སྟག་གི་རྣ་བ་ནས་བཟུང་། ཕག་རྒོད་ལ་བཤན་གྲིས་མཛད་བྱ་བའི་ཚིག་དོན་ཅུང་ཟད་འགྲེལ་བ།

ནང་དོན་གནད་བསྡུས། དཔྱད་རྩོམ་འདིར་བཙན་པོ་འདུས་སྲོང་མང་པོ་རྗེ་ཡི་ལོ་རྒྱུས་ཤོག་དྲིལ་དུ་སྟག་གི་རྣ་བ་ནས་བཟུང་བྱ་བ་དང་། ཕག་རྒོད་ལ་བཤན་གྲིས་མཛད་བྱ་བ་གཉིས་ལ་དེ་སྔོན་ཆེད་དུ་དཔྱད་པ་གནང་བའི་རྩོམ་ཡིག་མཐོང་དཀོན་ཞིང་། ནམ་རྒྱུན་གནའ་ཡིག་གི་དཔེ་ཆའི་ནང་བཙན་པོས་རྩལ་སྦྱོང་གནང་བར་འགྲེལ་བ་མང་། དེ་ནི་རྩལ་སྦྱོང་ཙམ་གྱིས་མི་ཚད་པར་གནའ་བོའི་སྤུ་རྒྱལ་བཙན་པོ་རྣམས་པས་པར་སིག་རྒྱལ་རབས་དང་ཐང་རྒྱལ་རབས་ཀྱི་རྒྱལ་བློན་རྣམས་དང་འདྲ་བར་མི་དྲག་གི་རྔོན་རྒྱག་ལ་རོལ་ཚུལ་མཚོན་པ་ཡིན། གནའ་དུས་མི་དྲག་གི་རྔོན་རྒྱག་འདི་ཡོ་རོབ་དང་ཨེ་ཤ་ཡའི་རྒྱལ་ཁབ་དང་མི་རིགས་མང་པོར་སྤྱི་རྒྱུགས་ཀྱི་རིག་གནས་སུ་གྲུབ་པ་དང་། བཙན་པོ་མི་དྲག་རྣམ་པའི་བརྔོན་བྱའི་སྲོག་ཆགས་ནང་དུ་གཏུམ་དྲག་དང་འཇིགས་ཉེན་ཆེ་བའི་གཅན་གཟན་སྟག་དང་སེང་གེ །ཕག་རྒོད་དང་འབྲོང་རྒོད་སོགས་ཡོད་ཅིང་། དེ་དག་ལ་རྔོན་བྱེད་པའི་དམིགས་ཡུལ་ཡང་དབང་སྒྱུར་བའི་ཆབ་སྲིད་ཀྱི་ཆེ་བ་དང་། དཔའ་སྟོབས་དང་རྟུལ་ཕོད་ཀྱི་མཚན་སྙན་སྒྲོག་བྱེད་དུ་ཡིན་པའི་སྐོར་བྲིས་འདུག །
བརྡ་ཆད་གཙོ་བོ། འདུས་སྲོང་མང་པོ་རྗེ། སྟག་གི་རྣ་བ་ནས་བཟུང་། ཕག་རྒོད་ལ་བཤན་གྲིས་མཛད། མི་དྲག་གི་རྔོན་རྒྱག །
         འདུས་སྲོང་མང་པོ་རྗེས་སྟག་གི་རྣ་བ་ནས་བཟུང་བྱ་བའང་བཙན་པོ་གང་གིས་མི་དྲག་གི་རྔོན་རྒྱག་སྐབས་སྟག་རྒོད་དང་དམར་འཛིང་བྱས་པར་མངོན་ལ་དེ་ལས་དཔལ་བ་དང་རྟུལ་ཕོད་ཀྱི་ཆེ་བ་མཚོན་པ་ཡིན། ཁོང་ནི་བོད་ཀྱི་བཙན་རིམ་བྱོན་ལས་ཆེས་རྟུལ་ཕོད་དང་ལྡན་པས་གནའ་ཡིག་ཏུ་བཀའ་མཆིད་ཀྱི་དཔེར་འོས་བ་བྱུང་ཞེས་གསལ་ལ་མཚན་ལའང་རླུང་ནམ་འཕྲུལ་གྱི་བཙན་པོ་བྱ་བ་བླ་ནས་ཐོགས་སོ། །        