༄༅། །ཉི་ཧོང་བོད་རིག་པའི་བྱུང་འཕེལ་དང་ད་ལྟའི་ཞིབ་འཇུག་གི་གནས་བབ།

[གནད་བཏུས] ཉི་ཧོང་ནི་རྒྱལ་ཕྱིའི་བོད་རིག་པ་ཅུང་དར་སྔ་བའི་རྒྱལ་ཁབ་ཅིག་ཡིན་ཏེ། རྒྱལ་སྤྱིའི་བོད་རིག་པའི་ཁྲོད་དུ་ཉི་ཧོང་བོད་རིག་པས་ཞིབ་འཇུག་གི་གོ་གནས་གལ་ཆེན་ཞིག་བཟུང་ཡོད། བོད་ཀྱི་ཆོས་ལུགས་དང་སྤྱི་ཚོགས་སོགས་ལ་ཉམས་ཞིབ་གནང་བའི་དེང་གི་ཞིབ་འཇུག་པ་ཞིག་ལ་མཚོན་ན། ཉི་ཧོང་བོད་རིག་པའི་དཔྱད་འབྲས་དག་ལའང་ཞིབ་ཀློག་གམ་ཟུར་ལྟ་མི་བྱེད་ཐབས་མེད་ཡིན། དེར་དམིགས་ཏེ་ཁོ་བོས་དཔྱད་རྩོམ་འདིའི་ནང་དུ་ཉི་ཧོང་གི་བོད་རིག་པ་དང་འབྲེལ་ནས་དང་པོར་བོད་རིག་པ་ནི་ཉི་ཧོང་དུ་ཇི་ལྟར་བྱུང་བ་དང་འཕེལ་རིམ་གྱི་ལོ་རྒྱུས་སྐོར་བརྗོད་པ་དང་། བར་དུ་བོད་རིག་པ་ནི་ཉི་ཧོང་དུ་དར་ཐུབ་པའི་རྒྱུ་རྐྱེན་ལ་དབྱེ་ཞིབ་བྱས་ཡོད། མཇུག་ཏུ་སྤྱི་ལོ1954ལོ་ནས2019ལོའི་བར་གྱི«ཉི་ཧོང་བོད་རིག་པའི་རིག་གཞུང་དུས་དེབ»སོགས་གཙོ་བོར་བཟུང་ནས་ཉི་ཧོང་བོད་རིག་པའི་ཞིབ་འཇུག་གི་ད་ལྟའི་གནས་བབ་སྐོར་མདོ་ཙམ་གླེང་ཡོད།
[གནད་ཚིག] ཉི་ཧོང་བོད་རིག་པ། བྱུང་འཕེལ། ཞིབ་འཇུག་གི་གནས་བབ།         སྤྱིར་བོད་རིག་པ་ཞེས་པ་ནི། བོད་རང་གིས་བཏགས་པའི་ཐ་སྙད་ཅིག་མ་ཡིན་པར་ཐོག་མར་དབྱིན་ཡིག་ནས་ཚུར་འགྱུར་བའི་ཐ་སྙད་གསར་པ་ཞིག་ཡིན་ཏེ། དབྱིན་སྐད་ཀྱིས་བོད་རིག་པ་ལ“Tibetology”ཟེར་ཞིང་། རྒྱ་ནག་གི་སྐད་ཀྱིས“藏学”ཟེར། ཉི་ཧོང་གི་སྐད་དུའང་དེ་དང་རིགས་འདྲ་བའི་སྒོ་ནས“チベット学”ཞེས་དབྱིན་ཡིག་ནས་སྒྲ་དོན་ཐད་སྒྱུར་བྱས་འདུག རྒྱལ་སྤྱིའི་སྒང་ན་བོད་ཀྱི་རིག་གནས་དང་འབྲེལ་བའི་རིག་གཞུང་ཞིབ་འཇུག་གི་ཚོགས་པ་ནི་མང་པོ་ཞིག་མཆིས་ཏེ། དཔེར་ན། རྒྱལ་སྤྱིའི་བོད་རིག་པའི་ཞིབ་འཇུག་ཚོགས་པ་དང་། རྒྱལ་སྤྱིའི་གཞོན་ནུའི་བོད་རིག་པའི་ཞིབ་འཇུག་ཚོགས་པ་ལ་སོགས་པ་ལྟ་བུའོ། །ཀྲུང་གོའི་རྒྱལ་ནང་ལ་མཚོན་ནའང་། པེ་ཅིན་རྒྱལ་སྤྱིའི་བོད་རིག་པ་སོགས་རྒྱལ་སྤྱིའི་སྒང་ན་བོད་ཀྱི་རིག་གཞུང་ཞིབ་འཇུག་གི་ཐད་ལ་གྲུབ་འབྲས་བླ་མེད་བཞག་དང་འཇོག་བཞིན་པའི་ཞིབ་འཇུག་ཚོགས་པ་མང་པོ་ཞིག་མཆིས། ཉི་ཧོང་བོད་རིག་པའི་ཞིབ་འཇུག་གི་ཚོགས་པའང་དེ་ དག་གི་ཁྲོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཧ་ཅང་རིང་བའི་ཚོགས་པ་ཞིག་ཡིན།
        ཉེ་དུས་ནས་བཟུང་རྒྱལ་ཁབ་ཕྱི་ནང་ཀུན་གྱི་བོད་རིག་པའི་སྡེ་རུ་ཉི་ཧོང་གི་བོད་རིག་པའི་སྐོར་ལ་དོ་སྣང་ཆེན་པོ་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད་པ་ནི་དངོས་ཡོད་ཀྱི་གནས་ཚུལ་ཞིག་ཡིན། ཉི་ཧོང་བོད་རིག་པའི་ཞིབ་འཇུག་པ་རྣམས་དང་མཉམ་འབྲེལ་གྱི་སྒོ་ནས་བོད་ཀྱི་སྤྱི་ཚོགས་དང་ཆོས་ལུགས་ཀྱི་སྐོར་ལ་ཞིབ་འཇུག་གི་བྱ་བ་རེ་འགའ་སྒྲུབ་ཀྱིན་ཡོད་པའང་ཐུན་མོང་གི་མཐོང་ཐོས་སུ་གྱུར་ཡོད། ཡིན་ནའང་། བོད་རིག་པ་ནི་ཉི་ཧོང་རྒྱལ་ཁབ་ཏུ་ཇི་ལྟར་དར་བ་དང་། དེའི་ད་ལྟའི་ཞིབ་འཇུག་གི་གནས་བབ་སྐོར་ལ་ཉམས་ཞིབ་བྱས་པའི་དཔྱད་རྩོམ་ཤིན་ཏུ་ཉུང་བས། འདིར་ཁོ་བོས་བོད་ཡིག་གི་ལམ་ནས་ཉི་ཧོང་གི་བོད་རིག་པའི་སྐོར་གྱི་གནས་ཚུལ་ལ་ཉམས་ཞིབ་བྱས་པ་ཡིན།
        ཉི་ཧོང་རྒྱལ་ཁབ་ལ་མཚོན་ན། ཉི་ཧོང་བོད་རིག་པའི་ཞིབ་འཇུག་ཚོགས་པས་ཉི་ཧོང་གི་མི་གཞུང(Humanities)དང་སྤྱི་ཚོགས་ཚན་རིག(Social science)རང་བཞིན་ཅན་གྱི་བསླབ་ཚན་ཁྲོད་དུ་གོ་གནས་གལ་ཆེན་ཞིག་ཟིན་ཡོད་པ་མ་ཟད། ཉི་ཧོང་གི་རིག་གཞུང་ཞིབ་འཇུག་ཚོགས་པ་མང་ཤོས་ཤིག་ལའང་ཤན་ཤུགས་མི་ཉུང་བ་ཞིག་ཐེབས་འདུག དཔེར་ན། 1954ལོར་ཉི་ཧོང་དུ་ཉི་ཧོང་བོད་རིག་པའི་ཞིབ་འཇུག་ཚོགས་པ་ཚུགས་པ་ནས་བཟུང་། ཉི་ཧོང་གི་རྒྱ་གར་རིག་པ(日本インド学)དང་། ཉི་ཧོང་གི་ནང་བསྟན་རིག་པ(日本仏教学)། ཉི་ཧོང་གི་ཤར་གླིང་རིག་པ(東方学)དང་ལོ་རྒྱུས་རིག་པ(歴史学)། སྐད་བརྡ་རིག་པ(言語学)སོགས་ལ་ཐད་ཀར་ཤུགས་རྐྱེན་ཟབ་མོ་ཞིག་ཐེབས་འདུག རྒྱུ་མཚན་དེའི་དབང་གིས་ཉི་ཧོང་བོད་རིག་པའི་ཞིབ་འཇུག་ཚོགས་པ་ཡང་ཉི་ཧོང་གི་བསླབ་ཚན་གཞན་དང་དེའི་ཞིབ་འཇུག་ཚོགས་པ་དག་དང་འབྲེལ་བ་བརྟན་པོ་ཡོད་དེ། ཉི་ཧོང་གི་ཚན་རིག་རང་བཞིན་ལྡན་པའི་རིག་གཞུང་ཞིབ་འཇུག་གི་མ་ལག་གི་གྲུབ་ཆ་གལ་ཆེན་ཞིག་ཏུ་གྱུར་འདུག
        དཔྱད་རྩོམ་འདིའི་ཁ་གཏད་ཡུལ་གཙོ་བོ་ནི་ཉི་ཧོང་གི་བོད་རིག་པའི་ལོ་རྒྱུས་དང་དེའི་འཕེལ་རིམ། ད་ལྟའི་ཞིབ་འཇུག་གི་གནས་བབ་སྐོར་ཡིན་ཞིང་། གཙོ་བོ་ཉི་ཧོང་བོད་རིག་པའི་ཞིབ་འཇུག་གྲོས་ཚོགས་ཀྱིས་སྤྱི་ལོ1954ལོ་ནས། 2019ལོའི་བར་བཏོན་པའི«ཉི་ཧོང་བོད་རིག་པའི་རིག་གཞུང་དུས་དེབ»ཏུ་བཀོད་ཡོད་པའི་དཔྱད་རྩོམ་དག་གི་ནང་དོན་གཙོར་བཟུང་ནས་མདོ་ཙམ་གླེང་བར་བྱའོ། །         ཉི་ཧོང་རྒྱལ་ཁབ་ཏུ་བོད་རིག་པ་དར་བའི་ལོ་ཚུགས་ནི་གསལ་པོར་བརྗོད་དཀའ་ནའང་། གཙོ་བོ་ཡིག་ཆའི་ཞིབ་འཇུག་གི་མགོ་བརྩམས་པའི་ལོ་ཚུགས་ནས་ངོས་བཟུང་ཚེ་ཀུན་གྱི་བློ་ངོར་བདེ་བས། ཁོ་བོས་གཙོ་བོ་ཉི་ཧོང་བོད་རིག་པའི་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་འཕེལ་རིམ་རིགས་གཉིས་སུ་དབྱེ་ནས་གླེང་བར་བྱ།
