༄༅།།《ཆོས་འབྱུང་མཁས་པའི་དགའ་སྟོན》ལས་སྲོང་བཙན་སྒམ་པོའི་གདུང་རབས་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་རིགས་དོགས་དཔྱད།

       གནད་བསྡུས། དཔྱད་རྩོམ་འདིར་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཚང་རིག་པ་དང་། ལོ་རྒྱུས་ཁུངས་འཚོལ་རྩད་ཞིབ་རིག་པ་ཟུང་འབྲེལ་གྱིས། 《ཆོས་འབྱུང་མཁས་པའི་དགའ་སྟོན》གྱིས་གཙོས་པའི་བོད་ཀྱི་བསྟན་པ་ཕྱི་དར་གྱི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཚང་ཕལ་མོ་ཆེར་སྲོང་བཙན་སྒམ་པོ་དང་། གུང་སྲོང་གུང་བཙན་གཉིས་ཕ་བུའི་འབྲེལ་བ་ཡིན་པར་སྨྲ་བའི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་རིགས་ལ་དཔྱད་པ་བྱས་ཏེ། རང་ལུགས་སུ་གུང་སྲོང་གུང་བཙན་ནི་སྲོང་བཙན་གྱི་བུ་མ་ཡིན་པར་སྲོང་བཙན་གྱི་གཅུང་པོ་བཙན་སྲོང་ཞུགས་ནམ་ཞུ་བ་དེ་ཡིན་པར་ལུང་རིགས་ཀྱིས་བསྒྲུབས་འདུག
       གནད་ཚིག 《ཆོས་འབྱུང་མཁས་པའི་དགའ་སྟོན》 གུང་སྲོང་གུང་བཙན། བཙན་སྲོང་ཞུགས་ནམ།
       [ཀྲུང་གོའི་དཔེ་དེབ་དབྱེ་རྟགས།] K28 [ཡིག་ཚང་མཚོན་བྱང་།] A [རྩོམ་གི་གོ་རིམ་ཨང་སྒྲིག] 1005-5746(2019)02-041-17         སྤུ་རྒྱལ་བཙན་པོ་སྲོང་བཙན་སྒམ་པོའི་གདུང་རབས་སྐོར་ལ་དཔའ་བོ་གཙུག་ལག་ཕྲེང་བས་མཛད་པའི《ཆོས་འབྱུང་མཁས་པའི་དགའ་སྟོན》ལས། “བཙུན་མོ་ཆུང་མ་མོང་བཟའ་ཁྲི་ལྕམ་ལས། །ལྷ་སྲས་གུང་སྲོང་གུང་བཙན་ཞེས་བྱ་བ། །ནོར་བུ་འཛིན་དབང་མངོན་སུམ་མི་གཟུགས་སུ། །བྲག་ལྷ་བཀྲ་ཤིས་གཞལ་ཡས་ཁང་དུ་འཁྲུངས། །བཙས་སྟོན་ཆེར་མཛད་བོད་འབངས་དགའ་མགུར་གྱུར། །”[1] ཞེས་དང་། ཡང་དེ་ལས། “གུང་རི་གུང་བཙན་རྒྱལ་སར་དབང་བསྐུར་ཏེ། །དེ་ཡི་ལྷ་སྲས་མང་སྲོང་མང་བཙན་འཁྲུངས། །གུང་སྲོང་ཆབ་སྲིད་ལོ་ལྔར་་མངའ་མཛད་ནས། །བཅོ་བརྒྱད་བཞེས་ཚེ་པོ་ཊ་ལ་རུ་གཤེགས། །གུང་སྲོང་འདི་ཡབ་ཀྱིས་ང་གསུམ་བཞེས་པ་ལྕགས་མོ་སྦྲུལ་ལ་འཁྲུངས། ལོ་བཅུ་གསུམ་ན་རྒྱལ་སར་བསྐོ ས། བཙུན་མོ་འ་ཞ་བཟའ་མོང་རྗེ་ཁྲི་དཀར་ཁབ་ཏུ་བཞེས་པ་ལ་སྲས་མང་སྲོང་མང་བཙན་འཁྲུངས། བློན་པོ་མྱང་མང་པོ་རྗེ་ཞང་སྣང་དང་སྣུབས་བཙན་ཏོ་རེས་བྱས། ཆབ་སྲིད་ལོ་ལྔ་མཛད་དེ་བཅོ་བརྒྱད་ལ་གཤེགས། གུང་སྲོང་བང་སོ་དོན་མཁར་མདའ་རུ་བརྩིགས། གྲལ་ནི་གནམ་རི་སྲོང་བཙན་གཡོན་ན་ཡོད། མིང་ནི་གུང་ཆེན་གུང་རི་ལགས་སོ་སྐད། སླར་ཡང་ཡབ་ཀྱིས་རྒྱལ་སྲིད་ཆོས་བཞིན་མཛད།”[2]ཅེས་དང་། ཡང་དེ་ལས། “ མང་སྲོང་བཅུ་གསུམ་བཞེས་པས་རྒྱལ་ས་མཛད། བཙུན་མོ་འབྲོ་བཟའ་ཁྲི་ལོང་ཁབ་ཏུ་བཞེས། མགར་སྟོང་བཙན་ཡུལ་སྲུང་དང་མཆིམས་མང་གཉེར་གྱིས་བློན་པོ་བྱས། ལོ་ནི་བཅོ་ལྔ་རྒྱལ་སྲིད་ཆོས་བཞིན་བསྐྱངས། །དགུང་ལོ་ཉི་ཤུ་རྩ་བདུན་བཞེས་པ་ན། །གཙང་གི་བར་སྣང་སྒང་དུ་འདས་པར་གྱུར། །དེ་ཡི་བང་སོ་སྔ་མའི་གཡོན་དུ་བརྩིགས། །རིན་ཆེན་ནོར་བཀང་སྔོ་ཞེར་ཧྲལ་པོར་གྲགས། །”[3]ཞེས་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་རིགས་མི་འདྲ་བ་ཁག་གསུམ་འཁོད་ཡོད། དེ་ལས་སྤུ་རྒྱལ་བཙན་པོ་ཁྲི་སྲོང་བཙན་ནམ་སྲོང་བཙན་སྒམ་པོའི་སྲས་གུང་སྲོང་གུང་བཙན་དང་། དེའི་སྲས་མང་སྲོང་མང་བཙན་ཡིན་པ་བསྟན་ཡོད། ལར་ལོ་རྒྱུས་དེ་ནི་བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཚང་ཕལ་མོ་ཆེར་ཞལ་མཐུན་པས། རིག་པ་དོན་གཉེར་ཅན་ཕལ་པོ་ཆེས་ལོ་རྒྱུས་རྣལ་མ་ཞིག་ལ་ངོས་འཛིན་པ་ལས། དེར་ཐེ་ཚོམ་དང་དོགས་སློང་གནང་མཁན་ཉུང་ཙམ་གདའ། འོན་ཀྱང་སེམས་རྣལ་ལ་ཕབ་སྟེ་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་རིགས་དེ་དག་ལ་བསམ་གཞིགས་བྱས་ཚེ། བཙན་པོ་དེ་གསུམ་གྱི་འབྲེལ་བ་ཁ་གསལ་གཏིང་གསལ་གྱིས་ཐག་གཅད་དཀའ་བ་མ་ཟད། ཕན་ཚུན་ནང་འགལ་གྱི་ཆ་ཡང་མངོན་སུམ་དུ་མཐོང་བས། ལོ་རྒྱུས་ཡིག་རིགས་དེའི་ཆེས་ཐོག་མའི་གཞི་ཁུངས་གང་ལ་བཅོལ་བ་དང་། ལོ་རྒྱུས་ཡིག་རིགས་དེ་ལས་བྱུང་བའི་བཙན་པོ་དེ་གསུམ་གྱི་འབྲེལ་བ་དེ། སྒྲུབ་བྱེད་ཁུངས་བཙན་ཡོད་པའི་ལོ་རྒྱུས་ཡིད་རྟོན་རུང་བ་ཞིག་ཡིན་ནམ། ཡང་ན་ཕྱིས་སུ་ལོ་རྒྱུས་མཁན་པོའི་སོར་རྩེས་བཅོས་ལྷད་ཐེབས་པའི་ལོ་རྒྱུས་འབའ་ཞིག་ཡིན་པ་སོགས་གནད་དོན་དེ་དག་དཔྱད་རྩོམ་འདིའི་བརྗོད་གཞིར་བྱས་ནས། རང་ནུས་ཅི་ལྕོ གས་ཀྱིས་དཔྱད་གླེང་མདོ་ཙམ་ཞུ་བ་ལགས་པས། མི་དག་སར་གཟུར་གནས་མཁས་དབང་རྣམ་པས་སྐྱོན་བརྗོད་དང་ཡོ་བསྲང་ཡོད་པ་མཁྱེན། མཁྱེན།         སྤུ་རྒྱལ་བཙན་པོ་ཁྲི་སྲོང་བཙན་ནམ་སྲོང་བཙན་སྒམ་པོའི་གདུང་སྲས་ཉག་གཅིག་གུང་སྲོང་གུང་བཙན་ཡིན་པར་སྨྲ་བའི་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་ཡིག་རིགས་སྔ་ཤོས་ནི་ཏུན་ཧོང་གཏེར་ཡིག་ལགས། དེ་ཡང་ཏུན་ཧོང་གཏེར་ཡིག་P.T.1286《རྒྱལ་རབས་རིམ་བྱུང་གི་ལོ་རྒྱུས》ཞེས་པ་ལས། “སློན་བཙན་རླུང་ནམ་དང་། ཚེས་པོང་ཟ་འབྲིང་མ་ཐོག་དགོས་སུ་བཤོས་པ་འྀ་སྲས། སྲོང་ལྡེ་བརྩན། སྲོང་ལྡེ་བརྩན་དང་། མོང་ཟ་ཁྲྀ་མོ་མཉེན་ལྡོང་སྟེང་དུ་བཤོས་པ་འྀ་སྲས། གུང་སྲོང་གུང་རྩན། གུང་སྲོང་གུང་རྩན་དང་། ཁོན་ཅོ་མང་མོ་རྗེ་ཁྲི་སྐར་དུ་བཤོས་པའྀ་སྲས།མང་སློན་མང་རྩན་”[4] ཞེས་བྱུང་།