གཅན་གཟན་སྟག་ནི་སྲོག་ཆགས་གཞན་དང་མི་འདྲ་བར་གཏུམ་དྲག་དང་འཇིགས་ཉེན་ཆེ་བས་དེ་རིགས་ལ་རྔོན་བྱེད་པ་ནི་དཔའ་བ་དང་། རྒོད་པ། རྟུལ་ཕོད་པ། རྩལ་ཆེ་བར་རང་བཞིན་གྱིས་བརྩི་དགོས་པ་ལྟ་བུ་སྟེ། ཏུན་ཧོང་ཤོག་དྲིལP.t.1290ནང་དུའང་། “བདག་ཅག་ནི་བོད་ཀྱི་འབངས། གར་འབབ་ནི་ཐོག་ཐོག་བཞིན། དཔའ་ཁྱད་ནི་སྟག་དང་འགྲན།”[6]བྱ་བ་བྱུང་ལ། ཁྱུང་པོ་སྤུང་སད་ཀྱི་མགུར་གླུའི་ནང་དུའང་“མོན་ཀ་འྀ་ནི་སྟག་ཅིག་པ། སྟག་བཀུམ་ནྀ་ཟུ་རྩེས་བཀུམ”[7]བྱ་བ། དེ་བཞིན་དུ«རྒྱལ་རབས་ཟླ་རིགས་མ»རུ། “གནོན་ཁྲི་འདུས་ཡུལ་བྱིན་གྱིས་སྟག་རྒོད་གཡང་ལ་ལྷུང་བ་སླར་ཡར་འཐེན་ནུས་”ཞེས་དང་“དཔའ་རྒོད་མདའ་བརྩན་གྱིས་སེང་གེའི་སྤྱི་ཏོ་ནས་བཟུང”[8]བྱ་བ། «ལྡེའུ་ཆོས་འབྱུང་རྒྱས་པ»རུ། “སྦས་རྒོད་ལྡོང་བཙན་གྱིས་སེང་གེ་བཟུང”[9]ལྟ་བུ། «རྒྱ་བོད་ཡིག་ཚང་ཆེན་མོ»རུ། “ཨ་རྒོད་ལྡོང་བཙན་གྱིས་སེང་གེའི་རྣ་བ་ནས་བཟུང་། མོན་ཁྲི་བཟང་གིས་སྟག་དར་མ་གཉིས་ལྕགས་ཐག་གིས་སྦྲེལ་ནས་ཁྲིད་བྱུང”[10]བྱ་བ་ལྟ་བུས་དཔལ་བའི་མཚན་མ་མཚོན་པ་ཡིན། སེང་གེའི་སྤྱི་བོ་ནས་བཟུང་བྱ་བ་དང་། སེང་གེའི་རྣ་བ་ནས་བཟུང་བྱ་བ་དག་ཀྱང་སྟག་གི་རྣ་བ་ནས་བཟུང་བྱ་བ་དང་འདྲ་བར་མི་དྲག་གི་རྔོན་རྒྱག་རྣམ་པ་ཡིན་པས་པར་སིག་རྒྱལ་རབས་ཀྱི་རྒྱལ་པོ་ཚོས་ཀྱང་དེ་བཞིན་མཛད་ཡོད།(པར་རིས་གཉིས་པ་དང་བཞི་པར་གཟིགས།) (བཙན་པོ་འདུས་སྲོང་སྐབས་བྱུང་བའི་རྩལ་བོ་ཆེ་མི་བདུན་དང་དེ་དག་གི་རྩལ་ཆེ་ཚུལ་ནི་བཙན་པོའི་དུས་ཀྱི་མི་དྲག་གི་རྔོན་རྒྱག་དང་འབྲེལ་བ་ཡོད་ཚུལ་གུས་པའི་ཤེས་རམས་སློབ་མའི་དཔྱད་རྩོམ་དུ་བཀོད་ཡོད།)        རང་གི་དཔའ་སྟོབས་མཚོན་ཆེད་གཅན་གཟན་གཏུམ་པོའི་རིགས་ལ་དམར་འཛིང་བྱེད་པའི་ལུགས་སྲོལ་དང་བཤད་རྒྱུན་བཙན་པོའི་སྐབས་ནས་ཉེ་རབས་བར་དུ་གནས་པར་མངོན་སྟེ། དེའང«དབུ་ནག་མིའུ་འདྲ་ཆགས»སུ། རུས་ལྡོང་ཅན་གྱི་དཔའ་བའི་ཆེ་བ་བརྗོད་སྐབས་“སྟག་མ་ཤི་འགུལ་ཆ་བཏང་མི་དེ། ཅོག་རོ་མ་སང་ཁང་ཁྲི་ཡིན།”[13]ཞེས་དང་། «དེབ་ཐེར་དཔྱིད་ཀྱི་རྒྱལ་མོའི་གླུ་དབྱངས»ནང་། “རྒྱལ་མཁར་རྩེ་པ་ནི་སྔོན་མདོ་ཁམས་སྟོད་དུ་དགྲ་རྒོད་ལྡོང་བཙན་བྱ་བ། སྟག་ལྤགས་བརྒྱའི་ཐུལ་པ་གྱོན་པ། དྲེད་ལ་སྦར་འཛིན་བྱེད་པ”[14]བྱུང་ཞེས་འཁོད། རྒྱལ་མཁར་རྩེ་པའི་འཕགས་པ་དཔའ་བཟང་བྱ་བས་དཔལ་ས་སྐྱའི་ལས་ཚན་བཟུང་མྱོང་ལ། དེའི་མཁར་ཤུལ་བོད་ལྗོངས་ས་སྐྱ་རྫོང་གཞོང་སྨད་ཤང་ཁུལ་དུ་གནས་ཡོད་ཅིང་། དེ་ཁུལ་གྱི་དམངས་ཁྲོད་ངག་རྒྱུན་དུའང་“དཔའ་ལྡན་རྩེ་བ། སྟག་ལ་སྦར་འཛིན་རྒྱག་མཁན་”ཞེས་དཔའ་ལྡན་རྩེ་བའི་རྟུལ་ཕོད་ལ་བསྟོད་པ་བྱེད་བཞིན་ཡོད་པ་ལྟ་བུའོ། །
གཉིས་པ། ཕག་རྒོད་ལ་བཤན་གྲིས་མཛད་པ།        པར་སིག་གི་ས་ཧྲན་རྒྱལ་པོ་ཧྲའ་ཕུ་འར་བྱ་བ་དུས་རབས་བཞི་པའི་སྨད་ནས་ལྔ་བའི་བར་དང་། རྒྱལ་པོ་ཝ་རཱ་ཧ་མུའུ་བྱ་བས་དུས་རབས་ལྔ་པའི་སྐབས་སུ་མི་དྲག་གི་རྔོན་རྒྱག་སྐབས་ཕག་རྒོད་ལ་མདུང་གིས་བསྣུན་ཅིང་འཛིང་མོ་བྱེད་པའི་རྣམ་པ་དངུལ་སྡེར་སྟེང་དུ་བརྐོས་ནས་རྒྱལ་པོ་གང་དག་གི་ཆེ་བ་སྒྲོག་ཐབས་བྱེད་པའང་ཡོད།(པར་རིས་དྲུག་པ་དང་བདུན་པར་གཟིགས།)        གཞན་བཙན་པོ་སྲོང་བཙན་དང་སྐུ་དུས་མཉམ་པའི་ཐང་གི་གོང་མ་ཐང་ཐའེ་ཙུང་གིས་ཀྱང་ཕག་རྒོད་རལ་གྲིས་གཏུབས་པའི་སྐོར་ཐང་གི་ལོ་རྒྱུས་སུ་འཁོད་དོན། «ཐང་ཡིག་གསར་མའི་ཐང་ཅན་གྱི་རྣམ་ཐར»དུ། “ཐའེ་ཙུང་གིས་ཐེངས་ཤིག་གློའོ་ཡང(洛阳)རྔོན་རྒྱག་ར་བའི་ནང་གཅན་གཟན་ལ་རྔོན་བྱེད་སྐབས། གློ་བུར་དུ་ནགས་གསེབ་ལས་ཕག་རྒོད་རྒྱུགས་ཡོང་བར་ཐའེ་ཙུང་གིས་རེ་རེ་བཞིན་མདའ་ཡིས་བསད་པ་དང་། ཕག་རྒོད་གཅིག་བཞོན་རྟའི་དྲུང་དུ་མཆོངས་བར་ཐའེ་ཙུང་གིས་འཕྲལ་མར་རལ་གྲིས་གཏུབས་ནས་ཐང་ཅན(བློན་པོ་ཞིག)ལ་བཤད་དོན། ངོས་ཀྱིས་དེ་སྔོན་དགྲ་ཇག་གཏུབས་པ་ཁྱེད་ནས་མཐོང་ཡོད་མི་སྲིད། འདི་འདྲ་ཞིག་ལ་འཇིགས་སྣང་སྐྱེ་རིན་ཅི།”[21]ཞེས་འཁོད་ཡོད། དེ་ལས་གོང་མ་ཐང་ཐའེ་ཙུང་ནི་དཔའ་སྟོབས་དང་རྟུལ་ཕོད་ཅན་ཞིག་ཡིན་པར་རྒྱའི་མཁས་པ་ཚོས་གླེང་བཞིན་འདུག །གཞན་གོང་མ་ཀའོ་ཙུའུ་ཡི་ཁུ་བོ་ལིའི་ཧྲའོ(李寿)ཡི་བང་སོའི་ལྡེབས་རིས་སུའང་གང་དེ་འཚོ་བཞུགས་རིང་ཕག་རྒོད་ལ་རྔོན་བྱེད་པའི་རི་མོའང་བྲིས་ཡོད།