        ཉི་ཧོང་བོད་རིག་པའི་སྐོར་ལ་དཔྱད་པ་བགྱི་མཁན་མང་ཆེ་བའི་ཁྲོད། ཉི་ཧོང་དུ་བོད་རིག་པ་དར་མགོ་ཚུགས་པ་ནི་བོད་ལ་དངོས་སུ་སྐྱོད་མཁན་གྱི་མཁས་པའི་དབང་བོ་ཁཱ་བཱ་རྒུ་ཇི་ཨེད་ཀཱ་འེ(河口慧海,1866-1945)ལགས་ནས་བཟུང་ངོས་འཛིན་གྱིན་ཡོད་ལ། དེའི་ལོ་ཚུགས་ནི་ཉི་ཧོང་གི་མེ་རྗེའི(明治,1868-1911)དུས་སྐབས་ཀྱི་ལོ་མཇུག་ཡིན། ཡིན་ནའང་ལོ་ཚུགས་འདིར་ངོས་འཛིན་པ་ནི་ཅུང་མི་དག་པར་སྙམ་སྟེ། དེའི་གོང་རོལ་ཏུ་རྒྱ་ནག་གི་ཡི་གེར་གཞི་བཅོལ་ཏེ་བོད་རིག་པའི་སྐོར་ལ་ཉམས་ཞིབ་བྱས་པའི་ཉི་ཧོང་པའི་མཁས་པ་རེ་འགའ་མཆིས་པས་སོ། ། དཔེར་ན། ཁེའུན་དཱོ་འཇུ་ཛཱོ(近藤重蔵,1771-1829)དང་ཨོ་རྒུའུ་རུ་སིས་ཁོའོ་ཆོའོ(小栗栖香頂,1831-1905)རྣམ་གཉིས་ཡིན། མཁས་པ་འདི་གཉིས་ནི་བོད་ལ་དངོས་སུ་ཕེབས་མྱོང་མེད་ལ། པེ་ཅིན་དུ་སློབ་གཉེར་ལ་ཡོང་ནས་རྒྱ་ནག་གི་ཡིག་ཆར་གཞིར་བཅོལ་ཏེ་བོད་རིག་པའི་སྐོར་ལ་ཉམས་ཞིབ་བྱེད་མགོ་བརྩམས། སྐབས་དེར་ཁེའུན་དཱོ་འཇུ་ཛཱོ་ལགས་ཀྱིས། རྒྱ་ནག་གི་ཡིག་ཆ་དང་མཉྫུའི་ཡི་གེའི་ཡིག་ཆར་གཞིར་བྱས་ནས་རྒྱ་ནག་གི་ཡིག་ཆའི་ཁྲོད་དུ་བྱུང་བའི“བླ་མ”ཟེར་བའི་ཚིག་གི་དོན་ཅི་ཞིག་ཡིན་པའི་སྐོར་ལ་ཞིབ་འཇུག་བྱས་པ་དང་། དེའི་ཞིབ་འཇུག་གི་འབྲས་རྟགས་སུ«བླ་མ་ཞེས་པའི་ཚིག་དོན་ལ་དཔྱད་པ།(喇嘛考)»ཞེས་པའི་དཔེ་ཆ་ཞིག་པར་དུ་བསྐྲུན།
        ཨོ་རྒུའུ་རུ་སིས་ཁོའོ་ཆོའོ་ལགས་ཀྱང་། སྤྱི་ལོ1873ལོ་ནས་ལོ་ངོ་གཅིག་གི་རིང་པེ་ཅིན་དུ་སློབ་གཉེར་བྱེད་པའི་གོ་སྐབས་ལྡན། དེའི་རིང་གཙོ་བོ་དགའ་ལྡན་བྱིན་ཆགས་གླིང་དང་རྒྱ་ནག་རི་བོ་རྩེ་ལྔར་ཕེབས་ནས། བླ་མ་མིང་གྲགས་ཅན་མང་པོར་དངོས་སུ་མཇལ་ཏེ་ཆོས་ལུགས་སྐོར་ལ་ཐོས་པ་བྱས་ཤིང་སློབ་སྦྱོང་དང་ཞིབ་འཇུག་གི་ཡིག་ཆ་གཙོ་བོ་ནི་རྒྱ་ནག་གི་ཡིག་ཆ་དཔྱད་གཞིར་བེད་སྤྱོད་བྱས་ཡོད། རྒྱ་ནག་ཏུའང་དུས་སྐབས་དེར་བོད་བརྒྱུད་ནང་བསྟན་ཆོས་ལུགས་ལ་བླ་མའི་ཆོས་ལུགས་ཞེས་འབོད་ལ། མཁས་པ་ཁོང་གིས་ཀྱང«བླ་མའི་ཆོས་ལུགས①ཀྱི་འཕེལ་འགྱུར། (喇嘛教沿革)»ཞེས་པའི་དཔེ་ཆ་ཞིག་དཔྱད་འབྲས་སུ་པར་དུ་བསྐྲུན་ཡོད།
        དེ་བས། གོང་གི་མཁས་པ་ཁེའུན་དཱོ་འཇུ་ཛཱོ་དང་ཨོ་རྒུའུ་རུ་སིས་ཁོའོ་ཆོའོ་རྣམ་གཉིས་ཀྱིས་བོད་རིག་པའི་སྐོར་ལ་ཉམས་ཞིབ་བྱས་པའི་དུས་སྐབས་ནི། ཉི་ཧོང་བོད་རིག་པའི་འཕེལ་རིམ་དང་པོར་ངོས་འཛིན་བྱས་ཆོག་ལ། ཁོང་རྣམ་གཉིས་རིང་གི་བོད་རིག་པའི་སྐོར་གྱི་ཞིབ་འཇུག་གི་ཁྱད་ཆོས་གཙོ་བོ་ནི། རྒྱ་ནག་གི་ཡིག་ཆའི་ཁྲོད་དུ་ཡོད་པའི་བོད་བརྒྱུད་ནང་བསྟན་ཆོས་ལུགས་སྐོར་གྱི་ཉམས་ཞིབ་ཡིན། ཡིན་ནའང་། ཁོང་རྣམ་གཉིས་བོད་ཡུལ་དུ་དངོས་སུ་འབྱོར་མྱོང་མེད་ལ། བོད་ཡིག་གི་ཡིག་ཆའང་དཔེ་གཞིར་བཟུང་ནས་ཉམས་ཞིབ་བྱས་མེད། ཁོང་རྣམ་གཉིས་ནས་བཟུང་ཉི་ཧོང་རྒྱལ་ཁབ་ལ་བོད་རིག་པའི་ས་བོན་འབུས་མགོ་བརྩམས།
        བོད་རིག་པ་ཉི་ཧོང་དུ་དར་བའི་འཕེལ་རིམ་གཉིས་པ་ནི། དུས་རབས20པའི་སྟོད་ནས་དུས་ད་ལྟ་ལ་ཐུག་གི་བར་ངོས་འཛིན་དགོས་ཤིང་། དུས་རབས་དེའི་ནང་དུ་ཉི་ཧོང་གི་སངས་རྒྱས་ཆོས་ལུགས་པ་མང་པོ་ཞིག་གིས་སྟོན་པ་ཤཱཀྱ་ཐུབ་པའི་ལུགས་ཀྱི་ཆོས་ལུགས་ནི། དོན་དམ་པར་ངོ་བོ་ཅི་འདྲ་ཞིག་ཡིན་པའི་སྐོར་ལ་ཉམས་ཞིབ་བྱ་འདོད་པས་ཡིན། སངས་རྒྱས་ཆོས་ལུགས་ལ་ཞིབ་འཇུག་བྱ་དགོས་ཚེ་གཙོ་བོ་ཡིག་ཆའི་ཞིབ་འཇུག་གཞིར་འཛིན་དགོས་ལ། རྒྱ་གར་ལ་སོགས་པའི་རི་བོ་ཧི་མ་ལ་ཡའི་ལྷོ་རྒྱུད་ཀྱི་རྒྱབ་ཁབ་དག་ན། རྒྱལ་བོའི་བཀའ་དང་དེའི་དགོངས་འགྲེལ་དུ་བརྩམས་གནང་མཛད་པའི་བསྟན་འགྱུར་སོགས་མ་ཡིག་ཆ་ཚང་མཐོང་དཀོན་པ་དང་། ཧི་མ་ལ་ཡའི་བྱང་རྒྱུད་དེ་བོད་གངས་ཅན་གྱི་ཡུལ་དུ་བཀའ་བསྟན་གྱི་འགྱུར་ཡིག་ཚད་ལྡན་ཡིག་ཆ་ཡོད་པ་མཁྱེན་པས། རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་ཆབ་སྲིད་ཀྱི་དབང་གིས་ཡ་གླིང་ཤར་མའམ་ཀྲུང་གོའི་པེ་ཅིན་སོགས་ཐད་ཀར་བརྒྱུད་ནས་བོད་ཡུལ་དུ་བསྐྱོད་མ་ཐུབ་ནའང་། ཡ་གླིང་ལྷོ་མའམ་རྒྱ་གར་གྱི་བྱང་ཕྱོགས་ནས་རི་བོ་ཧི་མ་ལ་ཡ་བརྒལ་ཏེ་བོད་ཡུལ་དུ་རིག་པ་འཚོལ་བར་དངོས་སུ་བསྐྱོད། དུས་རབས20པའི་སྟོད་ཀྱི་ཆར་བོད་ལ་དངོས་སུ་རིག་པ་འཚོལ་དུ་ཕྱིན་པའམ། བོད་བརྒྱུད་ནང་བསྟན་ལ་ཐོས་པ་བྱེད་པའི་ཆེད་དུ་ཕེབས་མཁན་དག་ནི་རྒྱལ་ཕྱིའི་བོད་རིག་པའི་དེད་དཔོན་ཆེན་མོ་ཡ་མ་རྒུའུ་ཆི་ཛུའུ་འེ་ཧོ(山口瑞鳳)ལགས་ཀྱིས་གསུངས་པ་ལྟར་ན། ཁཱ་བཱ་རྒུ་ཇི་ཨེད་ཀཱ་འེ(河口慧海,1866-1945)དང་། ཐེ་རཱ་མོ་ཐོ་ཨན་གཱ(寺本婉雅,1872-1940)། ནཱོ་མི་ཡུ་ཐ་ག(能海寛,1869-1901)། ནཱ་རེ་ཐ་ཨེང་ཁེ(成田安輝,1864-1915)། ཐ་དཱ་ཐོའོ་ཁང(多田等観, 1890-1967)། ཨ་ཨོ་ཁེ་པོན་ཁྱོ(青木文教,1886-1956)། ཡ་རྗེ་མ་ཡ་སུའུ་ཇེ་རོའོ(矢島保郎,1882-1963)རྣམས་ཡིན་པར་བགྲང་འདུག② དུས་རབས20པའི་སྟོད་དུ་བོད་རིག་པ་ཉི་ཧོང་དུ་དར་བའི་འཕེལ་རིམ་གཉིས་པའི་ནང་གི་ཞིབ་འཇུག་གི་ཁྱད་ཆོས་ནི། གཙོ་བོ་བོད་ཡིག་གི་ཡིག་ཆ་གཞིར་བྱས་ནས་བོད་ཀྱི་རིག་གནས་དང་ཆོས་ལུགས་སོགས་ལ་ཉམས་ཞིབ་བྱས་པ་དེ་ཡིན་ཞིང་། འཕེལ་རིམ་གཉིས་པ་འདིའང་དུས་ཚོད་ཀྱི་ཆ་ནས་རིགས་གསུམ་དུ་དགར་ནས་གླེང་ན་འོས་པར་སེམས། 