        དེ་ནས་ད་ཕན་འབྱུང་བཞིའི་ཁམས་སུ་ཐིམ་པའི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཚང《གསང་བ་ཡང་ཆུང》ལས། “གནམ་རི་སྲོང་བཙན་དོན་མཁར་མདའ་རུ་བརྩིགས། །གྲལ་ནི་ཁྲི་སྙན་གཟུང་བཙན་གཡོན་ན་ཡོད། །སྲོང་བཙན་སྒམ་པོ་འཕྱོང་པོའི་མདའ་རུ་བརྩིགས། །ཆེ་ཆུང་ཚད་ནི་དཔག་ཆེན་མདའ་རྒྱང་གང་། །ཟུར་བཞི་ན་ནི་ལྷ་ཁང་བཞི་ཡང་ཡོད། །མིང་ནི་སྨུག་རི་སྨུག་པོ་བྱ་བ་ལགས། །བང་སོ་གྲུ་བཞིར་བརྩིགས་པ་དེ་ནས་བྱུང་། །གུང་སྲོང་གུང་བཙན་དོན་མཁར་མདའ་ན་ཡོད། །གྲལ་ནི་གནམ་རི་སྲོང་བཙན་གཡོན་ན་ཡོད། །མིང་ནི་གུང་རི་གུང་ཆེ་ལགས་སོ་སྐད། །མང་སྲོང་གྲལ་ནི་སྲོང་བཙན་གཡོན་ན་ཡོད། །དེའི་མིང་ནི་སྔོ་བཞེར་ཧྲལ་པོ་ལགས། །”[5] ཞེས་བྱུང་།
        དེ་ནས་དུས་རབས་བཅུ་གཉིས་ལ་བརྩམས་པར་གྲགས་པའི《ཆོས་འབྱུང་བསྟན་པའི་རྒྱལ་མཚན》ལས།“དེ་ནས་གུང་སྲོང་གུང་བཙན་གྱི་བློན་པོ་མྱང་མང་པོ་རྗེ་གསལ་སྣང་དང་སྣུབས་བཙན་སྟོ་རེ་མང་སྣང་གིས་བློན་པོ་བྱས་ནས་ལོ་བཅུ་གསུམ་ལོན་ནས་ཆབ་སྲིད་ལོ་ལྔ་བཟུང་སྟེ། དགུང་ལོ་བཅུ་དགུ་ལ་བཞེས་ནས་ཡབ་མ་འདས་པ་ལ་གྲོངས་སོ། །གུང་ཆེན་གུང་རི་བྱ་བའི་མཆད་པ་དོན་མདར་གནམ་རི་སྲོང་བཙན་གྱི་གཡས་ན་ཡོད་དོ། སྲ ས་མ་བལྟམས་པས་ཡབ་ཀྱིས་ཡང་སྲིད་བཟུང་ངོ་། །དེ་ནས་ཁྱིའི་ལོ་ལ་དེའི་སྲས་མང་སྲོང་མང་བཙན་བལྟམས་ཏེ། དེ་ནས་ལོ་སྐོར་གཅིག་ན་མེས་འདས་ནས་ལོ་བཅུ་བཞིར་རྒྱལ་སྲིད་བཟུང་སྟེ་སྐུ་ཚེ་ཉེར་བདུན་བཞེས་པའི་དུས་ན་གཙང་གི་བར་སྣང་བྱ་བར་སྐུ་འདས་སོ། །”[6] ཞེས་གསུངས།
        དེ་ནས་དུས་རབས་བཅུ་གསུམ་ལ་བརྩམས་པའི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཚང་《རྒྱ་བོད་ཀྱི་ཆོས་འབྱུང་རྒྱས་པ》ལས།“བོད་ཀྱི་མོང་བཟའ་ཁྲི་ལྕམ་ཁབ་ཏུ་བཞེས་པས་སྲས་གུང་སྲོང་གུང་བཙན་འཁྲུངས་སོ། །བཙན་པོ་གུང་སྲོང་ནི་ཡབ་མ་འདས་པར་ཁོང་འདས་ཏེ། དགུང་ལོ་བཅུ་དགུ་བཞེས། ཆབ་སྲིད་ལོ་ལྔ། མྱང་མང་པོ་རྗེ་ཞང་སྣང་དང་སྣུབས་ཙན་ཏོ་རེ་ལང་སྣང་གིས་བློན་པོ་བྱས། དེའི་སྲས་མང་བཙན་གྱི་སྐུ་རིང་ལ། བྱིས་པའི་ཚེ་ཡབ་འདས། ཁྱི་ལོ་མང་སྲོང་འཁྲུངས། ལོ་སྐོར་གཅིག་ན་མེས་འདས། ཆབ་སྲིད་ལོ་བཅོ་ལྔ་བཟུང་།”ཞེས་བྱུང་། དེ་ནས་སྤྱི་ལོ་1283ལོར་བརྩམས་པའི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཚང《སྔོན་གྱི་གཏམ་མེ་ཏོག་ཕྲེང་བ》ཞེས་པ་ལས། “དེའི་སྲས་སྤྱན་རས་གཟིགས་ཀྱི་སྤྲུལ་པ་སྲོང་བཙན་སྒམ་པོ་བྱོན་ཏེ། དགེ་བ་བཅུ་དང་བཏུན་པའི་ཁྲིམས་བཅས། དམ་པའི་ཆོས་སྲོལ་དོད་པ་ལགས་སོ། །དེའི་སྲས་གུང་སྲོང་གུང་བཙན（འ་ཞ་བཟའ་མང་མོ་རྗེ་བཞེས）དེས་ཞང་དང་གྲོས་བགྱིས་ནས་རྒྱལ་སྲིད་བྱས་ནས་ཡབ་ཀྱི་སྔོན་དུ་འདས་པ་ཕྱེད་ཅེས་བགྱི་ལ། ཡང་ཡབ་ཀྱིས་རྒྱལ་པོ་བྱས་ནས་གུང་སྲོང་གི་བུ་མང་སྲོང་མང་བཙན（འབྲོ་བཟའ་ཁྲི་ཆ་ཁྲི་མ་ལོད་བཞེས）ལ་གཏད་པས། མེས་སྲོང་བཙན་སྒམ་པོར་གྲགས་སོ། །”[7] ཞེས་འཁོད།
        དེ་ནས་དུས་རབས་བཅུ་བཞི་པའི་1363ལོར་བརྩམས་པའི《དེབ་ཐེར་དམར་པོ》ལས། “དེ་ནས་མོང་བཟའ་ཁྲི་བཙུན་གྱི་སྲས་གུང་སྲོང་གུང་བཙན་ཆབ་སྲིད་ལོ་ལྔ་བཟུང་། དགུང་ལོ་བཅོ་བརྒྱད་པ་ལ་ཡབ་ཀྱི་གོང་དུ་འདས། དེའི་སྲས་མང་སྲོང་མང་བཙན་མེ་ཕོ་ཁྱི་ལ་འཁྲུངས། ལོ་བཅོ་ལྔར་སྲིད་བཟུང་། ཉི་ཤུ་རྩ་བདུན་པ་ལ་འདས།”[8] ཞེས་གསུངས། དེ་ནས་སྤྱི་ལོ་1376ལོར་བརྩམས་པའི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཚང《ཡར་ལུང་ཇོ་བོའི་ཆོས་འབྱུང》ལས། “སྲོང་བཙན་སྒམ་པོ་དང་འབྲོ་ཟ་ཁྲི་མོ་འབྲིང་སྙེངས་ཀྱི་སྲས་གུང་སྲོང་གུང་བཙན། བློན་པོ་ཉང་མང་པོ་རྗེ་ཞང་སྣང་དང་། གནུབས་བཙན་ཏོ་རེས་བྱས། ལོ་བཅུ་གསུམ་ལ་རྒྱལ་སར་བཞུགས། ཆབ་སྲིད་ལོ་ལྔ་བཟུང་སྟེ། བཅོ་བརྒྱད་ལ་འདས། སླར་ཡང་ཡབ་ཀྱིས་རྒྱལ་ས་བཟུང་སྐད། གུང་སྲོང་བང་སོ་དོན་མཁར་མདའ་རུ་བརྩིགས།གྲལ་ནི་གནམ་རི་སྲོང་བཙན་གཡོན་ན་ཡོད། མིང་ནི་གུང་རི་གུང་ཆེན་ལགས་སོ་སྐད། རྗེ་དེ་དང་འ་ཞ་ཁོ་འཇོ་མོང་རྗེ་དཀར་ཏི་ཤགས་ཀྱི་སྲས་མང་སྲོང་མང་བཙན་མེ་ཕོ་ཁྱི་ལ་འཁྲུངས། ལོ་བཅུ་གསུམ་ལ་མེས་སྲོང་བཙན་འདས་ནས་རྒྱལ་སར་བཞུགས། མགར་སྟོ ང་བཙན་ཡུལ་སྲུང་དང་། མཆིམས་མང་གཉེར་གྱིས་བློན་པོ་བྱས། ལོ་བཅོ་བརྒྱད་སྲིད་བཟུང་སྟེ། དགུང་ལོ་ཉི་ཤུ་རྩ་བདུན་ལ་གཙང་གི་བར་སྣང་ཞེས་བྱ་བར་འདས་སྐད་མང་སྲོང་བང་སོ་གཡོན་ན་ཡོད། མིང་ནི་སྔོ་བཞེར་ཧྲལ་པོ་ཞེས་བྱ་བ་ལགས།”[9] ཞེས་བྱུང་། དེ་ནས་སྤྱི་ལོ་1388ལོར་བརྩམས་པའི《རྒྱལ་རབས་གསལ་བའི་མེ་ལོང》ལས། “དེའི་སྲས་གུང་རི་གུང་བཙན་དགུང་ལོ་བཅུ་གསུམ་བཞེས་ནས། རྒྱལ་སྲིད་བཟུང་བཙུན་མོ་ཁབ་ཏུ་བཞེས་པས། སྲས་མང་སྲོང་མང་བཙན་བྱ་བ་མེ་ཕོ་ཁྱིའི་ལོ་ལ་འཁྲུངས་སོ། །གུང་རི་གུང་བཙན་གྱིས་རྒྱལ་སྲིད་ལོ་ལྔ་བཟུང་། དགུང་ལོ་བཅོ་བརྒྱད་བཞེས་དུས། པོ་ཏ་ལ་རུ་སྐུ་གཤེགས་སོ། །ཞེས་བྱུང་།
        དེ་ནས་དུས་རབས་བཅོ་ལྔ་པའི་སྤྱི་ལོ་1434ལོར་བརྩམས་པའི《རྒྱ་བོད་ཡིག་ཚང་ཆེན་མོ》ལས། “རྗེ་དེ་དང་མོང་བཟའ་ཁྲི་ལྕམ་གྱི་སྲས། གུང་སྲོང་གུང་བཙན། བློན་པོ་ནི། མང་སོ་རྗེ་ཞང་སྣང་དང་། སྣུབས་བཙན་དོ་རེ་བྱས། ཆབ་སྲིད་ལོ་ལྔ་བཟུང་། དགུང་ལོ་བཅོ་བརྒྱད་པ་ལ་འདས་ནས། སླར་ཡང་ཡབ་ཀྱི་རྒྱལ་སྲིད་བཟུང་པ་ཕྱེད་མར་འགྲང་སྐད། གུང་རོང་བང་སོ་དོན་མཁར་མདའ་རུ་རྩིགས། གྲལ་ནི་གནམ་རི་སྲོང་བཙན་གཡོན་ན་ཡོད། མིང་ནི་གུང་རི་གུང་ཆེན་ཡིན་ནོ་སྐད། རྗེ་དེ་དང་། འ་ཞ་བཟའ་ཁོས་ཇོ་མོ་རྗེའི་སྲས། མང་སྲོང་མང་བཙན། ལོ་བཅུ་གསུམ་ན། མེས་འདས་ནས། ལོ་བཅོ་ལྔའི་བར་ལ་སྲིད་བཟུང་། བློན་པོ་མགར་སྟོང་བཙན་ཡུལ་བཟུང་དང་། འཆིམས་མང་གཉེར་གྱིས་བྱས། ཉི་ཤུ་རྩ་བདུན་པ་ལ། གཙང་གི་བར་སྣང་དུ་འདས།” ཞེས་བྱུང་།
        གོང་གསལ་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཚང་དེ་དག་ལས་སྤུ་རྒྱལ་བཙན་པོ་སྲོང་བཙན་སྒམ་པོའི་གདུང་སྲས་གུང་སྲོང་གུང་བཙན་དང་། དེའི་གདུང་སྲས་མང་སྲོང་མང་བཙན་ཡིན་པའི་བཤད་སྲོལ་དེ། སྤུ་རྒྱལ་བཙན་པོ་མཐའ་མ་འུ་དུམ་བརྟན་གྱི་སྐབས་སམ། ཡང་ན་དེའི་རྗེས་ཙམ་[10]ནས་ཆེས་ཐོག་མར་དར་བ་རིགས་པས་རྟོགས་ནུས།ལྷག་དོན《ཆོས་འབྱུང་མཁས་པའི་དགའ་སྟོན》ནང་འཁོད་པའི་སྲོང་བཙན་གྱི་གདུང་རབས་སྐོར་གྱི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་རིགས་དེ་དག་ནི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཚང《ཡར་ལུང་ཇོ་བོའི་ཆོས་འབྱུང》དང་། 《རྒྱལ་རབས་གསལ་བའི་མེ་ལོང》《རྒྱ་བོད་ཡིག་ཚང་ཆེན་མོ》བཅས་ཡིག་ཚང་ཁག་གསུམ་ལས་ལུང་དྲངས་པར་མཐོང་།[11]         ཏུན་ཧོང་གཏེར་ཡིག P.T.1286《རྒྱལ་རབས་རིམ་བྱུང་གི་ལོ་རྒྱུས》ནི་བཙན་པོ་འུ་དུམ་བརྟན་གྱི་སྐུ་རིང་ངམ། ཡང་ན་དེའི་རྗེས་ཙམ་ལ་བྲིས་པ་ཞིག་ཡིན་ཙ་ན། སྲོང་བཙན་ཡབ་སྲས་ཀྱི་དུས་རབས་ལས་ལོ་ཉིས་བརྒྱ་ཙམ་གྱིས་ཕྱི་བ་ཡོད་པ་དང་གཅིག ཡང་ཏུན་ཧོང་གཏེར་ཡིག P.T.1288《དོན་ཆེན་གནད་བསྡུས་ཀྱི་ལོ་ཚིགས》ནང་བཙན་པོ་ཁྲི་སྲོང་བཙན་སྐུ་མྱ་ངན་ལས་འདས་མ་ཐག་མང་སློན་མང་བཙན་ནམ་མང་སྲོ ང་མང་བཙན་བཙན་པོའི་སྲིད་ཁྲིར་འཁོད་པ་དེ། ཏུན་ཧོང་གཏེར་ཡིག P.T.1286《རྒྱལ་རབས་རིམ་བྱུང་གི་ལོ་རྒྱུས》ནང་ཁྲི་སྲོང་བཙན་གྱི་རྗེས་སུ་གུང་སྲོང་གུང་བཙན་དང་། དེ་ནས་མང་སྲོང་མང་བཙན་བཅས་སྤུ་རྒྱལ་བཙན་པོའི་སྲིད་ཁྲིར་འཁོད་མྱོང་བའི་བཙན་པོ་རིམ་བྱོན་གྱི་གོ་རིམ་བགྲངས་ཚུལ་དང་མི་མཐུན་པ་དང་གཉིས། གཞན་ཡང་བཙན་པོ་ཁྲི་སྲོང་བཙན་དང་གུང་སྲོང་གུང་བཙན། མང་སྲོང་མང་བཙན་བཅས་སོ་སོའི་འཁྲུངས་འདས་ལོ་ཚིགས་ལ་དོགས་གཞི་ཡོད་པ་དང་གསུམ་བཅས་ལས《ཆོས་འབྱུང་མཁས་པའི་དགའ་སྟོན》ནང་འཁོད་པའི་སྲོང་བཙན་སྒམ་པོའི་གདུང་རབས་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་རིགས་དེར་དཔྱད་པ་བྱེད་པའི་དགོས་པ་ལྷག་པོ་ཆེར་མཐོང་བས། མཚམས་འདིར་ཕྲན་གྱིས་ལུང་རིགས་གཉིས་ཀྱིས་དཔྱད་གླེང་ཞུ་བ་ལགས།
        གཅིག གུང་སྲོང་གུང་བཙན་དང་མང་སྲོང་མང་བཙན་གྱི་འཁྲུངས་འདས་ལོ་ཚིགས་ལ་དཔྱད་པ།
        གུང་སྲོང་གུང་བཙན་དང་མང་སྲོང་མང་བཙན་གྱི་འཁྲུངས་འདས་ལོ་ཚིགས་གླེང་བར། སྔོན་ལ་གུང་སྲོང་གུང་བཙན་གྱི་ལོ་ཚིགས་གཏན་འཁེལ་དང་། དེ་རྗེས་མང་སྲོང་མང་བཙན་གྱི་ལོ་ཚིགས་གཏན་འཁེལ་བྱེད་དགོས་ཀྱང་། སྐབས་འདིར་དམིགས་བསལ་གྱི་དགོས་མཁོའི་དབང་གིས། སྔོན་ལ་མང་སྲོང་མང་བཙན་གྱི་འཁྲུངས་འདས་ལོ་ཚིགས་གཏན་འཁེལ་བྱ་རྒྱུ་ཡིན། གང་ལགས་ཤེ་ན། བཙན་པོའི་དུས་སུ་བྲིས་པའི་ཏུན་ཧོང་གཏེར་ཡིག་ནང་མང་སྲོང་མང་བཙན་གྱི་འདས་ལོ་གསལ་པོར་འཁོད་ཡོད་པས་སོ། །
        1. མང་སྲོང་མང་བཙན་གྱི་འཁྲུངས་འདས་ལོ་ཚིགས།
        ཏུན་ཧོང་གཏེར་ཡིག P.T.1288（I.O.750）《དོན་ཆེན་གནད་བསྡུས་ཀྱི་ལོ་ཚིགས》ལས། “བྱྀ་བའྀ་ལོ་ལ︰བབ་སྟེ། དབྱརད︰བཙན་ཕོ︰སྤྲགས︰གྱྀ་ཤ་ར་ན་བཞུགས་ཤྀང། དགུན་ཚང་བང་སྣ་ནས། ཁྲྀ་མང︰སློན་དགུན་དུ་གཤེགས།”[12] ཞེས་བཙན་པོ་མང་སློན་མང་བཙན་བྱི་བའི་ལོ་སྟེ་སྤྱི་ལོ་676ལོར་སྐུ་འདས། ཡང་ཏུན་ཧོང་གཏེར་ཡིག་P.T.1288《དོན་ཆེན་གནད་བསྡུས་ཀྱི་ལོ་ཚིགས》ཞེས་པ་ལས། “ཁྱྀའི་ལོ་ལ་བབ་སྟེ། བཙན་པོ︰ མྱེས︰ ཁྲྀ་སྲོང་རྩན︰ གྱྀ་སྤུར︰ ཕྱྀང་བའྀ་རིང་ཁང︰ ནའ︰ རྀང︰ མཁྱུད︰ ཆྀང་བཞུགསྟེ། བཙན་པོ︰སྦོ ན︰ཁྲྀ་མང་སློན︰མང་རྩན་མེར་ཀེ་ན་བཞུགས་ཕར︰ལོ་གཅིག”[13] ཅེས་པ་ལས། བཙན་པོ་མང་སློན་མང་བཙན་ནམ་མང་སྲོང་མང་བཙན་ནི་ཁྱི་ལོ་སྟེ་སྤྱི་ལོ་650ལོར་སྲིད་ཁྲིར་འཁོད་པ་ཤེས་ནུས། དེས་ན་བཙན་པོ་མང་སྲོང་མང་བཙན་གྱིས་སྤྱི་ལོ་650—676ལོ་བར་རྒྱལ་སྲིད་བཟུང་བས། ཕྱིས་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཚང《ཆོས་འབྱུང་བསྟན་པའི་རྒྱལ་མཚན》དང་། 《དེབ་ཐེར་དམར་པོ》 《ཡར་ལུང་ཇོ་བོའི་ཆོས་འབྱུང》 《རྒྱལ་རབས་གསལ་བའི་མེ་ལོང》[14]《རྒྱ་བོད་ཡིག་ཚང་ཆེན་མོ》 《ཆོས་འབྱུང་མཁས་པའི་དགའ་སྟོ ན》[15]སོགས་ཀྱི་ནང་རྒྱལ་སྲིད་ལོ་བཅོ་ལྔ་བཟུང་ཞེས་སྨྲས་པ་ནི་བདེན་པར་མ་མཐོང་། འོན་ཀྱང་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཚང་དེ་དག་ནང་མང་སྲོང་མང་བཙན་གཙང་གི་བར་སྣང་ཞེས་པའི་ས་ཆར་སྐུ་མྱ་ངན་ལས་འདས་གསུངས་པས། ལོ་རྒྱུས་ཡིག་རིགས་དེ་ཏུན་ཧོང་གཏེར་ཡིག་[16]དང་ཁ་མཐུན། དེ་ཡང་ཏུན་ཧོང་གཏེར་ཡིག་P.T.1288《དོན་ཆེན་གནད་བསྡུས་ཀྱི་ལོ་ཚིགས》ལྟར་ན། མང་སྲོང་མང་བཙན་གྱིས་ཁྱི་ལོ（སྤྱི་ལོ་650）ནས་བྱི་བའི་ལོ（སྤྱི་ལོ་676）བར་བཙན་པོའི་ཁྲིར་འཁོད་དེ་ཆབ་སྲིད་ལོ་ཉེར་བདུན་བསྐྱངས་ཡོད། ལར《ཆོས་འབྱུང་བསྟན་པའི་རྒྱལ་མཚན》དང་། 《དེབ་ཐེར་དམར་པོ》 《ཡར་ལུང་ཇོ་བོའི་ཆོས་འབྱུང》 《རྒྱལ་རབས་གསལ་བའི་མེ་ལོང》 