       གོང་དུ་པར་སིག་དང་སོག་དག །ཐང་རྒྱལ་རབས་བཅས་ཀྱི་མི་དྲག་གི་བརྔོན་བྱའི་ནང་གཏུམ་འཇིགས་ཆེ་བའི་ཕག་རྒོད་ཐོན་པ་བཞིན་བོད་བཙན་པོའི་རྒྱལ་བློན་ཚོའི་རྔོན་རྒྱག་ནང་དུའང་ཕག་རྒོད་ཐོན་ཡོད་དེ། ཏུན་ཧོང་ནས་ཐོན་པའི་འདུས་སྲོང་མང་པོ་རྗེ་ཡི་ལོ་རྒྱུས་ཤོག་དྲིལ་དུ། བཙན་པོ་ཁྲི་འདུས་སྲོང་སྐུ་ཆུང་བའི་སྐབས་ནས་ཀྱང་ཕག་རྒོད་ལ་བཤན་གྲིས་མཛད་ཅེས་བྱུང་ལ། བཙན་པོ་སྲོང་བཙན་གྱིས་ཀྱང་དབས་དབྱི་ཚབ་ལ་མགུར་བཞེས་སྐབས་ཕག་རྒོད་དང་མཚུངས་པར་མཚོན་གྱིས་མི་དགར་རེ་བྱ་བ་བཅས་ནི་སྐབས་དེའི་སྤྱི་རྒྱུགས་ཀྱི་རིག་གནས་ལྟ་བུར་གྱུར་བ་ཤེས་ཐུབ།        གཞན་སྤུ་རྒྱལ་བཙན་པོ་མི་དྲག་གི་བརྔོན་བྱའི་ནང་དུ་སྟག་དང་སེང་གེ །ཕག་རྒོད་ཐོན་པས་སྲོག་ཆགས་དེ་རིགས་བོད་ཁུལ་དུ་མེད་པས་ཇི་ལྟར་འགྲེལ་སྙམ་ན། གནའ་དུས་མི་དྲག་གི་རྔོན་རྒྱག་ལ་དམིགས་ནས་རྔོན་རོགས་སུ་བྱ་རྒོད་དང་རྔོན་གཟིག་སོགས། བརྔོན་བྱའི་སྲོག་ཆགས་སྟག་དང་སེང་གེ །ཕག་རྒོད་སོགས་རྒྱལ་ཁབ་དང་མི་རིགས་ཕན་ཚུན་བར་ལ་སྐྱེས་སུ་འདེགས་སྲོལ་ཡོད་པས་ཡིན།
       མདོར་ན། གནའ་དུས་ཡོ་རོབ་དང་ཨེ་ཤ་ཡ་ཁུལ་དུ་མི་དྲག་གི་རྔོན་རྒྱག་ཤུགས་ཆེར་དར་བའི་རྒྱབ་ལྗོངས་འོག་སྤུ་རྒྱལ་བཙན་པོ་རྣམས་པས་ཀྱང་མི་དྲག་གི་རྔོན་རྒྱག་གནང་སྲོལ་བྱུང་ཞིང་། འདུས་སྲོང་མང་པོ་རྗེའི་ལོ་རྒྱུས་ཤོག་དྲིལ་དུ་ཐོན་པའི་སྟག་གི་རྣ་བ་ནས་བཟུང་བྱ་བ་དང་། ཕག་རྒོད་ལ་བཤན་གྲིས་མཛད་ཅེས་པ་ནི་སྟག་རྒོད་དང་ཕག་རྒོད་ལ་དམར་འཛིང་སྒོས་རྔོན་བྱེད་པའི་དོན་ཡིན་ལ། དེ་ལས་བཙན་པོ་གང་གིས་མངའ་འབངས་མི་སེར་ཙམ་མིན་པར་གཅན་གཟན་གཏུམ་པོའི་རིགས་ལའང་དབང་བསྒྱུར་བའི་བླ་མེད་ཀྱི་ཆབ་སྲིད་ཆེ་བ་དང་། གཞན་དཔའ་བ་དང་རྟུལ་ཕོད་ཀྱི་ཆེ་བ་མཚོན་བྱེད་དང་སྒྲོག་བྱེད་དུའོ། །