        1.ཉི་ཧོང་གི་མེ་རྗེའི(明治末期,1868-1911)དུས་སྐབས་ཀྱི་མཇུག་ནི་རིམ་པ་གཅིག་ཏུ་ངོས་འཛིན་བྱས་ཆོག་སྟེ། དུས་སྐབས་འདིའི་ནང་ཉི་ཧོང་གི་བོད་རིག་པའམ་ཆོས་ལུགས་རིག་པ་འགའ་རིག་པའམ་ཐོས་པ་འཚོལ་ཕྱིར་ཐོག་མར་བོད་ཡུལ་ལ་བསྐྱོད། མཁས་པ་དེ་དག་ནི་ནཱོ་མི་ཡུ་ཐ་ག(能海寛)དང་། ཁཱ་བཱ་རྒུ་ཇི་ཨེད་ཀཱ་འེ(河口慧海)། ཐེ་རཱ་མོ་ཐོ་ཨན་གཱ(寺本婉雅)། ནཱ་རེ་ཐ་ཨེང་ཁེ(成田安輝)སོགས་ཡིན།
        ནཱོ་མི་ཡུ་ཐ་ག་ལགས་ནི། ཉི་ཧོང་གི་ཆོས་ལུགས་པ་ཞིག་ཡིན་ལ། ཁོང་ནི་ཉི་ཧོང་གི་གནའ་མཁར་དུ་འབོད་པའི་ཁྱོ་ཐོ(京都)ན་ཡོད་པའི་ཧོང་གཱང་ཤར་ཕྱོགས་དགོན་པའི(東本願寺)གྲྭ་པ་ཞིག་ཡིན། 1898-1901ལོའི་བར་སྟོན་པ་ཤཱཀྱ་ཐུབ་པའི་བཀའ་དང་དེའི་དགོངས་འགྲེལ་དུ་བརྩམས་པའི་བསྟན་བཅོས་སོགས་འཚོལ་དུ་ཐེངས་གསུམ་ཙམ་ལ་བོད་ཡུལ་དུ་བསྐྱོད། 1898-1900ལོའི་བར་སི་ཁྲོན་བརྒྱུད་དེ་བོད་ལྗོངས་སུ་ཐེངས་དང་པོར་བསྐྱོད། 1900ལོར་ཧྲན་ཞི་དང་ཀན་སུའུ། མཚོ་སྔོན་བཅས་བརྒྱུད་དེ་བོད་ལྗོངས་སུ་ཐེངས་གཉིར་པར་བསྐྱོད། 1901ལོར་ཡུན་ནན་བརྒྱུད་དེ་བོད་ལྗོངས་སུ་ཐེངས་གསུམ་པར་བསྐྱོད་རྩིས་བྱས་ཀྱང་། ལོ་དེའི་ཟླ4པའི་ཚེས18ཉིན་ཡུན་ནན་ནས་བོད་ལྗོངས་སུ་སྐྱོད་པའི་ལམ་བར་དུ་ཚེ་ལས་འདས། ཁོང་གིས་གཙོ་བོ་ཆོས་ལུགས་ཀྱི་ནང་དོན་གཅིག་པུ་མ་ཡིན་པར་ཀྲུང་གོའི་ལྷོ་ནུབ་ས་ཆའི་ཡུལ་སྲོལ་རིག་གནས་དང་། སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་སྣང་ཚུལ་སོགས་ཉིན་ཐོའི་ཚུལ་དུ་བཀོད་པ་དེས་ཕྱིས་སུ་ཉི་ཧོང་རྒྱལ་ཁབ་ཏུ་དཔྱད་གཞིའི་རྒྱུ་ཆའམ་ཤུགས་རྐྱེན་མི་ཉུང་བ་ཞིག་ཐེབས།
        ཁཱ་བཱ་རྒུ་ཇི་ཨེད་ཀཱ་འེ་ལགས་ནི། བོད་རིག་པ་ཉི་ཧོང་དུ་སྤེལ་བའི་མི་སྣ་གཙོ་བོ་ཞིག་ཡིན་ཏེ། ཁོང་ནི་གོང་གི་མཁས་པ་ནཱོ་མི་ཡུ་ཐ་གའི་བོད་སྐྱོད་བཞུད་ལམ་དང་མི་འདྲ་བར་བལ་ཡུལ་དང་དོལ་པོ་བརྒྱུད་ནས་ཐོག་མར་ལྷ་སར་འབྱོར། བོད་ལྗོངས་སུ་སྡོད་པའི་དུས་ཡུན་ནི1900ལོའི་ཟླ7པ་ནས། 1902ལོའི་ཟླ6པའི་བར་ཡིན་ལ། ཁོང་ཉི་ཧོང་དུ་ཕྱིར་ལོག་ནས་ཉི་ཧོང་གི་ཚགས་པར་སོགས་སུ་བོད་དང་འབྲེལ་བའི་རྩོམ་ཡིག་མང་པོ་སྤེལ་བས་ན། ཉི་ཧོང་གི་ཆོས་ལུགས་རིག་པའམ་རིག་གཞུང་སོ་སོའི་སྡེ་རུ་སྐོམ་པའི་ཆུ་འདོད་པ་བཞིན་བོད་ཀྱི་རིག་གནས་ལ་སྤྲོ་བ་སྐྱེས་པ་དང་། རིམ་བཞིན་དར་སྤེལ་དུ་འགྲོ་བ་ལའང་ཤུགས་རྐྱེན་མི་དམན་པ་ཞིག་ཐེབས། དེ་མིན། «བོད་ཡུལ་འགྲིམ་པའི་ཟིན་ཐོ»③ཞེས་པའི་དེབ་ཆུང་ལྔའི་བདག་ཉིད་ཅན་ཞིག་པར་དུ་བསྐྲུན་ཡོད།
        ཉི་ཧོང་རྒྱལ་ཁབ་ཏུའང་ཁཱ་བཱ་རྒུ་ཇི་ཨེད་ཀཱ་འེ་ལགས་ལ་བསྔགས་བརྗོད་ཀྱི་མཚན་དུ་མ་ཞིག་ཡོད་ལ། ཁོང་གི་བྱས་རྗེས་ལ་གཞིགས་ནས་ཆོས་ལུགས་པའི་ཆོ་ལོ་དང་ལྗོངས་རྒྱུ་པའི་ཆོ་ལོ། མཁས་པའི་ཆོ་ལོ་བཅས་བསྩལ་ཡོད། རི་བོ་ཧི་མ་ལ་ཡའི་ལྷོ་ཕྱོགས་བརྒྱུད་དེ་བྱང་ཕྱོགས་ཀྱི་བོད་ཡུལ་འགྲིམས་པའི་ཉི་ཧོང་པ་ཐོག་མ་ཡིན་པ་དང་། ལྗོངས་རྒྱུ་དང་འབྲེལ་བའི་ཟིན་ཐོའང་མང་དུ་བཀོད་ཡོད་པས་ན་ལྗོངས་རྒྱུ་པ་ཞེས་པའི་ཆོ་ལོ་བསྩལ་པ་དང་། ཆོས་ལུགས་རིག་པ་དང་བོད་རིག་པའི་ངོས་ཐད་ནས་ཉི་ཧོང་བོད་རིག་པའི་ཡབ་ཅེས་བརྗོད་ཀྱིན་ཡོད་ལ། རིག་གཞུང་ཞིབ་འཇུག་གི་ཐད་ལ་ལྗགས་རྩོམ་མང་དུ་གནང་ཡོད་པས་ན། ཉི་ཧོང་གི་མང་ཚོགས་ཀྱིས་མཁས་པའི་ཆོ་ལོའང་བསྩལ་ཡོད། དེ་མིན། ཁོང་ནི་མ་གཞི་ནས་ཁྱིམ་དུ་སྡོད་པའི་ཆོས་ལུགས་པ་ཞིག་ཡིན་ལ། བོད་ཡུལ་དུའང་སེ་ར་དགོན་པར་གྲྭ་པ་བྱས་ནས་ཐོས་པ་དོན་དུ་གཉེར་པས་ན། ཆོས་ལུགས་པ་ཞེས་པའི་ཆོ་ལོ་བསྩལ་ཡོད། ཁོང་གི་བོད་མིང་ལ་ཤེས་རབ་རྒྱ་མཚོ་ཞེས་འབོད།
        ཐེ་རཱ་མོ་ཐོ་ཨན་གཱ་ལགས་ནི། ནཱོ་མི་ཡུ་ཐ་ག་དང་མཉམ་དུ་སྤྱི་ལོ1899ལོར་ལི་ཐང་ལ་འབྱོར་བ་དང་ཁོང་རྣམ་གཉིས་ནི་བོད་ལ་སྐྱོད་མཁན་གྱི་ཉི་ཧོང་བའི་མཁས་པ་ཐོག་མ་ཡིན་པར་གྲགས། ཁོང་ནི་མཚོ་སྔོན་སྐུ་འབུམ་བྱམས་པ་གླིང་དུ་ལོ་གསུམ་དང་ཕྱེད་ཀ་ལྷག་ལ་བོད་བརྒྱུད་ནང་བསྟན་སྐོར་ལ་ཐོས་པ་བྱས་ཤིང་ཕྱིར་ཉི་ཧོང་ལ་ལོག་ཁར་པེ་ཅིན་པར་མ་ལ་སོགས་པའི་བཀའ་འགྱུར་བསྟན་འགྱུར་ཆ་ཚང་ཞིག་ཉི་ཧོང་ལ་གདན་དྲངས། ཕྱིར་ཉི་ཧོང་ལ་འབྱོར་རྗེས་ཨཱོའོ་ཐ་ནའི་གཙུག་ལག་སློབ་ཆེན་དུ་དགེ་རྒན་དང་ཞིབ་འཇུག་གི་བྱ་བ་གཉེར་ཞིང་ཁོང་གི་རྗེས་འཇུག་པའི་སློབ་མའང་མང་དུ་བསྐྱངས། དེ་མིན། པེ་ཅིན་པར་མའི་དཀར་ཆག་རྩོམ་སྒྲིག་བྱས་པ་དང་། «ཀླུ་འབུམ་དཀར་པོ»དང«འདུལ་བའི་ཆོས་འབྱུང»«རྒྱ་གར་ཆོས་འབྱུང»སོགས་ཉི་ཧོང་སྐད་དུ་བསྒྱུར།