《རྒྱ་བོད་ཡིག་ཚང་ཆེན་མོ》《ཆོས་འབྱུང་མཁས་པའི་དགའ་སྟོན》སོགས་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཚང་ཕལ་པོ་ཆེར་མང་སྲོང་མང་བཙན་དགུང་ལོ་ཉེར་བདུན་ལ་གཤེགས་ཞེས་པའི་གསུངས་ཚུལ་ལྟར་བྱས་ན། མང་སྲོང་མང་བཙན་གྱི་འཁྲུངས་ལོ་ནི་ལྕགས་ཁྱི་སྟེ་སྤྱི་ལོ་650ལོར་འཁེལ་བས། དེ་ནི《ཆོས་འབྱུང་བསྟན་པའི་རྒྱལ་མཚན》དང་། 《རྒྱ་བོད་ཆོས་འབྱུང་རྒྱས་པ》ཡི་ནང་མང་སྲོང་མང་བཙན་ཁྱི་ལོ་ལ་འཁྲུངས་ཞེས་གསུངས་པ་དང་ཡང་མཐུན། གནད་དོན་དེའི་སྐོར་ལ་བོད་རིག་པའི་མཁས་དབང་པ་ཚབ་པ་སངས་དབང་འདུས་ལགས་ཀྱིས། དུས་རབས་གོང་མའི་ལོ་རབས་བརྒྱད་བཅུར་ཐོག་མར་དཔྱད་གླེང་གནང་ཡོད།[17] དེས་ན་བཙན་པོ་མང་སྲོང་མང་བཙན་ལྕགས་ཁྱི་ལོ་སྟེ་སྤྱི་ལོ་650ལོར་འཁྲུངས། ལོ་དེ་རང་ལ་བཙན་པོའི་ཁྲིར་བསྐོ ས། དེ་ནས་མེ་བྱི་ལོ་སྟེ8་སྤྱི་ལོ་676ལོར་སྐུ་མྱ་ངན་ལས་འདས་སོ། །
        2.གུང་སྲོང་གུང་བཙན་གྱི་འཁྲུངས་དུས་ལོ་ཚིགས།
        བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཚང《རྒྱལ་རབས་གསལ་བའི་མེ་ལོང》དང་། 《ཆོས་འབྱུང་མཁས་པའི་དགའ་སྟོན》ལས་གུང་སྲོང་གུང་བཙན་ལྕགས་མོ་སྦྲུལ་ལོར་འཁྲུངས་[18]ཞེས་བྱུང་བས། ད་ཕན་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཚང་གཞན་ལ་མཇལ་དཀོན་པའི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་རིགས་དེར་གཞི་བཅོལ་ཚེ། གུང་སྲོང་གུང་བཙན་ལྕགས་སྦྲུལ་ལོ་སྟེ་སྤྱི་ལོ་621ལོར་འཁྲུངས་སོ། །
        དེ་ཡང་གུང་སྲོང་གུང་བཙན་སྤྱི་ལོ་621ལོར་འཁྲུངས་པ་དང་། མང་སྲོང་མང་བཙན་སྤྱི་ལོ་650ལོར་འཁྲུངས། སྤྱི་ལོ་676ལོར་སྐུ་འདས། དེ་བཞིན་བཙན་པོ་སྲོང་བཙན་སྒམ་པོ་སྤྱི་ལོ་617ལོར་སྐུ་འཁྲུངས། སྤྱི་ལོ་650ལོར་སྐུ་འདས། ལོ་ཚིགས་དེ་ལྟར་ན་སྲོང་བཙན་སྒམ་པོ་དགུང་ལོ་ལྔ་ལ་སྲས་གུང་སྲོང་གུང་བཙན་འཁྲུངས་པས། སྣང་ཚུལ་དེ་ལྟ་བུ་འཇིག་རྟེ ན་ལ་མི་སྲིད་པ་ཀུན་གྱིས་མཁྱེན་གསལ་རེད། དེས་ན《ཆོས་འབྱུང་མཁས་པའི་དགའ་སྟོན》གྱིས་གཙོས་པའི་བསྟན་པ་ཕྱི་དར་གྱི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཚང་ཁག་ལ། སྲོང་བཙན་སྒམ་པོའི་སྲས་གུང་སྲོང་གུང་བཙན་ཡིན་པར་སྨྲ་ཚུལ་དེ། སྔོན་བྱུང་རྒྱལ་རབས་ལོ་རྒྱུས་དངོས་དང་མཐུན་གྱི་ཨེ་ཡོད་སྙམ་པའི་ཚོར་སྣང་ཕྲ་མོ་ངམ་ཤུགས་སུ་ཡིད་ལ་ཤར་བས། གསུང་སྒྲོས་དེའི་ཁུངས་གཏུགས་སའི་ལུང་ཡིག་ཏུན་ཧོང་གཏེར་ཡིག་རང་ལ་དཔྱད་པ་བྱེད་པའི་དགོས་པ་ལྷག་པོ་ཆེར་མཐོང་།
        གཉིས། ཏུན་ཧོང་གཏེར་ཡིག་ལས་བྱུང་བའི་གུང་སྲོང་གུང་བཙན་གྱི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་རིགས་ལ་དཔྱད་པ།
        དེ་ཡང་ཏུན་ཧོང་གཏེར་ཡིག P.T.1286《རྒྱལ་རབས་རིམ་བྱུང་གི་ལོ་རྒྱུས》ཞེས་པ་ལས། “སློན་བཙན་རླུང་ནམ་དང་། ཚེས་པོང་ཟ་འབྲིང་མ་ཐོག་དགོས་སུ་བཤོས་པ་འྀ་སྲས། སྲོང་ལྡེ་བརྩན། སྲོང་ལྡེ་བརྩན་དང་།མོང་ཟ་ཁྲྀ་མོ་མཉེན་ལྡོང་སྟེ ང་དུ་བཤོས་པ་འྀ་སྲས། གུང་སྲོང་གུང་རྩན། གུང་སྲོང་གུང་རྩན་དང་། ཁོན་ཅོ་མང་མོ་རྗེ་ཁྲི་སྐར་དུ་བཤོས་པའྀ་སྲས། མང་སློན་མང་རྩན་”[19]ཞེས་བྱུང་། ལོ་རྒྱུས་ཡིག་རིགས་དེར་སྤུ་རྒྱལ་བཙན་པོ་ཐོག་མ་གཉའ་ཁྲི་ནས་འུ་དུམ་བརྟན་བར་གྱི་རྒྱལ་རབས་རིམ་བྱུང་གི་བཙན་པོའི་མཚན་གསལ་པོར་འཁོད་པར་གཞིགས་ན། ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཚང་དེ་ཉིད་སྔ་ཤོས་ལ་ཡང་བཙན་པོ་མཐའ་མ་འུ་དུམ་བརྟན་གྱི་སྐུ་རིང་ལ་བྲིས་པར་མཐོང་བས། སྐབས་དེ་ཤེད་དུ་སྲོང་བཙན་སྒམ་པོ་ཡབ་སྲས་འདས་ནས་བགྲང་བྱ་ཉིས་བརྒྱ་ལ་ཉེ་བ་སོང་ཟིན་པས། དེ་ལས་བྱུང་བའི་ལོ་རྒྱུས་ནང་དོན་དག་ཁུངས་བཙན་ཡིན་མིན་ལ་དོགས་གཞི་མཆིས།
        གཞན་ཡང་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཚང་དེའི་ནང་སྲོང་བཙན་སྒམ་པོའི་མཚན་དོད་ལ་“སྲོང་ལྡེ་བརྩན་”ཞེས་བྲིས་ཡོད་ཅིང་། ད་ཕན་མཇལ་དུ་རུང་བའི་ཏུན་ཧོང་གཏེར་ཡིག་ཁྲོད་དུ་སྲོང་བཙན་སྒམ་པོའི་མཚན་ལ་“ཁྲི་སྲོང་བརྩན་”དང“སྲོང་བརྩན་”“སྲོང་བརྩན་སྒམ་པོ་”ཞེས་སོགས་བྲིས་པ་ལས།“སྲོང་ལྡེ་བརྩན་”ཞེས་པའི་འབོད་སྲོལ་ཡོད་པ་ཁོ་བོས་མ་མཐོང་། དེ་ནི་སྲོང་བཙན་སྒམ་པོའི་མཚན་གཞན་“ཁྲི་སྲོང་བརྩན་”དང་བཙན་པོ“ཁྲི་སྲོང་ལྡེ་བརྩན་”ཕན་ཚུན་འཁྲུལ་ནས་ཞྭ་དཔེ་ལྷམ་འགེབས་ཀྱི་སྣང་ཚུལ་བྱུང་བ་ཡིན་ནམ་སྙམ་སྟེ ། 《རྒྱལ་སྡེ་སྐར་ཆུང་རྡོ་རིང》ལས། “མྱེས། ཁྲི་སྲོང་བརྩན་གྱི་རྀང་ལ། སངས་རྒྱས་ཀྱྀ་ཆོས་མཛད་དེ། ར་སའི་གཙུག་ལག་ཁང་ལས་སྩོགས་པ་བརྩྀགས་ཤིང་།”[20] ཞེས་པ་དེ《ཆོས་འབྱུང་མཁས་པའི་དགའ་སྟོན》ནང་དྲངས་པའི་བཙན་པོའི་དུས་ཀྱི་བཀའ་གཙིགས་ཀྱི་ཡི་གེ་ལས། “བརྩས་པོ་བཞི་མེས་ཁྲི་སྲོང་ལྡེ ་བཙན་གྱི་རིང་ལ། ར་སའི་པེ་ཧར་བརྩིགས་ཏེ་སངས་རྒྱས་ཀྱི་ཆོས་ཐོག་མ་མཛད་ཚུན་ཆད།”[21]ཅེས་པ་ལྟར་རོ། །