དཔྱད་གཞིའི་ཡིག་རིགས།
[1] 1、罗广武 《两唐书吐蕃传译注[M]中国藏学出版社2014年5月第1版第1次印刷。第108页。记载：“弃宗弄赞，其为人慷慨才雄，常驱野马、犀牛，驶刺之以为乐，西域诸国共臣之。” 2、苏晋仁萧鋉子《册府元龟》吐蕃史料校正 [M] 四川名族出版社1981年12月第一版。第8页。记载：“每月异国宾客驱野马牦牛于前，弄讃驶以剑斩之，首坠与前侧，用以为欢。” 3、འཇམ་དབྱངས་དར་རྒྱས་ཀྱིས་བསྒྱུར། «རྒྱའི་ཡིག་ཚང་དུ་འཁོད་པའི་བོད་དང་འབྲེལ་བའི་ལོ་རྒྱུས»(ལྔ་པ) [M] ཀྲུང་གོ་བོད་རིག་པ་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ༢༠༡༨ལོའི་པར་གཞི་དང་པོ་པར་ཐེངས་དང་པོ། “ཟླ་རེ་བཞིན་རྒྱལ་ཁབ་གཞན་གྱི་མགྲོན་པོས་རྐྱང་དང་འབྲོང་མདུན་དུ་དེད་ནས་ལྷགས་ཚེ། སྲོང་བཙན་གྱིས་རྟ་རྒྱུག་གཏོང་བཞིན་རལ་གྲིས་རྡེག་ཅིང་། རྐྱང་དང་འབྲོང་གི་མགོ་བོ་མདུན་གཞོགས་སུ་ལྷུང་དུ་བཅུག་སྟེ་རོལ་རྩེད་བྱེད”ཤོག་གྲངས། 17
[2] མིའི་རིགས་ཀྱི་རྔོན་རྒྱག་ལོ་རྒྱུས་སུ་རྔོན་རྒྱག་ལ“དཔལ་འབྱོར་གྱི་རྔོན་རྒྱག”དང“ཆབ་སྲིད་ཀྱི་རྔོན་རྒྱག”ཅེས་རྩ་བའི་རིགས་གཉིས་སུ་དབྱེ་བ་སྟེ། དེའང་འབངས་ཕལ་པས་ལྟོ་གོས་གྱི་ཆེད་དུ་རྔོན་བྱེད་པ་ལ་དཔལ་འབྱོར་གྱི་རྔོན་རྒྱག་དང་། དབང་སྒྱུར་བས་ཆབ་སྲིད་ཀྱི་གནས་བབ་མཚོན་བྱེད་དང་། སྤྲོ་གསེང་གི་ཆེད་དུ་རྔོན་བྱེད་པ་ལ་ཆབ་སྲིད་ཀྱི་རྔོན་རྒྱག་ཅེས་བྱ་ཞིང་དེའི་མིང་གཞན་ལ“ཕོ་བྲང་གི་རྔོན་རྒྱག”གམ“མི་དྲག་གི་རྔོན་རྒྱག”བྱ་བའང་ཡོད།
[3] [美]  托马斯﹒爱尔森著：《欧亚皇家狩猎史》[M] 社会科学文献出版社2017年10月1日。载：皇家狩猎活动中猎取狮子的方法是猎手骑马并使用长矛，或是在马车上使用弓箭，这两方法都以图像的形式反复出现。在任何一种场景中，一旦国王出场追逐狮子，那么狮子的命运便被锁定了。可以传递这一事实的场景如下：一侧是正在倒地死去的狮子，另一侧则是国王在攻击另一头狮子。在皇室印章的图案上，也有君王左手抓住狮子的头，右手用匕首刺进其胸口的描绘。这些图案出现在黏土制成的印玺上，在考古挖掘中经常出土。第220页。