        ནཱ་རེ་ཐ་ཨེང་ཁེ་ལགས་ཀྱི་སྐོར་ནི་བར་སྐབས་སུ་གླེང་བར་མི་བྱ་ལ། གོང་གི་བོད་དུ་བསྐྱོད་པའི་ཉི་ཧོང་གི་མཁས་པ་འདི་དག་ནི་བོད་ཡུལ་ལ་སྐྱོད་མཁན་གྱི་ཉི་ཧོང་པའི་མི་རབས་དང་པོ་ཡིན། 
        2.ཉི་ཧོང་གི་ཐ་འེ་ཞོ་དུས་སྐབས(大正期,1911ལོ)ནས་ཞོ་འོ་བཱ་དུས་སྐབས་སྔོན་མའི(昭和前期,1945ལོ)བར་དུ་ཡང་བསྐྱར་ཉི་ཧོང་གི་མཁས་པ་འགའ་བོད་ཡུལ་དུ་ནང་ཆོས་འཚོལ་དུ་ཡོང་ཡོད་ལ། དེའི་དུས་ཀྱི་ཉི་ཧོང་བོད་བསྐྱོད་པ་རྣམས་ཀྱང་རིམ་པ་གཅིག་ཏུ་ངོས་འཛིན་བྱས་ཆོག བོད་དུ་བསྐྱོད་པའི་མཁས་པ་དེ་དག་ནི་ཁཱ་བཱ་རྒུ་ཇི་ཨེད་ཀཱ་འེ(河口慧海)དང་ཐེ་རཱ་མོ་ཐོ་ཨན་གཱ(寺本婉雅)། ཐ་དཱ་ཐོའོ་ཁང(多田等観)། ཨ་ཨོ་ཁེ་པོན་ཁྱོ(青木文教)། ཡ་རྗེ་མ་ཡ་སུའུ་ཇེ་རོའོ(矢島保次郎)སོགས་ཡིན། འདིར་ཐེ་རཱ་མོ་ཐོ་ཨན་གཱ་ལགས་ཀྱི་སྐོར་ནི་བསྐྱར་དུ་མི་གླེང་པ་དང་། ཡ་རྗེ་མ་ཡ་སུའུ་ཇེ་རོའོ་ལགས་ཀྱི་སྐོར་ཀྱང་བར་སྐབས་སུ་གླེང་བར་མི་བྱ། 
        ཁཱ་བཱ་རྒུ་ཇི་ཨེད་ཀཱ་འེ་ལགས་ནི། སྤྱི་ལོ1914ལོའི་ཟླ1པའི་ནང་ཧི་མ་ལ་ཡའི་ལྷོ་རྒྱུད་ཀྱི་འབྲས་ལྗོངས་བརྒྱུད་དེ་ཡང་བསྐྱར་ལྷ་སར་ཕྱིན། དེའི་སྐབས་སུ་པཎ་ཆེན་རིན་པོ་ཆེ་སྐུ་ཕྲེང་དགུ་པ(1883-1937)དང་། རྒྱལ་དབང་སྐུ་ཕྲེང་བཅུ་གསུམ་པ་རྣམ་གཉིས་ཀྱིས་མཇལ་འཕྲད་གནང་། 1915ལོའི་ཟླ9པའི་ཚེས3ཉིན་ཉི་ཧོང་ལ་ཕྱིར་ལོག་པ་དང་། རང་གི་ལེགས་སྐྱེས་སུ་བོད་ཡིག་གི་བཀའ་འགྱུར་བསྟན་འགྱུར་གྱི་དཔེ་ཆ་དག་གཙོ་བྱས་ཏེ་ནང་བསྟན་ཆོས་ལུགས་དང་འབྲེལ་བའི་ཡིག་ཆ། སྐུ་རྟེན། ཐང་ག ཆོས་ལུགས་བྱེད་སྒོའི་ཡོ་བྱད། ཆོས་ལུགས་པའི་གྱོན་ཆས། རྒྱུན་སྤྱོད་ཅ་ལག་ལ་སོགས་པ་མང་པོ་ཕྱིར་ཉི་ཧོང་ལ་འཁྱེར། མདོར་ན་ཁཱ་བཱ་རྒུ་ཇི་ཨེད་ཀཱ་འེ་ལགས་ནི། བོད་ཡུལ་ནས་གཏན་སྡོད་བྱས་པའི་དུས་ཡུན་ལོ་ངོ་དུ་མ་ཞིག་ལས་མེད་ནའང་། བོད་ཡུལ་དུ་བསྙེགས་པའི་དུས་ནས་མཇུག་བསྒྲིལ་བའི་བར་བསྡོམས་པས་ལོ་ངོ18ལྷག་ཕྱིན་སོང་། ཕྱིར་ཉི་ཧོང་དུ་ལོག་ནས་ས་ཁུལ་མང་པོ་ནས་འཆད་ཁྲིད་ལ་སོགས་པའི་བྱ་འགུལ་མང་པོ་སྤེལ་བ་དང་། བོད་བརྒྱུད་ནང་བསྟན་དང་དེའི་རིག་གནས་སྐོར་ནས་མང་དུ་སྒྲོག་སྤེལ་བྱས། སྟོན་པ་ཤཱཀྱ་ཐུབ་པའི་དགོངས་པ་དངོས་མ་དེ་གསལ་པར་བྱ་ཆེད་རིག་གཞུང་ཞིབ་འཇུག་གི་ཐད་ནས་ཀྱང་འབྲས་རྟགས་མང་པོ་བཞག་ཡོད། ཁོང་གི་ཕྱི་རབས་པ་ཚོས་ཁོང་གི་ལྗགས་རྩོམ་དག་ཕྱོགས་གཅིག་ཏུ་བསྡུས་ཏེ། ད་ལྟ་པོད་བཅོ་བརྒྱད་ཅན་གྱི་དཔེ་ཚོགས་ཤིག་པར་དུ་བསྐྲུན་འདུག
        ཐ་དཱ་ཐོའོ་ཁང་དང་ཨ་ཨོ་ཁེ་པོན་ཁྱོ་རྣམ་གཉིས་ཀྱང་། 1912ལོའི་ཡས་མས་སུ་རྒྱ་གར་བརྒྱུད་ནས་བོད་ལ་བསྐྱོད་མགོ་བརྩམས་ཤིང་། དབྱིན་ཇིས་བོད་ལ་བསྐྱོད་དུ་མ་བཅུག་པས་རྒྱ་གར་དུ་ཡུན་ཙམ་ཞིག་ལ་ལུས། སྐབས་ཐོག་དེར་རྒྱལ་དབང་སྐུ་ཕྲེང་བཅུ་གསུམ་པ་དང་འཕྲད་པའི་གོ་སྐབས་ལྡན་སོང་བས། ཁོང་རྣམ་གཉིས་ལ་བོད་མིང་ཡང་བཏགས། ཐ་དཱ་ཐོའོ་ཁང་ལ་བསྟན་འཛིན་རྒྱལ་མཚན་དང་། ཨ་ཨོ་ཁེ་པོན་ཁྱོ་ལ་བསྟན་འཛིན་བཀྲ་ཤིས་ཞེས་བཏགས་ཡོད། 
        གོང་གི་མཁས་པ་འདི་དག་ཕྱིར་ཉི་ཧོང་ལ་ལོག་ནས་སློབ་ཆེན་ཁག་ཏུ་བོད་བརྒྱུད་ནང་བསྟན་དང་འབྲེལ་བའི་ཆོས་ལུགས་རིག་པའི་སློབ་ཁྲིད་བྱས་པ་དང་བོད་ཀྱི་སྐད་ཡིག་སྦྱངས་པའི་སློབ་མའང་གསོ་སྐྱོང་བྱས། དེ་མིན། ཁོང་ཚོས་བོད་ཡུལ་ནས་ཁྱེར་ཡོང་བའི་བོད་ཡིག་གི་ཡིག་ཆ་རྣམས་ལ་གཞིར་བཟུང་ནས་ཉི་ཧོང་རྒྱལ་ཁབ་ཏུ་བོད་ཡིག་དཔྱད་གཞིར་བཟུང་བའི་བོད་རིག་པའི་ཞིབ་འཇུག་གི་མགོ་བརྩམས། 
           3.སྤྱི་ལོ1945ལོ་སྟེ་འཛམ་གླིང་འཁྲུག་ཆེན་གཉིས་པ་མཇུག་བསྒྲིལ་རྗེས། ཉི་ཧོང་རྒྱལ་ཁབ་ལ་ཕྱོགས་ཡོངས་ནས་འཕོ་འགྱུར་ཆེན་པོ་བྱུང་ཡོད་པས། རིག་གཞུང་ཞིབ་འཇུག་གི་ངོས་ཐད་ལའང་འགྱུར་བ་ཆེན་པོ་བྱུང་། དཔེར་ན། ཉི་ཧོང་བོད་རིག་པའི་ཞིབ་འཇུག་ཚོགས་པར་མཚོན་ན། སྤྱི་ལོ1954ལོར་དབུ་ཚུགས་པ་དང་། ཉི་ཧོང་རྒྱ་གར་ནང་བསྟན་ཆོས་ལུགས་ཞིབ་འཇུག་ཚོགས་པ(日本インド仏教学学会)ཡང་སྤྱི་ལོ1951ལོར་དབུ་ཚུགས། འདི་དང་འདྲ་བའི་རིག་གཞུང་ཞིབ་འཇུག་ཚོགས་པ་ནི་མང་དུ་མཐོང་།
        དུས་སྐབས་འདིའི་ནང་གི་ཉི་ཧོང་བོད་རིག་པའི་ཞིབ་འཇུག་གཙོ་བོ་ནི། དེང་རབས་ཚན་རིག་རང་བཞིན་ཅན་གྱི་ཞིབ་འཇུག་གི་ཐབས་ལམ་སྤྱད་དེ་བོད་ལ་ཉམས་ཞིབ་བྱས་པའི་དངོས་གཞིའི་དུས་སྐབས་ཤིག་ཡིན་ཏེ། བོད་ལ་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་དུས་བོད་ཡིག་གི་ཡིག་ཆ་དཔྱད་གཞིར་འཛིན་པ་ནི་ཁྱད་ཆོས་གཅིག་དང་། ཆེད་ལས་གང་ཞིག་གི་ལམ་ནས་བོད་ལ་ཞིབ་འཇུག་བྱས་ཚེ་ངེས་པར་ཡུལ་དངོས་རྟོག་དཔྱོད་དུ་འགྲོ་དགོས་པ་ནི་ཁྱད་ཆོས་གཉིས་པ། བོད་རིག་པ་ཞིག་ཡིན་ཚེ་བོད་ཡིག་གི་ཡིག་ཆར་ལྟ་ཀློག་བྱེད་ཐུབ་པ་ནི་ཁྱད་ཆོས་གསུམ་པ། ཞིབ་འཇུག་པས་བོད་ལ་ཉམས་ཞིབ་བྱས་པའི་འབྲས་རྟགས་ནི་ཆེད་ལས་དང་འབྲེལ་བའི་རིག་གཞུང་ཚོགས་འདུ་གང་རུང་བརྒྱུད་དེ་ཆེད་མཁས་པ་དག་གིས་དང་ལེན་བྱས་ཚེ། ད་གཟོད་སྤྱི་བསྒྲགས་བྱེད་པ་སོགས་ཀྱི་ཁྱད་ཆོས་མང་པོ་ཞིག་ཡོད། དུས་སྐབས་འདིའི་སྔོན་གྱི་ཉི་ཧོང་བོད་རིག་པའི་ཞིབ་འཇུག་གཙོ་བོ་ནི་དེང་རབས་ཚན་རིག་རང་བཞིན་ཅན་གྱི་ཉམས་ཞིབ་ཅིག་མིན་ཞེས་པ་མིན་ལ། དུས་རབས20པའི་སྟོད་ཀྱི་ཆར་གཙོ་བོ་རིག་གནས་འཚོལ་སྡུད་དང་ཡིག་སྒྱུར། བོད་བརྒྱུད་ནང་བསྟན་ཆོས་ལུགས་ཀྱི་ལྟ་དགོངས་སོགས་ཉི་ཧོང་དུ་དར་སྤེལ་བྱེད་པའམ་བོད་ཀྱི་རིག་གནས་ནང་འདྲེན་བྱེད་པ་དེ་རྒྱུག་ཆེ། 