        ལར་མཁས་དབང་དགེ་འདུན་ཆོས་འཕེལ་གྱིས་ཏུན་ཧོང་གཏེར་ཡིག་ནི་རྒྱལ་རབས་དངོས་ལ་དཔྱད་ན། གནད་དོན་ཆེ་ལ་གཞི་རྩ་བརྟན་པ་གསེར་གྱི་ས་གཞི་དང་མཚུངས་པ་ཞིག་ཡིན་[22]གསུངས་པ་ལྟར། ཁུངས་བཙན་ལ་ཡིད་རྟོན་འཕེར་བའི་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་ཡིག་ཚང་གལ་ཆེན་ཡིན་པ་དོན་དངོས་ལས་ར་འཕྲོད་པ་ཞིག་རེད། ཡིན་ནའང་ཡོད་ཚད་བདེན་པ་དང་། མཐོང་ཚད་ཚད་མར་བཟུང་ན་ཅུང་ཟད་བསམ་དགོས་པ་ཡང་འདུག་སྟེ། དཔེར་ན། སྤུ་རྒྱལ་རྒྱལ་ཐོག་བདུན་པ་དྲི་གུམ་བཙན་པོའི་སྲས་ཀྱི་སྐོར་ལ་《ཀོང་པོ་གཡུང་དྲུང་འཛིན་གྱི་རྡོ་བརྐོས་ཡི་གེ》ལས། “གཅུང་ཤ་ཁྱྀ་ནི། ལྷ་བཙན་པོ། གཅེན་ཉ་ཁྱི་ནི་རྐོང་ཀར་པོ་རྗེ་”[23] ཞེས་པ་དེ། ཏུན་ཧོང་གཏེར་ཡིག་P.T.1287ལས། “གཅུང་ཉ་ཁྱྀ་ནྀ་ཡབ་ཀྱིས་མདད་གཏོང་ངོ། གཅེན་ཤ་ཁྱྀ་ནི་ཡབ་ཀྱྀ་སྐུ་མཚལ་གཉེར་དུ་གཤེགསོ། ཉ་ཁྱི་ནི་རྐོང་དཀར་པོ་ལགསོ།”[24] ཞེས་ཏུན་ཧོང་གཏེར་ཡིག་ཁྲོད་གཅེན་གཅུང་གོ་བཟློག་པའི་སྣང་ཚུལ་ཡང་ཐོན་ཡོད།
        གཞན་ཡང་ཏུན་ཧོང་གཏེར་ཡིག P.T.1288《དོན་ཆེན་གནད་བསྡུས་ཀྱི་ལོ་ཚིགས》དང་། P.T.1286《རྒྱལ་རབས་རིམ་བྱུང་གི་ལོ་རྒྱུས》ཁྲོད་སྲོང་བཙན་སྒམ་པོ་དང་། གུང་སྲོང་གུང་བཙན་གྱི་འབྲེལ་བའི་སྐོར་ལ་ཕན་ཚུན་ནང་འགལ་ཡོད་པ་གོང་དུ་ཞུས་ཟིན་པ་བཅས་ལ་གཞིགས་ཚེ། ཏུན་ཧོང་གཏེར་ཡིག་ཁྲོད་ཀྱི་སྲོང་བཙན་སྒམ་པོ་དང་གུང་སྲོང་གུང་བཙན་གཉིས་ཡབ་སྲས་ཡིན་པར་སྨྲ་བའི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་རིགས་དེ་ལོ་རྒྱུས་དངོས་དང་མཐུན་ཨེ་ཡོད་སྙམ་གྱི་འདུག         བཙན་པོ་སྲོང་བཙན་སྒམ་པོ་དང་གུང་སྲོང་གུང་བཙན་གྱི་འབྲེལ་བའི་སྐོར་ལ་ཆེས་སྔ་མོ་ཞིག་ནས་བཤད་སྲོལ་མི་འདྲ་བ་འདུག་སྟེ། ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཚང《མ་ཎི་བཀའ་འབུམ》དང་། 《ཆོས་འབྱུང་མེ་ཏོག་སྙིང་པོ་སྦྲང་རྩིའི་བཅུད》 《བུ་སྟོན་ཆོས་འབྱུང》 《ཀློང་ཆེན་ཆོས་འབྱུང》 《བཀའ་ཐང་སྡེ་ལྔ》 《ལ་དྭགས་ཀྱི་རྒྱལ་རབས་རྙིང་པ》《བོད་ཀྱི་རྒྱལ་རབས་གསེར་གྱི་ཕྲེང་བར་གྲགས་པ་ལས་མངའ་རིས་སྟོ ད་མར་ཡུལ་བདག་པོའི་དེབ་ཐེར་བཞུགས་སོ》ཞེས་པ་སོགས་ཀྱི་ནང་། སྲོང་བཙན་སྒམ་པོའི་གདུང་སྲས་མང་སྲོང་མང་བཙན་དང་། དེའི་གདུང་སྲས་གུང་སྲོང་གུང་བཙན་ཡིན་གསུངས། ཡང་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཚང་《རྒྱ་བོད་ཧོར་སོག་གི་ལོ་རྒྱུས་ཉུང་ངུར་བརྗོད་པ་བྱིས་པ་འབབ་སྟེགས》ཞེས་པའི་ནང་སྲོང་བཙན་སྒམ་པོའི་སྲས་གུང་སྲོང་གུང་བཙན་དང་མང་སྲོང་མང་བཙན་ཡིན་གསུངས།[25] དེ་བཞིན་ཉེ་བའི་ལོ་ཤས་ནང་བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ལ་ཞིབ་འཇུག་གནང་མཁན་འགའ་ཤས་ཀྱིས་སྲོང་བཙན་སྒམ་པོ་དང་གུང་སྲོང་གུང་བཙན་ནི་གཅེན་གཅུང་གི་འབྲེལ་བ་ཡིན་པའི་ལྟ་བ་ཡང་བསྟན་ཡོད།[26] མདོར་ན། སྲོང་བཙན་སྒམ་པོ་དང་གུང་སྲོང་གུང་བཙན་གྱི་འབྲེལ་བ་ནི། ཧ་ཅང་ཟང་ཟིང་ཆེ་ལ་མགོ་རྙོག་པོ་ཞིག་འདུག སྐབས་འདིར་ཕྲན་གྱིས་རང་ཉིད་ཀྱི་ཤེས་སྟོབས་ལ་གཞིགས་ཏེ། གནད་དོན་དེའི་སྐོར་ལ་དཔྱད་ཞིབ་མདོ་ཙམ་ཞུ་རྒྱུ་ཡིན་པས། མ་རྟོགས་ལོག་རྟོགས་ཀྱི་རྒྱུར་སོང་ན་གཟུར་གནས་མཁས་དབང་རྣམ་པས་བཟོད་པར་གསོལ།
        གཅིག གུང་སྲོང་གུང་བཙན་གྱི་མཚན་ལ་བརྟག་པ།
        དེ་ཡང་སྤུ་རྒྱལ་བཙན་པོ་རིམ་བྱོན་གྱི་མཚན་གསོལ་ལུགས་ལ་མནོ་བསམ་བྱས་ན། གནམ་གྱི་ཁྲི་བདུན་་གྱི་མཚན་ནི་སོ་སོའི་ཡུམ་གྱི་མཚན་གྱི་ཆ་ཤས་ལ་“ཁྲི་”ཡིག་སྦྱར་ནས་བཏགས་ཡོད། དེ་ནས་ལེགས་དྲུག་བཙན་པོའི་མཚན་ལ་“ལེགས་”ཡིག་སྦྱར་ཡོད། ལྡེ་བརྒྱད་བཙན་པོའི་མཚན་ལ་“ལྡེ་”ཡིག་སྦྱར་ཡོད། བཙན་ལྔ་བཙན་པོའི་མཚན་ལ་“བཙན་”ཡིག་སྦྱར་ཡོད། དེ་ནས་བཙན་པོ་འབྲོ་མཉེན་ལྡེ་རུའི་མཚན་ལ་ཡུམ་འབྲོ་ཟ་དུང་པྱང་གི་མཚན་གྱི་ཆ་ཤས་“འབྲོ་”ཡིག་སྦྱར་ཡོད། གནམ་རི་སློན་བཙན་ནས་འདུས་སྲོང་མང་པོ་རྗེའི་བར་གྱི་བཙན་པོའི་མཚན་ལ་“སློན་”དང་“སྲོང་”ཞེས་པའི་ཡིག་འབྲུ་སྦྱར་ཡོད། ཡང་སྒོས་གནམ་རི་སློན་བཙན་དང་སྲོང་བཙན་སྒམ་པོའི་མཚན་གསོལ་ཚུལ་སྐོར་ཏུན་ཧོར་གཏེར་ཡིག་[27]ལས་གསལ་པོར་ཤེས་ནུས། ཁྲི་ལྡེ་གཙུག་བཙན་ནས་ཁྲི་གཙུག་ལྡེ་བཙན་བར་གྱི་བཙན་པོ་ཕལ་ཆེ་བའི་མཚན་ལ་“ཁྲི་”དང་“ལྡེ་”ཡིག་སྦྱར་ཡོད། དེ་ལྟར་སྤུ་རྒྱལ་ཐོག་མ་གཉའ་ཁྲི་བཙན་པོ་ནས། འུ་དུམ་བརྟན་བར་གྱི་བཙན་པོ་རིམ་བྱོན་ཁྲོད་དུ། “གུང་སྲོང་གུང་རྩན（བཙན）”དང་། “མང་སློན་མང་རྩན་（བཙན）”ཞེས་པའི་མཚན་འདི་གཉིས་ཀྱི་གྲུབ་ཚུལ་ལ་ཆེས་དམིགས་བསལ་གྱི་ཁྱད་ཆོས་ཡོད་དེ། མཚན་གྱི་གྲུབ་ཆའི་ཡིག་འབྲུ་དང་པོ་དང་གསུམ་པ་གཅིག་པ་ཡིན་པས་མཚན་གྱི་གྲུབ་ཚུལ་མཚོན་རྟགས་ལམ་ནས་མཚོན་ན་“ABAC”ལྟ་བུའོ། །
        ལར་མང་སློན་མང་བཙན་གྱི་མཚན་ལ་ཡིག་འབྲུ་“མང་”ཞེས་པ་ཐེངས་གཉིས་ཐོན་ཡོད། དེ་ཡང་་ཏུན་ཧོང་གཏེར་ཡིག་P.T1286《རྒྱལ་རབས་རིམ་བྱུང་གི་ལོ་རྒྱུས》ལས། “གུང་སྲོང་གུང་རྩན་དང་། ཁོན་ཅོ་མང་མོ་རྗེ་ཁྲི་སྐར་དུ་བཤོས་པའྀ་སྲས། མང་སློན་མང་རྩན་”[28] ཞེས་མང་སློན་མང་བཙན་གྱི་ཡུམ་གྱི་མཚན་ལ་“ཁོན་ཅོ་མང་མོ་རྗེ་ཁྲི་སྐར་”ཞེས་འབོད་པས། ཡུམ་གྱི་མཚན་གྱི་གྲུབ་ཆར་ཡང་“མང་”ཞེས་པའི་ཡིག་འབྲུ་་བྱུང་བས། དེ་ནི་སྟེས་དབང་གིས་སྟབས་འཁེལ་བ་ཞིག་ཨེ་ཡིན། ཕལ་ཆེར་གནམ་གྱི་ཁྲི་བདུན་དང་འབྲོ་མཉེན་ལྡེ་རུའི་མཚན་བཞིན། ཡུམ་གྱི་མཚན་གྱི་ཆ་ཤས་འདོགས་སྲོལ་བྱུང་མེད་དམ་སྙམ། དེ་ལྟར་ཡིན་ཚེ་གུང་སྲོང་གུང་བཙན་གྱི་མཚན་ཡང་དེ་བཞིན་བཏགས་པ་མིན་ནམ་སྙམ། ཡིན་ནའང་ཏུན་ཧོང་གཏེར་ཡིག