་སྟོན»གྱི་ཤོག་ངོས171སྟེང་གསལ། མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གིས་བསྐྲུན།
[45] རྟ་དཔྱད་ཡིག་ཆ་ཞིག་ན། ཆོས་རྒྱལ་ཁྲི་སྲོང་ལྡེ་བཙན་གྱི་སྐུ་རིང་ལ་བོད་དུ་གདན་དྲངས་པ་ཞིག་ཡིན་པར་བཤད་མོད། ཆོས་འབྱུང་མཁས་པའི་དགའ་སྟོན་དང་རྒྱ་བོད་ཡིག་ཚང་ཆེན་མོ་སོགས་ལོ་རྒྱུས་དེབ་ཐེར་ཁུངས་ལྡན་དག་ན་གསུངས་འདུག་པས་ནོར་བར་སྙམ་མོ། །
[46] གྲུ་གུ་སེང་མདོ་ཆེན་པོ་སོགས། «བོད་ཀྱི་རྟའི་གསོ་དཔྱད་གཞུང་ལུགས་བདམས་བསྒྲིགས»ཀྱི་ཤོག་ངོས274སྟེང་གསལ། བོད་ལྗོངས་བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གིས་བསྐྲུན།
[47] «བཀའ་ཐང་སྡེ་ལྔ»ལས། འབྲས་ཆང་དྭངས་མ་རྟ་ཆང་རྒུན་ཆང་དང་། །ནས་ཆང་གོ་ལ་རྒྱ་ནག་ཞལ་བསིལ་དང་། །བཏུང་བ་ཚོགས་དང་ཞལ་ཟས་གང་དགྱེས་རོལ། །ཅེས་པ་ལ་ཟུར་ལྟ་བགྱིས་པ་ཡིན།
[48] 唐魏徵：«隋书»，突厥传，记载“饮马酪取醉，歌呼相对。” 中华书局2000年，第1250页。
[49] འཇམ་དར་གྱིས་བསྒྱུར་པའི«ཡིག་ཚང་མ་ཧཱ་རུས་སྦལ»གྱི་ཤོག་ངོས10སྟེང་གསལ། ཀྲུང་གོའི་བོད་རིག་པ་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གིས་བསྐྲུན།
[50] དཔའ་བོ་གཙུག་ལག་ཕྲེང་བ། «ཆོས་འབྱུང་མཁས་པའི་དགའ་སྟོན»གྱི་ཤོག་ངོས192སྟེང་གསལ། མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གིས་བསྐྲུན།
[51] མཁས་པ་ལྡེའུ། «ལྡེའུ་ཆོས་འབྱུང་རྒྱས་པ»ཞེས་པའི་ཤོག་ངོས271སྟེང་ན་གསལ། བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གིས་བསྐྲུན།
[52] མཁས་པ་ལྡེའུ། «ལྡེའུ་ཆོས་འབྱུང་རྒྱས་པ»ཞེས་པའི་ཤོག་ངོས237སྟེང་ན་གསལ། བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གིས་བསྐྲུན།