        སྤྱི་ལོ1945ལོའི་རྗེས་ཀྱི་ཉི་ཧོང་བོད་རིག་པའི་སྡེ་རུ་བོད་ལ་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་པའི་ཆེད་ལས་ཀྱང་སྣ་མང་ཅན་དུ་གྱུར་ཡོད་དེ། ཆོས་ལུགས་རིག་པ་ལས་གཞན། ལོ་རྒྱུས་སམ་ཏུན་ཧོང་རིག་པ་དང་། བཟོ་སྐྲུན་རིག་པ། དམངས་སྲོལ་རིག་པ། ཚད་ཉིད་རིག་པ། སྐད་བརྡ་རིག་པ། རྩོམ་རིག མིའི་རིགས་རིག་པ་སོགས་ཀྱི་ཞིབ་འཇུག་གི་ཐབས་ལམ་མི་འདྲ་བའི་སྒོ་ནས་ཉམས་ཞིབ་བྱེད་པ་རྒྱུག་ཆེ་བར་གྱུར།
        བྱེ་བྲག་ཏུ་མིའི་རིགས་རིག་པའི་ཞིབ་འཇུག་གི་སྐོར་ནས་ཅུང་འཕྲོས་ཏེ་གླེང་ན། ཆེད་ལས་གཞན་དག་གིས་བོད་ལ་ཇི་ལྟར་ཞིབ་འཇུག་བྱས་ཡོད་པའི་སྐོར་ནི་ཡིག་ཚོགས་ཀྱི་རྐྱེན་པས་གླེང་བར་མི་བྱའོ། ། མིའི་རིགས་རིག་པས་བོད་ལ་ཞིབ་འཇུག་བྱས་པའི་མཁས་པ་དག་གི་གྲས་སུ་མཚན་ནས་བགྲང་བར་འོས་པ་ནི། ཁཱ་བ་ཁེ་ཐ་རྗེ་རོའོ(川喜田二郎,1920-2009)དང་། ཐ་ག་ཡ་མ་རེའོ་ཛོ(高山龍三,1929-2019)། ནཱ་ག་ནེལ་ཆེ་འེད(中根千枝,1926~)། ནཱ་ག་ཛ་བཱ་ཞིན་འེ་ཆེ(中沢新一,1950~)སོགས་ཡིན། ཁོང་རྣམས་ཀྱི་ཞིབ་འཇུག་ནི། གཙོ་བོ་རི་བོ་ཧི་མ་ལ་ཡའི་རི་རྒྱུད་དུ་ཆགས་ཡོད་པའི་བལ་བོ་དང་འབྲས་ལྗོངས། རྒྱ་གར། ལ་དྭགས། དོལ་པོ་ལ་སོགས་པར་ཁྱབ་ཡོད་པའི་བོད་རིགས་མང་ཚོགས་ལ་ཁ་གཏད་དེ་ཉམས་ཞིབ་བྱས་ཡོད། 
        སྤྱི་ལོ1978ལོར་བཅོས་སྒྱུར་སྒོ་འབྱེད་བྱས་པའི་ཚུན་ཆད་དུ་ཉི་ཧོང་བོད་རིག་པའི་སྡེ་རུ་སྔར་ལས་ལྷག་པའི་འགྱུར་བ་བྱུང་ཡོད་དེ། གཙོ་བོ་ཞིབ་འཇུག་གི་ཁྱབ་ཁོངས་ཐད་ནས་འགྱུར་བ་བྱུང་འདུག རི་བོ་ཧི་མ་ལ་ཡའི་རི་རྒྱུད་ཀྱི་ཉེ་འགྲམ་ན་གཞིས་ཆགས་ཡོད་པའི་བོད་རིགས་མང་ཚོགས་དང་། དེ་དང་འབྲེལ་བའི་ལོ་རྒྱུས། དེ་མིན་བོད་ལྗོངས་ལས་གཞན། ཀན་སུའུ་དང་མཚོ་སྔོན། ཡུན་ནན། ཟི་ཁྲོན་བཅས་ན་གཏན་སྡོད་བྱས་ཡོད་པའི་བོད་མི་རིགས་ཀྱི་ཆོས་ལུགས་དང་སྤྱི་ཚོགས་སྐོར་ལའང་ཆེད་ལས་སྣ་མང་གི་སྒོ་ནས་ཞིབ་འཇུག་བྱས་དང་བྱེད་བཞིན་ཡོད།         སྐབས(གོང་དུ་གླེང་ཟིན་པ་ལྟར། ཉི་ཧོང་གི་མེ་རྗེའི་དུས明治期)ནས་བོད་རིག་པ་ནི་ཉི་ཧོང་རྒྱལ་ཁབ་ཏུ་དར་མགོ་ཚུགས་པ་དང་། མེ་རྗེའི་དུས་མཇུག་ཏུ་རིམ་གྱིས་ཆེས་ཆེར་དར་ཐུབ་པའི་རྒྱུ་རྐྱེན་གཙོ་བོ་ནི་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་རྒྱབ་ལྗོངས་དང་འབྲེལ་བ་དམ་ཟབ་ཡོད་དེ། མེ་རྗེའི་དུས་སྐབས་ཀྱི་སྔ་རོལ་ཏུ་ཉི་ཧོང་གི་སྤྱི་ཚོགས་ནི་སྒོ་བརྟན་རིང་ལུགས་ཅན་ནམ་བཀས་བཀོད་རྒྱུད་འཛིན་གྱི་སྤྱི་ཚོགས་རྙིང་བ་ཞིག་ཡིན། ཆོས་ལུགས་སྤེལ་མཁན་གྱི་མི་དང་ཚོང་ལས་པ། ལྗོངས་རྒྱུ་བ་སོགས་རྒྱལ་ཁབ་གཞན་གྱི་མི་ཉི་ཧོང་ལ་ཡོང་དུ་མི་འཇུག་ལ། ཉི་ཧོང་གི་མི་ཡང་རྒྱལ་ཕྱི་ལ་འགྲོ་རུ་མི་འཇུག་པའི་སྲིད་ཇུས་ལག་བསྟར་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད། དཔལ་འབྱོར་གྱི་ཆ་ནས་ཀྱང་གཙོ་བོ་རང་ཁ་རང་གསོ་བྱེད་པའི་ཤུགས་ཆེ་ལ། སྲོལ་རྒྱུན་གྱི་ལག་ཤེས་བཟོ་ལས་སོགས་ལ་བརྟེན་ནས་འཚོ་བ་རོལ་པའི་སྤྱི་ཚོགས་ཤིག་ཡིན། སྐབས་ཐོག་དེའི་ཉི་ཧོང་གི་སྲིད་དབང་ནི་ཐོ་ཁོའུ་གཱ་བ་པཱ་ཁོའུ་ཧོའུ(徳川幕府,1603-1868)ཡི་དུས་སྐབས་ཀྱི་སྲིད་དབང་ཡིན་ལ། དེ་མིང་གཞན་ལ་འེད་དཱོ་པཱ་ཁོའུ་ཧོའུ(江戸幕府)ཡང་ཟེར། 
        སྤྱི་ལོ1853ལོར་ཨ་མེ་རི་ཁས་ཉི་ཧོང་ལ་བཙན་འཛུལ་བྱས་པ་དང་། ཐོ་ཁོའུ་གཱ་བ་པཱ་ཁོའུ་ཧོའུ་ཡི་སྲིད་དབང་དང་འདྲ་མཉམ་མིན་པའི་ཆིངས་ཡིག་སོགས་རབས་དང་རིམ་པ་ཞིག་བཞག ཉི་ཧོང་གི་དཔལ་འབྱོར་དང་འབངས་མི་རྣམས་ཀྱི་འཚོ་བ་ནི་སྔར་ལས་ཇེ་སྡུག་ཏུ་གྱུར་པས། འབངས་མི་དག་གིས་སྲིད་དབང་ལ་ངོ་ལོག་བྱས། དུས་རབས་བཅུ་དགུ་པའི་མཇུག་གམ་འེད་དཱོ་དུས་སྐབས(江戸時代)ཀྱི་མཇུག་ཏུ་ཐོ་ཁོའུ་གཱ་བ་པཱ་ཁོའུ་ཧོའུ་ཡི་སྲིད་དབང་མཇུག་བསྒྲིལ་ཏེ། སྤྱི་ལོ1868ལོར་མེ་རྗེ་གོང་མས(明治天皇)ཉི་ཧོང་གི་སྲིད་དབང་བཟུང་།
        མེ་རྗེ་གོང་མས་ཉི་ཧོང་གི་སྲིད་དབང་བཟུང་བ་ནས། ཉི་ཧོང་གི་ཆབ་སྲིད་དང་དཔལ་འབྱོར་ལ་སོགས་པའི་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་ཕྱོགས་ཡོངས་ལ་འཕོ་འགྱུར་ཆེན་པོ་བྱུང་། དུས་སྐབས་འདི་ནས་བཟུང་ཉི་ཧོང་རྒྱལ་ཁབ་ནི་དེང་རབས་ཅན་ལ་སྙེག་མགོ་བརྩམས་ཤིང་སྔོན་གྱི་ཆབ་སྲིད་ལ་བཅོས་སྒྱུར་བྱས། ཡོ་རོབ་གླིང་གི་སྔོན་ཐོན་རྒྱལ་ཁབ་ལ་སློབ་སྦྱོང་དང་ནུབ་ཕྱོགས་པའི་ཚན་རིག་ལག་རྩལ་སོགས་ནང་འདྲེན་བྱེད་པ། སྲོལ་རྒྱུན་གྱི་བསམ་བློ་ལ་བཅོས་སྒྱུར་བཏང་ནས། ནུབ་ཕྱོགས་པའི་བསམ་བློ་ལ་སློབ་སྦྱོང་བྱེད་པའི་དུས་སྐབས་ཤིག་ཡིན། དེ་འདྲའི་ཐོལ་བརྒལ་གྱི་དུས་མཚམས་སུ་མེ་གླིང་བྱང་མའི་རྒྱལ་ཁབ་ཨ་རི་དང་འབྲེལ་བ་གསར་དུ་བཙུགས་ནས་རིག་གནས་གསར་པ་ཉི་ཧོང་དུ་དར་སྤེལ་བྱས་པ་དང་། ཡེ་ཤུ་ཆོས་ ལུགས་ཀྱང་ཁྱབ་སྤེལ་དུ་གཏོང་མགོ་བརྩམས།