P.T1286《རྒྱལ་རབས་རིམ་བྱུང་གི་ལོ་རྒྱུས》ལས། “སྲོང་ལྡེ་བརྩན། སྲོང་ལྡེ་བརྩན་དང་། མོང་ཟ་ཁྲྀ་མོ་མཉེན་ལྡོང་སྟེང་དུ་བཤོས་པ་འྀ་སྲས། གུང་སྲོང་གུང་རྩན་”[29]ཞེས་གུང་སྲོང་གུང་བཙན་གྱི་ཡུམ་མོང་ཟ་ཁྲི་མོ་མཉེན་ལྡོང་སྟེང་ཡིན་པས་ཡུམ་གྱི་མཚན་གྱི་གྲུབ་ཆར་“གུང་”ཞེས་པའི་ཡིག་འབྲུ་རྩ་བ་ནས་མཇལ་རྒྱུ་མེད་མོད། ཆེས་ཡ་མཚན་པ་ཞིག་ལ《མ་ཎི་བཀའ་འབུམ》ནང་། “བོད་གློ་བུར་གྱི་རྒྱལ་པོ་གནམ་རི་སྲོང་བཙན་ཞེས་བྱ་བ་དང་། ཡུམ་ལྷ་ས་གུང་བཙུན་མ་ཞེས་ཀྱང་བྱ། ཚེ་ཡོངས་བཟའ་འབྲི་ཟ་ཐོད་དཀར་ཞེས་ཀྱང་བྱ་བ་གཉིས། ཕོ་བྲང་བྱམས་པ་མི་འགྱུར་བ་ཞེས་བྱ་བ་ན་”[30] ཞེས་དང་། 《ཆོས་འབྱུང་མེ་ཏོག་སྙིང་པོ་སྦྲང་རྩིའི་བཅུད》ལས། “དེ་ཡང་ཕོ་བྲང་བྱམས་པ་མི་འགྱུར་ན། བཙན་པོ་གནམ་རི་སྲོང་བཙན་དང་། ཚེ་སྤོངས་བཟའ་འབྲིང་མོ་ཐོད་དཀར་ཡང་ཟེར། ལྷ་བཟའ་གུང་བཙུན་མ་གཉིས་བཞུགས་སོ། །”[31] ཞེས་པ་ལས་སྲོང་བཙན་སྒམ་པོའི་ཡུམ་ཚེ་སྤོང་བཟའ་ཡི་མཚན་གཞན་ལ་“ལྷ་བཟའ་གུང་བཙུན་མ་”ཞེས་འབོད་སྲོལ་ཡང་ཡོད་པར་སྣང་། དེ་ནི་ཏུན་ཧོང་གཏེར་ཡིག་དང་ཕྱིས་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཚང་གཞན་ནང་མཇལ་དཀོན་པས་དེ་ལ་དཔྱད་གཞིའི་རིན་ཐང་ཆེན་པོ་ལྡན་ཡོད་སྙམ། དེ་ལྟར་སྲོང་བཙན་སྒམ་པོའི་ཡུམ་གྱི་མཚན་གཞན་“ལྷ་བཟའ་གུང་བཙུན་མ་”ཞེས་པའི་མཚན་གྱི་གྲུབ་ཆའི་ནང་“གུང་”ཞེས་པའི་ཡིག་འབྲུ་བྱུང་བས། ཡུམ་དེ་དང་གུང་སྲོང་གུང་བཙན་བར་ལ་དམིགས་བསལ་གྱི་འབྲེལ་བ་ཞིག་མེད་དམ་སྙམ། གལ་ཏེ“ལྷ་བཟའ་གུང་བཙུན་མ་”ཞེས་པ་དེ་གུང་སྲོང་གུང་བཙན་གྱི་ཡུམ་ཡིན་པའི་དབང་དུ་བཏང་ན། གུང་སྲོང་གུང་བཙན་གྱི་མཚན་དེ་མང་སློན་མང་བཙན་གྱི་མཚན་གསོལ་སྟངས་དང་ཡོངས་སུ་མཐུན།
        གཉིས། གུང་སྲོང་གུང་བཙན་གྱི་ཞང་པོའི་རུས་མིང་ལ་བརྟག་པ།
        ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཚང《རྒྱལ་རབས་བཞུགས་པ་ལགས་སྷོ》ཞེས་པ་ལས། “སྲོང་བཙན་སྒམ་པོ་དེས་བཙུན་མོ་གསུམ་ལས་མོ་ཟ་ཁྲི་མོ་གཉན་གྱི་སྲས་གུང་སྲོང་གུང་བཙན། དེའི་ཞང་འབྲོས་བྱས་ཏེ་ཡབ་ཀྱི་སྔོན་དུ་འདས་པས་ཕྱེད་ཅེས་བགྱིའོ། དེས་འ་ཞ་ཟ་མང་པོ་རྗེ་བཞེས་པའི་སྲས་མང་སྲོང་མང་བཙན་དེའི་ཞང་ཚེ་སྤོང་གིས་བགྱིས་སོ། །”[32]ཞེས་དང་། ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཚང《ཉི་མའི་རིགས་ཀྱི་རྒྱལ་རབས》ཞེས་པ་ལས། “དེས（གུང་སྲོང་གུང་བཙན་）འ་ཞ་ཟ་མང་མོ་ཁྲི་དཀར་བཞེས་པའི་སྲས་མང་སྲོང་མང་བཙན་མེ་ཕོ་ཁྱི་ལ་འཁྲུངས། དེ་ཡང་། ལོ་བསྐོ ར་གཅིག་ནས་མེས་འདས་མང་སྲོང་དེས། བཅོ་ལྔར་སྲིད་བཟུང་ཉི་ཤུ་རྩ་བདུན་སྤྱིད་དང་། གཙང་གི་བར་ཐང་ཞེས་བྱ་བར་གཤེགས་ཞེས་ཟེར། ཅེས་པ་ལྟར། ལོ་བཅུ་གསུམ་བཞེས་པའི་ཐོག་རྒྱལ་སར་བསྐོས། ཞང་པོ་ཚེ་སྤོང་དང་། བློན་པོ་ནི་འགར་གྱི་བྱས་ཏེ་རྒྱལ་སྲིད་བསྐྱངས་སོ། །”[33] ཞེས་པའི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཚང་གཉིས་པོར་མང་སྲོང་མང་བཙན་གྱི་ཞང་པོའི་རུས་མིང་ཚེ་སྤོང་ཡིན་གསུངས། དེ་ནི་དོན་ལ་མི་གནས་ཏེ་མང་སྲོང་མང་བཙན་གྱི་ཡུམ་ནི་ཁོན་ཅོ་མང་མོ་རྗེ་ཁྲི་སྐར་རམ། འ་ཞ་བཟའ་མང་མོ་རྗེ་ཞེས་པ་འ་ཞའི་ཡུལ་ནས་བཞེས་པའི་བཙུན་མོ་ཞིག་ཡིན་པ་ལས། སྤུ་རྒྱལ་བཙན་པོའི་དུས་ཀྱི་ཞང་གསུམ་གྱི་ཡ་གྱལ་ཚེ་སྤོང་ཁྱིམ་རྒྱུད་ལས་བཞེས་པའི་བཙུན་མོ་མ་ཡིན་པར་ཐལ། ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཚང་གཉིས་པོའི་ནང་དོན་གྱི་སྔ་ཕྱིའི་གོ་རིམ་ལ་བལྟས་ཚེ། ཕལ་ཆེར་གུང་སྲོང་གུང་བཙན་གྱི་ཞང་པོའི་རུས་མིང་དེ། མང་སྲོང་མང་བཙན་གྱི་ཞང་པོར་འཁྲུལ་བ་མིན་ནམ་སྙམ། དེ་ལྟར་ཡིན་ཚེ་གུང་སྲོང་གུང་བཙན་གྱི་ཞང་པོའི་རུས་ཚེ་སྤོང་ཡིན་པས། སྲོང་བཙན་སྒམ་པོའི་ཡུམ་ལྷ་བཟའ་གུང་བཙུན་མའམ་ཡོངས་གྲགས་སུ་ཚེ་སྤོང་བཟའ་འབྲི་མ་ཐོད་དཀར་གྱི་ཁྱིམ་རྒྱུད་ཀྱི་རུས་མིང་ཡང་ཚེ་སྤོང་ཡིན། དེས་ན་གུང་སྲོང་གུང་བཙན་གྱི་ཡུམ་ཚེ་སྤོང་བཟའ་འབྲི་མ་ཐོད་དཀར་ཞེས་པ་མིན་ནམ་སྙམ། དེ་ལྟར་ཡིན་པའི་དབང་དུ་བཏང་ན་སྲོང་བཙན་སྒམ་པོ་མེ་གླང་ལོ་སྟེ་སྤྱི་ལོ་617ལོར་འཁྲུངས་པ་དང་། གུང་སྲོང་གུང་བཙན་ལྕགས་སྦྲུལ་ལོ་སྟེ་སྤྱི་ལོ་621ལོར་འཁྲུངས་པའི་གསུངས་ཚུལ་དེ་དོན་ལ་གནས་པར་མཐོང་། དེས་ན་སྲོང་བཙན་སྒམ་པོ་དང་གུང་སྲོང་གུང་བཙན་ནི་གཅེན་གཅུང་ཡིན་པ་ལས། ཕ་བུའི་འབྲེལ་བ་མ་ཡིན་སྙམ།
        གསུམ། སྲོང་བཙན་གྱི་བཙུན་མོ་མོང་ཟ་ཁྲི་མོ་མཉེན་ལྡོང་སྟེང་ཁབ་ཏུ་བཞེས་དུས་ལ་དཔྱད་པ།
        བཙན་པོ་སྲོང་བཙན་སྒམ་པོས་བཙུན་མོ་མོང་ཟ་ཁྲི་མོ་མཉེན་ལྡོང་སྟེང་ཁབ་ཏུ་བཞེས་ཚུལ་སྐོར་ལ《ཆོས་འབྱུང་བསྟན་པའི་རྒྱལ་མཚན》ལས། “ཇོ་བོ་གསུམ་ལ་སྲས་མི་མངའ་ནས་སླད་ཀྱིས་མོང་གཟའ་ཁྲི་ལྕམ་ཁབ་ཏུ་བཞེས་པས་སྲས་གུང་སྲོང་གུང་བཙན་འཁྲུངས།”[34]ཞེས་པ་དང་། 