[4][美]  托马斯﹒爱尔森著：《欧亚皇家狩猎史》[M] 社会科学文献出版社2017年10月1日  载：1、皇家狩猎活动在整个欧亚大陆范围内如此类似，为何这一情节中的某些要素可以传播至很远的区域，为何一些彼此知之甚少的政权与文化却具有相似的狩猎方式。简而言之，我们应当如何解释在前现代通信条件下所出现的这种“国际化”的标准与方式？ 第16页。2、使用“国际化”作为本章的标题，我并非意指前现代时期已经存在民族国家。在本章中，我只是将“国际化”用作一个标签，以便于向读者传达出这样一个观点，那就是很多皇家狩猎活动已经在欧亚大陆范围内普及开来，而这一同质化趋势一般是通过国际关系和国际惯例来传播的。第233页。
[5]晁庆 《隋唐皇帝略猎礼探析》[D] 天津师范大学硕士毕业论文2017年5月提交论文。载：唐高祖和唐太宗都是射箭高手，有时为了凸显个人能力，甚至亲自与猛兽格斗，例如《唐会要》载“至亲迫猛相臣窃之料何者?”，唐太宗“射猛兽洛阳苑。群豕突出林中上引弓四发殪四豕”。 第18页。
[6] སྟོབས་ལྡན། ཁ་སྒང་བཀྲ་ཤིས་ཚེ་རིང་། «ཧྥ་རན་སིར་ཉར་བའི་ཏུན་ཧོང་ཤོག་དྲིལ་ཡིག་རྙིང་གི་བཤུས་ཡིག་ཕྱོགས་བསྒྲིགས།»(དེབ་བཅུ་གཉིས) [G] བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ༢༠༡༧ལོའི་ཟླ༤པར་པར་ཐེངས་དང་པོ་བཏབ།ཤོག་གྲངས། 45
[7] གཉའ་གོང་དཀོན་མཆོག་ཚེ་བརྟན། «བརྡ་རྙིང་ཡིག་ཆའི་ཚིག་དོན་ཀུན་ཁྲོལ» [M] ཀན་སུའུ་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ༢༠༡༤ལོའི་ཟླ་༦པར་པར་ཐེངས་གསུམ་པ་དཔར། ཤོག་གྲངས། 402
[8] མངའ་རིས་ཁུལ་ནང་ཐོན་པའི«རྒྱལ་རབས་ཟླ་རིགས་མ»ལག་བྲིས། ཤོག་ལྡེབས༦པའི་ངོས་སུ་གསལ།
[9] མཁས་པ་ལྡེའུ། «ལྡེའུ་ཆོས་འབྱུང་རྒྱས་པ།» [M] བོད་ལྗོངས་བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ༢༠༡༠ལོའི་ཟླ༡༢པར་པར་ཐེངས་༢པ་བཏབ། ཤོག་གྲངས། 283
[10] དཔལ་འབྱོར་བཟང་པོ། «རྒྱ་བོད་ཡིག་ཚང་ཆེན་མོ» [M] སི་ཁྲོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ༡༩༨༥ལོའི་ཟླ༦པར་པར་ཐེངས་དང་པོ། ཤོག་གྲངས། 171
[11] འཇམ་དབྱངས་དར་གྱིས་བསྒྱུར། «རྒྱའི་ཡིག་ཚང་དུ་འཁོད་པའི་བོད་དང་འབྲེལ་བའི་ལོ་རྒྱུས»(བཞི་པ) [M] ཀྲུང་གོ་བོད་རིག་པ་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ༢༠༡༧ལོའི་པར་གཞི་དང་པོ་པར་ཐེངས་གཉིས་པ། ནང་འཁོད་དོན།  བང་སོའི་འགྲམ་དུ་ཁང་པ་བརྩེགས་ཡོད་པ་དེར་མདོག་དམར་པོ་བྱུགས་ཡོད་པ་དང་། དེའི་ཐོག་སྟག་དཀར་པོ་བྲིས་ཡོད། དེ་དག་ཚང་མ་གཡུལ་འགྱེད་ཁྲོད་བྱས་རྗེས་བཞག་པའི་བོད་ཀྱི་མི་དྲག་གི་བང་སོ་རེད། དེ་དག་གསོན་དུས་ལུས་ལ་སྟག་ལྤགས་གྱོན་པ་དང་། ཤི་རྗེས་སྟག་གི་རི་མོ་བྲིས་ནས་རྟུལ་ཕོད་ལྡན་པ་མཚོན། ཤོག་གྲངས། 236