        གོང་དུ་བརྗོད་པའི་སྤྱི་ཚོགས་དེ་འདྲའི་རྒྱབ་ལྗོངས་འོག་ཏུ། ཉི་ཧོང་གི་སྲིད་གཞུང་གིས་ནང་པའི་ཆོས་ལུགས་ལ་རྒྱབ་སྐྱོར་དང་བརྩི་འཇོག་མ་བྱས་པར། ནུབ་ཕྱོགས་ཀྱི་ཆོས་ལུགས་བསམ་བློར་བསྒྱུར་རྩིས་སོགས་བྱས་པས། ནང་པའི་ཆོས་ལ་དད་པའི་འབངས་མི་དག་གི་དད་མོས་རང་དབང་ལ་རྡོག་བརྫིས་བཏང་། ཡིན་ནའང་། ནང་པའི་ཆོས་ལུགས་པ་ཚོས་དད་པ་བརྟན་པོའི་སྒོ་ནས་ཉི་ཧོང་གི་ནང་ཆོས་རྒྱུན་འཛིན་དང་དར་རྒྱས་སུ་བཏང་། དེ་མིན། དར་རྒྱས་སུ་གཏོང་བའི་ཐབས་ལམ་གཞན་ཞིག་ནི། ཉི་ཧོང་གི་སྐད་དང་རྒྱ་ནག་གི་ཡིག་ཆ་ཁོ་ནར་བརྟེན་ནས་རྒྱུན་འཛིན་དང་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་པ་ལས་གཞན། རྒྱ་གར་གྱི་སྐད་དང་ལེགས་སྦྱར་གྱི་སྐད། བོད་ཡིག་གི་ཡིག་ཆ་རྣལ་མ་དག་ལའང་ལྟ་ཀློག་དང་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་དགོས་པར་དགོངས་ཏེ། ཡ་གླིང་ལྷོ་མའམ་རི་བོ་ཧི་མ་ལ་ཡའི་ལྷོ་རྒྱུད་ཀྱི་རྒྱལ་ཁབ་དག་ཏུ་ནང་ཆོས་རིག་གནས་འཚོལ་དུ་ཕྱིན། སྤྱིར་ནང་ཆོས་ཀྱི་འབྱུང་ཁུངས་ནི་རྒྱ་གར་ཡིན་སྟབས། ལེགས་སྦྱར་སྐད་དང་རྒྱ་གར་སྐད་སོགས་ལ་སྦྱང་དགོས་པ་ནི་སྨོས་མི་དགོས་ནའང་། ལེགས་སྦྱར་སྐད་ཡང་དག་པར་བསྒྱུར་ཡོད་ཅིང་དུས་ད་ལྟའང་དངོས་སུ་བཞུགས་པའི་བོད་ཀྱི་བཀའ་འགྱུར་དང་བསྟན་འགྱུར་སོགས་ལའང་ལྟ་ཀློག་བྱེད་དགོས་པས། བོད་བསྐྱོད་ཀྱི་ཐོག་མའི་ཀུན་སློང་སྟེ་བོད་ཀྱི་བཀའ་འགྱུར་དང་བསྟན་འགྱུར་འཚོལ་ཕྱིར། གོང་གི་ས་བཅད་དང་པོའི་སྐབས་སུ་གླེང་ཟིན་པ་ལྟར། ཉི་ཧོང་གི་མཁས་པ་མང་པོ་ཞིག་བོད་ཡུལ་དུ་རིམ་བཞིན་དངོས་སུ་ཕྱིན་ནས་བོད་ཡིག་བོད་སྐད་ལ་སློབ་སྦྱོང་དང་ཞིབ་འཇུག་བྱས། ཕྱིར་ཉི་ཧོང་ལ་ལོག་ནས་བོད་བརྒྱུད་ནང་བསྟན་དར་སྤེལ་བྱས་པ་མ་ཟད། ཉི་ཧོང་བོད་རིག་པའི་ ཞིབ་འཇུག་གི་དབུ་ཡང་དངོས་སུ་བརྩམས་པ་ཡིན།          རྒྱལ་སྤྱིའི་བོད་རིག་པའི་ཁྲོད་དུ་ཉི་ཧོང་བོད་རིག་པ་བ་དག་གི་ཞིབ་འཇུག་གིས་གོ་གནས་གལ་ཆེན་ཞིག་བཟུང་ཡོད་ལ། ཁོང་ཚོའི་འབྲས་རྟགས་ཀྱང་གཞན་གྱིས་འགྲན་ཟླ་བྱེད་དཀའ་བར་གྱུར་ཡོད་པ་ནི་དངོས་ཡོད་ཀྱི་གནས་ཚུལ་རེད། ཞིབ་འཇུག་གི་འབྲས་རྟགས་དེ་དག་ཞིབ་ཏུ་བརྗོད་རྒྱུ་ནི་ཤིན་ཏུ་ནས་ལས་དཀའ་མོ་ཞིག་ཡིན་ནའང་། ཁོ་བོས་ནི་བྱེ་བྲག་ཏུ་གཙོ་བོ་ཉི་ཧོང་བོད་རིག་པའི་རིག་གཞུང་དུས་དེབ་ཏུ་བཀོད་ཡོད་པའི་དཔྱད་རྩོམ་དག་གཙོ་བོར་བཟུང་ནས་མདོ་ཙམ་གླེང་བར་བྱ།
        གོང་གི་གླེང་གཞིའི་སྐབས་སུ་བརྗོད་ཟིན་པ་ལྟར། ཉི་ཧོང་བོད་རིག་པའི་ཞིབ་འཇུག་ཚོགས་པ་ནི་སྤྱི་ལོ1954ལོར་དངོས་སུ་དབུ་བརྙེས་ཤིང་། ལོ་དེ་ནས་བཟུང་ལོ་རེར་ཐེངས་གཅིག་ལ་རིག་གཞུང་གི་ཞིབ་འཇུག་ཚོགས་འདུ་རེ་ཚོགས་ཀྱིན་ཡོད་ལ། ཚོགས་འདུའི་སྟེང་སྒྲོག་འདོན་བྱས་ཟིན་པའི་དཔྱད་རྩོམ་དག་ཀྱང་བོད་རིག་པ་བ་ཚོས་དཔྱད་བརྗོད་བྱས་ནས་དང་ལེན་བྱས་ཚེ། ད་གཟོད«ཉི་ཧོང་བོད་རིག་པའི་རིག་གཞུང་དུས་དེབ»(日本 チ ベ ッ ト学会会報)ཏུ་འགོད་ཆོག་པ་རེད། རིག་གཞུང་དུས་དེབ་འདི་ནི་ལོ་རེར་ཐེངས་གཅིག་ལ་འདོན་གྱིན་ཡོད། 
        དུས་རབས20པའི་ལོ་རབས90པའི་བར་དུ«ཉི་ཧོང་བོད་རིག་པའི་རིག་གཞུང་དུས་དེབ»ཏུ་བཀོད་ཡོད་པའི་དཔྱད་རྩོམ་དག་ནི། སྐད་བརྡ་རིག་པ་དང་ལོ་རྒྱུས་སམ་ཏུན་ཧོང་རིག་པའི་རྩོམ་ཡིག་རེ་འགའ་ཞིག་ཡོད་པ་ལས། དཔྱད་རྩོམ་མང་ཆེ་བ་ནི་ཆོས་ལུགས་རིག་པ་དང་འབྲེལ་བའི་དཔྱད་རྩོམ་ཡིན། ཞིབ་འཇུག་བྱེད་ཐབས་གཙོ་བོའང་བོད་ཡིག་གི་ཡིག་ཆ་གཞིར་བཟུང་ནས་ཞིབ་འཇུག་བྱས་པ་རྒྱུག་ཆེ་ཞིང་། དེའི་ཤུགས་རྐྱེན་གྱིས་ན་གཞོན་མིའི་རིགས་རིག་པའི་མཁས་པ་རེ་འགའ་ལས། མིའི་རིགས་རིག་པའི་མཁས་པ་རྒན་པ་མང་པོ་ཞིག་ནི་ཉི་ཧོང་བོད་རིག་པའི་ཞིབ་འཇུག་ཚོགས་འདུར་དེ་འདྲ་ཞུགས་ཀྱིན་མི་འདུག ཡིན་ནའང་། དུས་རབས20པའི་ལོ་རབས90པའི་རྗེས་སུ་མིའི་རིགས་རིག་པ་དང་རྩོམ་རིག བཟོ་སྐྲུན་རིག་པ་སོགས་ཀྱི་དཔྱད་རྩོམ་ཡང་རིམ་གྱིས་བྱུང་། ལོ་རབས90པའི་ཡར་སྔོན་དུ་བོད་ལ་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་མཁན་གྱི་མིའི་རིགས་རིག་པ་བ་མེད་པ་ནི་མ་ཡིན་ཏེ། བོད་རིག་པའི་ངོས་ཐད་རྐྱང་པ་ཙམ་མིན་པར་འཛམ་བུ་གླིང་གི་རིག་གནས་མིའི་རིགས་རིག་པའི་ཞིབ་འཇུག་གི་ཁྲོད་ནའང་། མིང་དུ་གྲགས་པའི་མཁས་པ་དུ་མ་ཞིག་མཆིས་ཏེ། དཔེར་ན། གོང་གི་གླེངས་ཟིན་པ་ལྟར་ཁཱ་བ་ཁེ་ཐ་རྗེ་རོའོ(川喜田二郎)དང་། ཐ་ག་ཡ་མ་རེའོ་ཛོ(高山龍三)། ནཱ་ག་ཛ་བཱ་ཞིན་འེ་ཆེ(中沢新一)ལ་སོགས་པ་དང་། དེ་མིན། འེ་རེ་མོ་ཐོ་ཐ་ག་ཞི(煎本孝)དང་། ཡ་མ་རྡ་ཐ་ག་ཁོའོ(山田孝子)། ཐ་ནཱ་སེལ་རྗེ་རོའོ 