《རྒྱ་བོད་ཀྱི་ཆོས་འབྱུང་རྒྱས་པ》ལས།“དེ་ལྟར་རྒྱ་བལ་པོ་ཞང་ཞུང་གསུམ་ལ་གཉེན་ཡང་སྲས་མི་མངའ་ནས། བོད་ཀྱི་མོང་བཟའ་ཁྲི་ལྕམ་ཁབ་ཏུ་བཞེས་པས་གུང་སྲོང་གུང་བཙན་འཁྲུངས་སོ། །”[35] ཞེས་དང་། ཡང《རྒྱལ་རབས་གསལ་བའི་མེ་ལོང》ལས། “དེ་ནས་རྒྱ་བཟའ་དང་བལ་མོ་བཟའ་གཉིས་ལ་སྲས་མ་འཁྲུངས་པར། ཞང་ཞུང་བཟའ་བྱ་བ་ཁབ་ཏུ་བཞེས། དེ་ལ་སྲས་མ་འཁྲུངས། དེས་ཐིམ་བུའི་སྐོག་པའི་ལྷ་ཁང་བཞེངས། འདི་ལྕགས་ཁ་ཁོང་ན་ཡོད། དེ་ནས་རུ་ཡོང་བཟའ་བྱ་བ་ཁབ་ཏུ་བཞེས། དེ་ལ་སྲས་མ་འཁྲུངས། དེས་མིག་མངས་ཚལ་གྱི་ལྷ་ཁང་བཞེངས། འདི་གོ་ཤ་གླིང་ན་ཡོད། དེ་ནས་མི་ཉག་བཟའ་བྱ་བ་ཁབ་ཏུ་བཞེས། དེ་ལའང་སྲས་མ་འཁྲུངས། དེས་ཁ་བྲག་གསེར་གྱི་ལྷ་ཁང་བཞེངས། འདི་མཁར་སྣ་གདོང་ན་ཡོད། དེ་ནས་སྟོད་ལུང་མང་གི་ནང་ནས། མང་བཟའ་ཁྲི་ལྕམ་བྱ་བ་ཁབ་ཏུ་བཞེས། དེ་ལ་སྲས་གཅིག་འཁྲུངས་པར་ལུང་བསྟན་ཏེ། ཟླ་བ་དགུ་ངོ་བཅུ་ལོན་པ་ན། སྲས་གུང་རི་གུང་བཙན་ཞེས་པ། རྒྱལ་པོའི་གདུང་བརྒྱུད་འགྲན་ཟླ་དང་བྲལ་བ་ཅིག་ལྕགས་མོ་སྦྲུལ་གྱི་ལོ་ལ་བྲག་ལྷ་བཀྲ་ཤིས་ཀྱི་གཞལ་ཡས་ཁང་དུ་འཁྲུངས།”[36] ཞེས་པ་སོགས་དུས་རབས་བཅུ་གཉིས་ཚུན་གྱི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཚང་ཕལ་ཆེ་བར། སྲོང་བཙན་སྒམ་པོའི་བཙུན་མོའི་ཁ་གྲངས་མི་འདྲ་ཡང་། སྔོན་ལ་བཞེས་པའི་བཙུན་མོ་ཚང་མར་རིགས་ཀྱི་མྱུ་གུ་མ་འཁྲུངས་པས། མཐར་མོང་བཟའ་ཁྲི་མོ་མཉེན་ལྡོང་སྟེང་ཁབ་ཏུ་བཞེས་པས་ལྷ་སྲས་གུང་སྲོང་གུང་བཙན་འཁྲུངས་ཞེས་མགྲིན་གཅིག་ཏུ་གསུངས།
        དེ་ཡང་ཏུན་ཧོང་གཏེར་ཡིག P.T.1288《དོན་ཆེན་གནད་བསྡུས་ཀྱི་ལོ་ཚིགས》ལས། “དེ་ནས︰ལོ་གསུམ་ན། བཙན་པོ་ཁྲྀ་སྲོང་རྩན་གྱྀ་རིང་ལའ། ལྀག︰སྙ ︰ཤུར︰བརླག་སྟེ་ཞང་ཞུང︰ཐས་ཅད་འབངསུ︰བཀུག︰སྟེ མངའོ། དེ་ནས་ལོ་དྲུག་ནའ་བཙན་པོ་ཁྲྀ་སྲོང་རྩནདགུང་དུ་གཤེགསོ། བཙན་མོ︰མུན་ཅང་ཀོང་ཅོ︰དང︰དགུང་ལོ︰གསུམ་བཤོས་སོ”[37]ཞེས་། སྤྱི་ལོ་644ལོར་ཞང་ཞུང་འབངས་སུ་བཀུག་ནས་ལོ་དྲུག་སོང་རྗེས། བཙན་པོ་སྲོང་བཙན་སྒམ་པོ་སྐུ་མྱ་ངན་ལས་འདས། དེ་ལྟར་སྤྱི་ལོ་641ལོར་རྒྱ་བཟའ་ཀོང་ཇོ་བོད་ལ་བཙུན་མོར་ཕེབས་ནས། ལོ་དགུ་འདས་རྗེས་སྲོང་བཙན་དགུང་དུ་གཤེགས། ལྷག་དོན་སྲོང་བཙན་སྒམ་པོའི་ཚེ་མཇུག་གི་ལོ་གསུམ་པོ་དེ་རྒྱ་བཟའ་མུན་ཆང་ཀོང་ཅོ་དང་མཉམ་དུ་བཞུགས་པས། རྒྱ་བཟའ་ཀོང་ཇོ་ནི་སྲོང་བཙན་སྒམ་པོའི་བཙུན་མོ་མཇུག་ཤོས་ཡིན་པ་ལས་མོང་ཟ་ཁྲི་མོ་མཉེན་ལྡོང་སྟེང་ཡིན་ཐབས་མི་འདུག དེར་བརྟེན་བསྟན་པ་ཕྱི་དར་གྱི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཚང་ནང་མོང་ཟ་ཁྲི་མོ་མཉེན་ལྡོང་སྟེང་ཁབ་ཏུ་བཞེས་ཚུལ་དང་། དེར་ལྷ་སྲས་གུང་སྲོང་གུང་བཙན་འཁྲུངས་ཚུལ་སྐོ ར་གྱི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་རིགས་དེ་དག་ཁུངས་བཙན་པོར་མ་མཐོང་།         དེ་ཡང་སྲོང་བཙན་སྒམ་པོ་དང་གུང་སྲོང་གུང་བཙན་བུ་སྤུན་ཡིན་པའི་དོགས་སློང་གོང་དུ་ཞུས་ཟིན་པས། ད་འོ་ན་གུང་སྲོང་གུང་བཙན་ཞེས་པ་དེ། ཡང་སྙིང་མི་སྣ་ཇི་འདྲ་ཞིག་ཡིན་པའི་སྐོར་ལ་བསམ་གཞིགས་བྱས་ན།
        ཏུན་ཧོང་གཏེར་ཡིག P.T.1288《དོན་ཆེན་གནད་བསྡུས་ཀྱི་ལོ་ཚིགས》ལས། “བཙན་པོ︰གཅེན︰སྲོང་བཙན︰དྔ། གཅུང︰བཙན་སྲོང་གཉྀས︰ནོལད་ནས། གཅུང…ཏ︰མཁས︰སྲེགས︰འཁུསྟེ ། མཉལད་གྱྀ་གཟེན་དུ། གཅུང་བཙན་སྲོང་། ཞུགསུ་…པོ”[38]ཞེས་དང་། 《ཆོས་འབྱུང་བསྟན་པའི་རྒྱལ་མཚན》ལས། “དེའི︰སྲོང་བཙན་སྒམ་པོ︰གཅུང་པོ་ཚེ་སྤོང་ཚ་ཞུགས་ནི་དམྱལ་དུ་བཞག་པས་མེ་གྲིར་བཀྲོངས་ཏེ་ཐང་མཚམས་སུ་ཕབ་པའོ། །”[39] ཞེས་དང་། ཡང《གསང་བ་ཕྱག་རྒྱ་ཅན》ཞེས་པ་ལས།“བཙན་སྲོང་བཞུགས་ནམ་ལྷོ་ཁར་རྟ་གྲིར་བཀྲོངས་ཏེ། རྒྱུ་མཚན་ལ་རྟ་རྒོད་མ་ཐུལ་བས་སོ། །”[40] ཞེས་པ་སོགས་ལས་བཙན་པོ་སྲོང་བཙན་སྒམ་པོར་གཅུང་པོ་“བཙན་སྲོང་”ངམ་“བཙན་སྲོང་ཞུགས་ནམ་”ཞེས་པ་ཞིག་ཡོད་པ་གསལ་པོར་མཐོང་། ཡང《རྒྱལ་རབས་གསལ་བའི་མེ་ལོང》དང་། 《ཆོས་འབྱུང་མཁས་པའི་དགའ་སྟོན》ལས་གུང་སྲོང་གུང་བཙན་ལྕགས་མོ་སྦྲུལ་ཏེ་སྤྱི་ལོ་621ལོར་འཁྲུངས་གསུངས་པས། སྲོང་བཙན་སྒམ་པོ་མེ་གླང་ལོ་སྟེ་སྤྱི་ལོ་617ལོར་འཁྲུངས་པ་དང་སྦྱར་ན། གུང་སྲོང་གུང་བཙན་ནི་སྲོང་བཙན་སྒམ་པོ་ལས་ལོ་ལྔས་ཆུང་བས། གུང་སྲོང་གུང་བཙན་ནི་སྲོང་བཙན་སྒམ་པོའི་གཅུང་པོ་བཙན་སྲོང་ཞུ་བ་དེ་ཡིན་སྙམ་སྟེ།
        《གསང་བ་ཕྱག་རྒྱ་ཅན》ལས། “རྒྱལ་པོ་གྲི་རུ་བཀྲོངས་པ་དུ་ཡོད་ན། བཅུ་ཐམ་པ་ཡོད། བཙན་སྲོང་བཞུགས་ནམ་ལྷོ་ཁར་རྟ་གྲིར་བཀྲོངས་ཏེ། རྒྱུ་མཚན་ལ་རྟ་རྒོད་མ་ཐུལ་བས་སོ། །”[41] ཞེས་པ་ལས་བཙན་སྲོང་བཞུགས་ནམ་ཞེས་པ་དེ། རྐྱེན་ངན་ལས་གྲོངས་པའི་རྒྱལ་པོའི་གྲས་སུ་ཚུད་པས། བཙན་སྲོང་གིས་རྒྱལ་སྲིད་བཞེས་ཡོད་པ་དེ། 《ཆོས་འབྱུང་བསྟན་པའི་རྒྱལ་མཚན》ལས། “དེ་ལྟར་གཉིས་པོས་（གུང་སྲོང་གུང་བཙན་དང་མང་སྲོང་བཙན་）ལོ་སྟབས་དུམ་རེ་ལས་མ་མཛད་དོ། །”[42] ཞེས་དང་། 《སྔོན་གྱི་གཏམ་མེ་ཏོག་ཕྲེང་བ》ལས།“དེའི་（སྲོང་བཙན་སྒམ་པོ་）སྲས་གུང་སྲོང་གུང་བཙན་དེས་ཞང་དང་གྲོས་བགྱིས་ནས་རྒྱལ་སྲིད་བྱས་ནས་ཡབ་ཀྱི་སྔོན་དུ་འདས་པས་ཕྱེད་ཅེས་བགྱི་ལ་”[43]ཞེས་དང་། ཡང《གསང་བ་ཡང་ཆུང》ལས། “གདུང་རྒྱུད་ཟིན་པ་རྒྱལ་པོའི་དུར་བཏབ་པ། གུང་སྲོང་གུང་བཙན་དོན་མཁར་མདའ་ན་ཡོད། གྲལ་ནི་གནམ་རི་སྲོང་བཙན་གཡོན་ན་ཡོད། མིང་ནི་གུང་རི་གུང་ཆེན་ལགས་སོ་སྐད།”[44] ཅེས་པ་སོགས་ལས་གུང་སྲོང་གུང་བཙན་གྱིས་རྒྱལ་སྲིད་དུས་ཐུང་ཞིག་བཟུང་བར་གསུངས་ཚུལ་དང་ཡང་མཐུན་ནོ། །