[12] སྟོབས་ལྡན། ཁ་སྒང་བཀྲ་ཤིས་ཚེ་རིང་། «ཧྥ་རན་སིར་ཉར་བའི་ཏུན་ཧོང་ཤོག་དྲིལ་ཡིག་རྙིང་གི་བཤུས་ཡིག་ཕྱོགས་བསྒྲིགས།»（དེབ་བཅུ་པ）[G] བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་།༢༠༡༧ལོའི་ཟླ༦པར་པར་ཐེངས་དང་པོ་བཏབ།ཤོག་གྲངས།124
[13] གངས་ཅན་རིགས་མཛོད་དེབ་༨༠«ཁུ་བྱུག་སྔོན་མོའི་སྒྲ་དབྱངས།» [G] བོད་ལྗོངས་བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ༢༠༡༧ལོའི་ཟླ་༤པར་པར་ཐེངས་དང་པོ་བརྒྱབ། ཤོག་གྲངས། 73
[14] རྒྱལ་དབང་ལྔ་པ། «བོད་ཀྱི་དེབ་ཐེར་དཔྱིད་ཀྱི་རྒྱལ་མོའི་གླུ་དབྱངས» [M] མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ༡༩༨༨ལོའི་ཟླ༥པར་པེ་ཅིན་ནས་པར་ཐེངས་༤པ་བརྒྱབ། ཤོགས་གྲངས། 175
[15] [美]  托马斯﹒爱尔森著：《欧亚皇家狩猎史》[M] 社会科学文献出版社2017年10月1日。载：这些野兽(豺狼、豹子)虽然对人的生活造成了威胁，但并不威胁人类的生命或身体，然而，野猪却在这两方面都造成了巨大的威胁。野猪造成如此严重的问题是其生性贪婪，同时也因为野猪极具侵略性，而且行动难以预测。第260页。
[16] [美]  托马斯﹒爱尔森著：《欧亚皇家狩猎史》[M] 社会科学文献出版社2017年10月1日。载：在古希腊传统中，神灵和英雄会与传说中的动物对战，如生性凶猛的狮子和体形庞大的野猪，这种对抗也是他们的职责之一，也就是说，狩猎活动可以作为一种公共事业。第193页。
[17] 荣新江《中古中国与粟特文明》[M]北京隆昌伟业印刷有限公司2018年11月北京第3次印刷。载：从公元4世纪初到8世纪中叶，粟特商队是欧亚大陆上最为活跃的商业团体，粟特商人行进在这条道路上，一方面要得到北方游牧民族首领的保护，这就是我们在史君、安伽的图像上都可以看到萨保拜访噘哒或突厥首领的一幕：另一方面要求得中国中央和地方官府贸易认可。第233页。
[18] གཉའ་གོང་དཀོན་མཆོག་ཚེ་བརྟན། «བརྡ་རྙིང་ཡིག་ཆའི་ཚིག་དོན་ཀུན་ཁྲོལ» [M] ཀན་སུའུ་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ༢༠༡༤ལོའི་ཟླ༦པར་པར་ཐེངས་གསུམ་པ་དཔར། ཤོག་གྲངས།78