(棚瀬慈郎)ལ་སོགས་པ་ལྟ་བུའོ། ། འོན་ཀྱང་། མིའི་རིགས་རིག་པའི་མཁས་པ་རྒན་པ་འདི་དག་གི་ཞིབ་འཇུག་གི་འབྲས་བུ་ནི། «ཉི་ཧོང་བོད་རིག་པའི་རིག་གཞུང་དུས་དེབ»ཏུ་དཔྱད་རྩོམ་གཅིག་ཀྱང་མཐོང་རྒྱུ་མི་འདུག
        ལོ་རབས50~60བའི་བར«ཉི་ཧོང་བོད་རིག་པའི་རིག་གཞུང་དུས་དེབ»ཏུ་བཀོད་ཡོད་པའི་དཔྱད་རྩོམ་མང་ཆེ་བ་ནི། ཉི་ཧོང་བོད་རིག་པར་བཀའ་དྲིན་ཆེ་བའི་མཁས་པ་དག་གི་མཛད་རྗེས་དང་རྗེས་དྲན། བོད་ཀྱི་རིག་གནས་འགའ་ཤས་ཀྱི་སྐོར་ངོ་སྤྲོད་ཙམ་བྱེད་པའི་རྩོམ་ཡིག་རེད། དཔེ་མཚོན་ཙམ་དུ་སྤྱི་ལོ1950ལོ་ནས1958ལོའི་བར་གྱི་དཔྱད་རྩོམ་དག་གི་ཁ་བྱང་རེའུ་མིག2པའི་ནང་དུ་བཀོད་པ་ལྟར་རོ། །
རེའུ་མིག2: 1950ལོ་ནས1958ལོའི་བར«ཉི་ཧོང་བོད་རིག་པའི་རིག་གཞུང་དུས་དེབ»ཏུ་བཀོད་པའི་དཔེ་མཚོན་དཔྱད་རྩོམ་གྱི་ཁ་བྱང་།         ལོ་རབས70~90བར«ཉི་ཧོང་བོད་རིག་པའི་རིག་གཞུང་དུས་དེབ»ཏུ་བཀོད་པའི་དཔྱད་རྩོམ་གྱི་རིགས་ནི་ཆེད་ལས་སྣ་མང་གི་རྩོམ་ཡིག་ཡོད་ལ། ཆོས་ལུགས་རིག་པའམ་མཚན་ཉིད་རིག་པ་དང་སྐད་བརྡ་རིག་པ། དེ་མིན་ལོ་རྒྱུས་སམ་ཏུན་ཧོང་རིག་པའི་དཔྱད་རྩོམ་རེ་འགའ་ཡང་བཀོད་ཡོད། དཔྱད་རྩོམ་གྱི་ནང་དོན་ཡང་ཆོས་ལུགས་དང་ལོ་རྒྱུས། བོད་ཀྱི་བརྡ་སྤྲོད་སོགས་ཀྱི་སྐོར་སྟེ། བོན་པོའི་ཆོས་ལུགས་ལ་ཞིབ་འཇུག་བྱས་པའི་རྩོམ་ཡིག་ཀྱང་རེ་འགའ་འདུག དཔེར་ན། 1975ལོའི«ཉི་ཧོང་བོད་རིག་པའི་རིག་གཞུང་དུས་དེབ»ཏུ། ཁོའོ་ཞི་མ་ཐོ་ཁུའུ(光島督)ལགས་ཀྱིས་བྲིས་པའི“བོན་ཆོས་དཔེ་གཞུང་སྐོར་གྱི་ངོ་སྤྲོད་དང་དེའི་གནད་དོན་སྐོར”(ポン教テキストの紹介とその問題点)ཞེས་པ་ལྟ་བུ་དང་། ཚད་མ་རིག་པའི་སྐོར་ནས་དཔེར་ན། 1979ལོའི་རིག་གཞུང་དུས་དེབ་ཏུ་ཨོ་ནོ་དཱ་ཞོན་ཛོ(小野田俊蔵)ལགས་ཀྱིས་བྲིས་པའི“རྩོད་པའི་སྐབས་ཀྱི“ཁྱོད”ཅེས་པའི་ཐ་སྙད་ཀྱི་བྱེད་ནུས་སྐོར་གླེང་བ”(問 答 に お け る“khyod”の機能について)ཞེས་པ་ལྟ་བུ། བརྡ་སྤྲོད་ཀྱི་སྐོར་ལ་དཔེར་ན། ནཱ་གཱ་ནོ་ཡ་སུའུ་ཤེའུ་ཁོའོ(長野泰彦)ལགས་ཀྱིས་བྲིས་པའི“བོད་ཡིག་གི་བྱེད་སྒྲ་དང་བྱ་ཚིག་གི་སྙིང་པོའི་སྐོར”(チベット語の能格助詞と動詞の意味)ཞེས་པ་ལྟ་བུ་སོགས་མཆིས། ལྟོས་འཇོག་གིས་ལོ་རབས70པའི་ཡས་མས་ནས་ཆེད་ལས་སྣ་མང་གི་སྒོ་ནས་བྱེ་བྲག་གི་བརྗོད་གཞི་ཞིག་ལ་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་པ་ནི། «ཉི་ཧོང་བོད་རིག་པའི་རིག་གཞུང་དུས་དེབ»ཀྱི་ཁྱད་ཆོས་གཙོ་བོ་ཞིག་ཏུའང་འཁུམས།
        ལོ་རབས70~90བར«ཉི་ཧོང་བོད་རིག་པའི་རིག་གཞུང་དུས་དེབ»ཏུ་བཀོད་པ་ཁྱོན་བསྡོམས་པས་རྩོམ་ཡིག79ཙམ་ཡོད་ལ། དེའི་ཁྲོད་དུ་ཆོས་ལུགས་རིག་པ་དང་འབྲེལ་བའི་རྩོམ་ཡིག66དང་། སྐད་བརྡ་རིག་པ་དང་འབྲེལ་བའི་རྩོམ་ཡིག8། ལོ་རྒྱུས་སམ་ཏུན་ཧོང་རིག་པ་དང་འབྲེལ་བའི་རྩོམ་ཡིག5བཅས་ཡོད།
        ལོ་རབས90པ་ནས«ཉི་ཧོང་བོད་རིག་པའི་རིག་གཞུང་དུས་དེབ»ཏུ། བཟོ་སྐྲུན་རིག་པ་དང་། མིའི་རིགས་རིག་པའི་དཔྱད་རྩོམ་ཡང་རིམ་བཞིན་ཇེ་མང་དུ་གྱུར། བཟོ་སྐྲུན་རིག་པའི་རྩོམ་ཡིག་དཔེར་ན། ཨོ་ཨོ་འེ་བཱ་ཨ་ཁེ་ཡུ་ཁེ(大岩昭之)ལགས་ཀྱིས་བྲིས་པའི“བོད་ཡིག་གི‘གཞིས་ཁང་། ཁྱིམ། སྡོད་གནས’”བཅས་ཀྱི་ཐ་སྙད་སྐོར”(チベット語における”建物 • 家 • すまい”を表す語彙について )་དང“བོད་ཀྱི་ཡི་གེའི་ཁྲོད་ཀྱི‘དགོན་པ། མཁར། ཕོ་བྲང’”བཅས་ཀྱི་ཐ་སྙད་སྐོར”(チベット語における“寺院•城塞•宮殿”を表す語彙について)ཞེས་པ་ལྟ་བུ་དང་། མིའི་རིགས་རིག་པའི་དཔྱད་རྩོམ་ནི་དཔེར་ན། ནཱ་གཱ་ནོ་ས་རྡ་ཁོའོ(長野禎子)ལགས་ཀྱིས་བྲིས་པའི“མཚོ་སྔོན་རེབ་གོང་གི་ཀླུ་རོལ་སྐོར”(青海省黄南藏族自治州同仁県におけるルロ祭)ཞེས་པ་ལྟ་བུའོ། །
        ལོ་རབས90པའི་ནང་། «ཉི་ཧོང་བོད་རིག་པའི་རིག་གཞུང་དུས་དེབ»ཏུ་བཀོད་པའི་རྩོམ་ཡིག་ཁྲོད་དུ་ཆོས་ལུགས་རིག་པ་དང་འབྲེལ་བའི་རྩོམ་ཡིག37དང་། སྐད་བརྡ་རིག་པ་དང་འབྲེལ་བའི་རྩོམ་ཡིག1། ལོ་རྒྱུས་སམ་ཏུན་ཧོང་རིག་པ་དང་འབྲེལ་བའི་རྩོམ་ཡིག2། བཟོ་སྐྲུན་རིག་པ་དང་འབྲེལ་བའི་རྩོམ་ཡིག1། མིའི་རིགས་རིག་པ་དང་འབྲེལ་བའི་རྩོམ་ཡིག1བཅས་ཁྱོན་བསྡོམས་པས་དཔྱད་རྩོམ42ཡོད། སྤྱི་ལོ1995ལོ་དང1996ལོར་ཉི་ཧོང་བོད་རིག་པའི་ཞིབ་འཇུག་ཚོགས་འདུ་འཚོགས་མེད་པ་དང་རིག་གཞུང་དུས་དེབ་ཀྱང་བཏོན་མེད།
        2000ལོའི་རྗེས་སུ«ཉི་ཧོང་བོད་རིག་པའི་རིག་གཞུང་དུས་དེབ»ཏུ། བོད་ཀྱི་གནའ་རབས་དང་དེང་རབས་རྩོམ་རིག་སྐོར་གྱི་དཔྱད་རྩོམ་རེ་འགའ་ཡང་བཀོད་ཡོད། དཔེར་ན། ནེལ་མོ་ཐོ་ཧེ་རོ་ཞིས(根本裕史)ལགས་ཀྱིས་བྲིས་པའི“ཙོང་ཁ་པའི«རྟེན་འབྲེལ་བསྟོད་པའི»རྩོམ་རིག་གི་འཇིག་རྟེན”(ツォンガパ『縁起讃』の文学世界)ཞེས་པ་ལྟ་བུ་དང་། ཧོ་ཤིས་འེ་ཙི་མིས(星泉)དང་། འེད་པཱེ་ཧ་ར་ཞིས་ཧོ(海老原志穂)རྣམ་གཉིས་ཀྱིས་མཉམ་བྲིས་གནང་བའི“བརྩམས་སྒྲུང་པས་བྲིས་པའི་དེང་རབས་ཀྱི་བོད་མི་རིགས་ཏེ་ཨ་མདོའི་རྩོམ་པ་པོ་སྟག་འབུམ་རྒྱལ་དང་པདྨ་ཚེ་བརྟན་རྣམ་གཉིས་ དཀྱུས་སུ་བཟུང་ནས།”(小説家の描く現代チベットーアムド出身の二人の作家タクブンジャとペマツェテン)ཞེས་པ་ལྟ་བུའོ། ། དེ་མིན། ཆོས་ལུགས་རིག་པ་དང་སྐད་བརྡ་རིག་པའི་སྐོར་གྱི་རྩོམ་ནི་བཤད་མ་དགོས་ལ། ལོ་རྒྱུས་སམ་ཏུན་ཧོང་རིག་པ་དང་། བཟོ་སྐྲུན་རིག་པ། མིའི་རིགས་རིག་པའི་སྐོར་གྱི་དཔྱད་རྩོམ་ཡང་ལྡབ་འགྱུར་གྱིས་ཇེ་མང་དུ་སོང་ཡོད།
        2000ལོ་ནས2019ལོའི་བར་གྱི«ཉི་ཧོང་བོད་རིག་པའི་རིག་གཞུང་དུས་དེབ»ཏུ་བཀོད་པའི་རྩོམ་ཡིག་ཁྲོད་དུ་ཆོས་ལུགས་རིག་པ་དང་འབྲེལ་བའི་རྩོམ་ཡིག93དང་། སྐད་བརྡ་རིག་པ་དང་འབྲེལ་བའི་རྩོམ་ཡིག7། ལོ་རྒྱུས་སམ་ཏུན་ཧོང་རིག་པ་དང་འབྲེལ་བའི་རྩོམ་ཡིག26། བཟོ་སྐྲུན་རིག་པ་དང་འབྲེལ་བའི་རྩོམ་ཡིག4། མིའི་རིགས་རིག་པ་དང་འབྲེལ་བའི་རྩོམ་ཡིག12། རྩོམ་རིག་དང་འབྲེལ་བའི་རྩོམ་ཡིག2། སྤྱི་ཚོགས་རིག་པ་དང་འབྲེལ་བའི་རྩོམ་ཡིག1བཅས་ཁྱོན་བསྡོམས་པས་དཔྱད་རྩོམ145ཙམ་བཀོད་ཡོད།
        མདོར་ན། 1954ལོ་ནས2019ལོའི་བར་དུ་ཉི་ཧོང་བོད་རིག་པའི་ཞིབ་འཇུག་ཚོགས་པས་བཏོན་པའི«ཉི་ཧོང་བོད་རིག་པའི་རིག་གཞུང་དུས་དེབ»ཏུ་བཀོད་པའི་དཔྱད་རྩོམ་དག་གི་ཁྲོད་དུ་ཆོས་ལུགས་རིག་པ་དང་འབྲེལ་བའི་རྩོམ་ཡིག218དང་། སྐད་བརྡ་རིག་པ་དང་འབྲེལ་བའི་རྩོམ་ཡིག22། ལོ་རྒྱུས་སམ་ཏུན་ཧོང་རིག་པ་དང་འབྲེལ་བའི་རྩོམ་ཡིག35། བཟོ་སྐྲུན་རིག་པ་དང་འབྲེལ་བའི་རྩོམ་ཡིག5། མིའི་རིགས་རིག་པ་དང་འབྲེལ་བའི་རྩོམ་ཡིག13། རྩོམ་རིག་དང་འབྲེལ་བའི་རྩོམ་ཡིག2། དམངས་སྲོལ་རིག་པ་དང་འབྲེལ་བའི་རྩོམ་ཡིག2། སྤྱི་ཚོགས་རིག་པ་དང་འབྲེལ་བའི་རྩོམ་ཡིག1བཅས་ཁྱོན་བསྡོམས་པས་དཔྱད་རྩོམ298ཙམ་བཀོད་ཡོད།         ཡིན་ནའང་། འདིར་ཆེད་དུ་ཞུ་དགོས་པ་ཞིག་ལ་ཉི་ཧོང་བོད་རིག་པའི་ཞིབ་འཇུག་གི་ད་ལྟའི་གནས་བབ་ནི་གོང་དུ་ཏོག་ཙམ་གླེངས་པ་ལས་ཡོད་ཚད་ག་ལ་འདུས་ཏེ། འདི་ནི་ཞིབ་འཇུག་དཔྱད་འབྲས་ཀྱི་ཆ་ཤས་ཀྱི་ཆ་ཤས་ལྟ་བུ་ཞིག་ཡིན། གོང་དུ་བརྗོད་པ་དག་ནི་གཙོ་བོ1954ལོ་ནས2019ལོའི་བར་དུ«ཉི་ཧོང་བོད་རིག་པའི་རིག་གཞུང་དུས་དེབ»ཏུ་བཀོད་པའི་དཔྱད་རྩོམ་དག་གཞིར་བཟུང་ནས་གླེངས་པ་ཡིན་ལ། ཡང་གཅིག་བཤད་ན་ཉི་ཧོང་གི་རིག་གཞུང་དུས་དེབ་འདིར་སྤེལ་བའི་དཔྱད་རྩོམ་དག་གི་སྤྱི་བསྡོམས་སམ་གནས་བབ་ཙམ་ཡིན། དུས་དེབ་འདི་ལས་གཞན་བོད་རིག་པ་དང་འབྲེལ་བ་ཡོད་མེད་གང་རུང་གི་རིག་གཞུང་དུས་དེབ་མང་པོར། ཉི་ཧོང་གི་བོད་རིག་པའི་ཆེད་མཁས་པ་སོ་སོས་ཞིབ་འཇུག་གི་དཔྱད་འབྲས་བགྲང་གིས་མི་ལངས་པ་ཞིག་ཡིག་རིགས་གང་རུང་གི་ལམ་ནས་སྤེལ་ཡོད་པ་ནི་ཀློག་པ་པོ་ཀུན་གྱི་ཡིད་ལ་འཇགས་པར་བྱ་དགོས།         བོད་རིག་པ་ནི་ཉི་ཧོང་རྒྱལ་ཁབ་ཏུ་དར་བ་ནས་དུས་ད་ལྟའི་བར་དུ་བོད་ཀྱི་རིག་གནས་ནང་འདྲེན་དང་། རིག་གཞུང་ཞིབ་འཇུག་གི་སྐོར་ལ་གྲུབ་འབྲས་ཕུན་སུམ་ཚོགས་པ་ཞིག་བླངས་ཡོད་པ་དང་། སྒོས་སུ་ཆོས་ལུགས་རིག་པས་བོད་ཀྱི་ནང་པའི་བསྟན་པ་ལ་ཉམས་ཞིབ་བྱས་པའི་འབྲས་རྟགས་ཀྱིས་རྒྱལ་སྤྱིའི་བོད་རིག་པའི་ཁྲོད་གོ་གནས་གལ་ཆེན་ཞིག་བཟུང་འདུག ཉི་ཧོང་བོད་རིག་པའི་ཞིབ་འཇུག་ཚོགས་པ་ལ་མཚོན་ནའང་། ཆོས་ལུགས་རིག་པའི་སྐོར་གྱི་དཔྱད་རྩོམ་གྱིས་བརྒྱ་ཆའི་མང་ཆེ་ཤོས་བཟུང་འདུག་པ་ནི་གོང་ནས་འཕྲོས་ཟིན་པ་ལྟར་རོ། ། ཡིན་ནའང་། ཉེ་དུས་ནས་བཟུང་བོན་པོ་དང་ལོ་རྒྱུས། སྐད་བརྡ། རྩོམ་རིག བཟོ་སྐྲུན་རིག་གནས། བོད་མི་རིགས་ཀྱི་སྤྱི་ཚོགས་སོགས་ལ་ཁ་གཏད་དེ་ཆེད་ལས་སྣ་མང་གི་སྒོ་ནས་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་པའི་མཁས་པའང་མང་པོ་ཞིག་བྱུང་འདུག ཆོས་ལུགས་རིག་པའི་ཞིབ་འཇུག་ལ་མཚོན་ནའང་། སྔོན་ཆད་རྒྱ་ནག་གི་ཡིག་ཆ་གཞིར་བཟུང་ནས་བོད་བརྒྱུད་ནང་བསྟན་ལ་ཞིབ་འཇུག་བྱས་པ་ཡིན་ལ། དུས་ད་ལྟ་ནི་བོད་ཡིག་གི་ཡིག་ཆ་གཞིར་བཟུང་ནས་ཉམས་ཞིབ་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད། དེར་མ་ཟད་ལེགས་སྦྱར་སྐད་ཀྱི་ཡིག་ཆ་དང་ཞིབ་སྡུར་གྱི་སྒོ་ནས་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་པའང་རྒྱུན་ལྡན་ཞིག་ཡིན། །

དཔྱད་ཡིག
① བླ་མའི་ཆོས་ལུགས་ཞེས་པ་ནི་རྒྱ་ནག་ཡི་གེའི“喇嘛教”ཞེས་པའི་དོན་ཡིན། བོད་རིག་པ་ཉི་ཧོང་དུ་ཐོག་མར་དར་བའི་བར་སྐབས་སུ། རྒྱ་ནག་གི་ཤན་ཤུགས་ཀྱིས་བོད་བརྒྱུད་ནང་བསྟན་ཆོས་ལུགས་ལ་བླ་མའི་ཆོས་ལུགས་ཞེས་འབོད་པ་ནི་རྒྱུགས་ཆེ་བས། འདིར་རྩོམ་པ་པོས་མ་ཡིག་ཇི་བཞིན་བླ་མའི་ཆོས་ལུགས་ཞེས་ཐད་སྒྱུར་བྱས་ནས་ཡོད།
② 山口瑞鳳「能海寛とチベット仏教」『石峰』1995(1)
③ 河口慧海『チベット旅行記』（最新改訂版は 2015 年に高山龍三校訂）講談社

* སྟག་རིག་སྐལ་བཟང་། མཚོ་སྔོན་དགེ་འོས་སློབ་ཆེན་ཁྲིམས་ལུགས་རིག་པ་དང་སྤྱི་ཚོགས་རིག་པའི་སློབ་གླིང་དུ་ཕྱག་ལས་གནང་བཞིན་ཡོད།