        དེ་ཡང་གུང་སྲོང་གུང་བཙན་དུས་ནམ་ཞིག་ལ་སྲིད་ཁྲིར་འཁོད་པའི་སྐོ ར་གྱི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་རིགས་དཀོན་པའི་དབང་གིས་སྤོམ་ཚོད་ཀྱིས་ཁ་མཚོན་གཅོད་མི་ནུས། ཡིན་ནའང་ཏུན་ཧོང་གཏེར་ཡིག P﹒T﹒1287《སྲོང་བཙན་སྒམ་པོའི་ལོ་རྒྱུས》ལས། “འུང་གྀ་འོག་ཏུ་བཙན་པོ་ཞབས་ཀྱིས་བཙུགས་སྟེ ། བྱང་ལམ་དུ་མ་བྱུང་མ་དྲངས་པར། རྒྱ་དང་འ་ཞས་དཔྱའ་གཅལ་ལོ། ཐོག་མ་འ་ཞ་དེ་ནས་འབངས་སུ་མངའ་འོ།”[45] ཞེས་དང་། ཏུན་ཧོང་གཏེར་ཡིག P.T1288《དོན་ཆེན་གནད་བསྡུས་ཀྱི་ལོ་ཚིགས》ལས། “བཙན་པོ︰ཁྲྀ་སྲོང་རྩན་གྱྀས། ཤུལད︰བྱང་ལམ︰དུ︰པྱུང་སྟེ། འ་ཞ་དང︰རྒྱ་ལའ་…དང︰འ་ཞ་གཉྀས་གྱིས་དཔྱའ︰གཅལ་ཏོ།…ན་བཙན་པོ︰གཅེན︰སྲོང་བཙན︰དྔ། གཅུང︰བཙན་སྲོང་གཉྀས︰ནོལད་ནས། གཅུང…ཏ︰མཁས︰སྲེགས︰འཁུསྟེ ། མཉལད་གྱྀ་གཟེན་དུ། གཅུང་བཙན་སྲོང་། ཞུགསུ་…པོ”[46]ཞེས་པ་ལས་བཙན་པོ་སྲོང་བཙན་སྒམ་པོས་སྤྱི་ལོ་638ལོར་[47]འ་ཞར་ཞབས་བཅགས་ཏེ་དྲ་མ་དྲངས་རིང་། གཅུང་པོ་བཙན་སྲོང་གིས་རྒྱལ་སྲིད་ཡུན་ཙམ་བསྐྱངས་པ་མིན་ནམ་སྙམ་སྟེ། བཙན་པོའི་རྒྱལ་རབས་སུ་ལམ་ལུགས་དེ་ལྟ་བུ་ལག་ལེན་བྱེད་མྱོང་ཡོད་དེ། བཙན་པོ་གནམ་རི་སྲོང་བཙན་གྱིས་ཟིང་པོ་རྗེར་དྲ་མ་དྲངས་རིང་། ཡུམ་དང་གཅུང་སློན་ཀོལ་གྱིས་སྲིད་བསྐྱངས་པ་ཏུན་ཧོང་གཏེར་ཡིགP.T.1287ལས་གསལ། དེ་ལྟར་བཙན་པོ་སྲོང་བཙན་སྒམ་པོར་གློ་བ་རིངས་པའི་བློན་པོ་འགའ་ཞིག་གིས། སྲོང་བཙན་སྒམ་པོ་འ་ཞར་དམག་ལ་ཕེབས་པའི་གོ་སྐབས་དང་བསྟུན་ཏེ། གཅུང་བཙན་སྲོང་བཙན་པོའི་སྲིད་ཁྲིར་དངོས་སུ་བསྐོས་པས། ཏུན་ཧོང་གཏེར་ཡིག P.T.1287ལས། “བཙན་པོ་སྲོང་བཙན་སྒམ་པོའི་རིང་ལ། ཡབ་འབངས་ནྀ་འཁུས། ཡུམ་འབངས་ནྀ་ལོག”[48]ཅེས་པ་ཡང་དོན་དེ་ལ་ཟེར་བ་མིན་ནམ་སྙམ། དེར་བརྟེན་ཏུན་ཧོང་གཏེར་ཡིག་P.T1288《དོན་ཆེན་གནད་བསྡུས་ཀྱི་ལོ་ཚིགས》ནང་སྲོང་བཙན་སྒམ་པོ་དང་གཅུང་བཙན་སྲོང་གཉིས་ནོལད་ཅེས་ཕན་ཚུན་འགལ་ཟླ་བྱུང་རྐྱེན་ཡང་གནས་ཚུལ་དེར་ཐུག་ཡོད་པར་མཐོང་། འུང་ནས་སྲོང་བཙན་གྱིས་གནས་ཚུལ་དེ་ཤེས་རྗེས། འ་ཞ་ནས་བོད་ཡུལ་དུ་ལོག་སྟེ་རྒྱལ་སྲིད་ཚུར་བཞེས་པས།[49] ཕྱིས་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཚང་ནང་གུང་སྲོང་གུང་བཙན་གྲོངས་ནས་ཡབ་ཀྱིས་སླར་རྒྱལ་སྲིད་བཟུང་ཞེས། སྲོང་བཙན་སྒམ་པོས་སྔ་རྟིང་དུ་རྒྱལ་སྲིད་ཐེངས་གཉིས་བཞེས་པའི་བཤད་ཚུལ་དེ་ལྟར་བྱུང་བ་མིན་ནམ་སྙམ།
        འུང་ནས་གཅུང་པོ་བཙན་སྲོང་ངམ་གུང་སྲོང་གུང་བཙན་ཡུལ་དབུས་ནས་ཕུད་དེ། ལྷོ་ཁའི་གཉལ་སྟེ་དེང་ལྷུན་རྩེ་རྫོང་ཁོངས་སུ་བཏང་བས། མཐར་ཡུལ་དེར་སྤྱི་ལོ་649ལོའི་རྗེས་ཙམ་ལ་གཞན་གྱིས་བཀྲོངས་པ་ཡིན་སྙམ། གང་ལགས་ཤེ་ན། ལྷ་སྲས་མང་སློན་མང་བཙན་དེ་སྤྱི་ལོ་650ལོར་འཁྲུངས་པས་སོ། །
        དེ་ཡང་ཏུན་ཧོང་གཏེར་ཡིག་དང་གྲགས་ཆེ་བའི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཚང་ཁག་ནང་། ལྷ་སྲས་མང་སྲོང་མང་བཙན་ལ་“དབོན་སྲས་མང་སྲོང་མང་བཙན་”ཞེས་འབོད་པས། དེ་ལ་ཕྱོགས་གཉིས་ནས་གོ་བ་ལེན་དགོས་ཏེ། གཅིག་ནི་མང་སློན་མང་བཙན་གྱི་ཡུམ་ནི་འ་ཞ་བཟའ་ཡིན་པས། འ་ཞའི་ངོས་ནས་བཙན་པོ་མང་སློན་མང་བཙན་དབོན་པོར་འགྲོ་བ་ཡིན། དེ་ནི་བཙན་པོ་ཁྲི་སྲོང་ལྡེ་བཙན་སྐབས་སུ་འ་ཞའི་རྒྱལ་ཕྲན་གྱི་རྗེ་བོ་ལ་དབོན་འ་ཞ་རྗེ་ཞེས་འབོད་སྲོལ་ཡོད་པ་ལྟར་རོ། གཉིས་ནི“དབོན་པོ་”བྱ་བ་ཡང་བུའི་བུ་འབའ་ཞིག་ལ་གོ་བ་མ་ཡིན་པ་“དབོན་ཞང་”དང“ཁུ་དབོན་”[50]སོགས་ལས་ཤེས་ནུས། ལར་མང་སྲོང་མང་བཙན་དེ་གུང་སྲོང་གུང་བཙན་གྱི་སྲས་ཡིན་པ་དང་། གུང་སྲོང་དང་སྲོང་བཙན་སྒམ་པོ་བུ་སྤུན་ཡིན་པའི་དབང་དུ་བཏང་ཚེ། མང་སྲོང་མང་བཙན་ནི་སྲོང་བཙན་སྒམ་པོའི་དབོན་པོར་གྱུར་བས། སྐབས་འདིར་“དབོན་སྲས་”ཞེས་པ་ནི་ཕུ་ནུ་མིང་སྲིང་གི་བུ་ལ་གོ་ན་འབྲེལ་ཆགས་པར་མཐོང་།
        མཇུག་བསྡུ་བའི་གཏམ།
        དེ་ཡང་《ཆོས་འབྱུང་མཁས་པའི་དགའ་སྟོན》སོགས་བསྟན་པ་ཕྱི་དར་གྱི་གྲགས་ཆེ་བའི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཚང་ཕལ་ཆེར་ལ། བཙན་པོ་སྲོང་བཙན་སྒམ་པོའི་སྲས་གུང་སྲོང་གུང་བཙན་ཡིན་པར་སྨྲ་བའི་བཤད་སྲོལ་དེ། ཐོག་མར་སྤུ་རྒྱལ་བཙན་པོ་མཐའ་མ་འུ་དུམ་བརྟན་གྱི་སྐུ་རིང་ངམ། ཡང་ན་དེའི་རྗེས་ཙམ་ནས་དར་འདུག དེ་ནི་སྔོན་བྱུང་གི་རྒྱལ་རབས་དངོས་དང་མཐུན་དཀའ་བ་ཞིག་ཡིན་སྙམ་སྟེ། བཙན་པོ་སྲོང་བཙན་སྒམ་པོ་དགུང་ལོ་ལྔ་ལ་སོན་སྐབས་གུང་སྲོང་གུང་བཙན་འཁྲུངས་པས། ཁོང་གཉིས་ཕ་བུའི་འབྲེལ་བ་མ་ཡིན་པར་ཕ་གཅིག་མ་གཅིག་གི་བུ་རྒན་གཞོན་ཡིན་པར་མཐོང་ལ། ཡོངས་གྲགས་སུ་གུང་སྲོང་གུང་བཙན་འབོད་པ་དེ། དོན་ལ་སྲོང་བཙན་གྱི་གཅུང་པོ་བཙན་སྲོང་ཞུགས་ནམ་ཞེས་པ་དེ་ཡིན་སྙམ། དེ་ལྟར་གུང་སྲོང་གུང་བཙན་དེ་སྤྱི་ལོ་621ལོར་སྐུ་འཁྲུངས་ཏེ། སྤྱི་ལོ་638ལོ་ནས་དུས་ཡུན་གང་ཙམ་ཞིག་སྲིད་བསྐྱངས་རྗེས།[51] སྤྱི་ལོ་641ལོའི་སྔོན་ཙམ་[52]ལ་གཉལ་ཏེ་དེང་ལྷོ་ཁ་གྲོང་ཁྱེར་ལྷུན་རྩེ་རྫོང་ཁོངས་སུ་རྒྱང་ཕུད་བཏང་སྟེ། མཐར་སྤྱི་ལོ་649ལོའི་རྗེས་ཙམ་ལ་གནས་དེར་སྐུ་འདས་པ་ཡིན་སྙམ།
        ལར་བཙན་པོའི་དུས་སུ་བྲིས་པའི་ཏུན་ཧོང་གཏེར་ཡིག་དང་། རྒྱ་ནག་གི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཚང་ཁག་ལ་གུང་སྲོང་གུང་བཙན་གྱི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་རིགས་ཞིབ་ཅིང་ཕྲ་བ་མཇལ་དཀོན་པའི་རྐྱེན་གྱིས། ཆོད་གཏམ་དེ་ལྟ་བུ་བཞག་པ་ནི་ཐལ་དྲགས་པའི་རྒྱུར་སོང་ཡང་། སྐྱ་ཟད་སྔོ་ཐུག་གི་གནས་སུ་ལྷུང་བས་གཟུར་གནས་མཁས་དབང་རྣམ་པས་སྐྱོན་བརྗོད་དང་ཡོ་བསྲང་གནང་རྒྱུའི་རེ་བ་བླ་ལྷག་ཏུ་ཆེའོ།། །།
        མཆན་འགྲེལ།
        [1] དཔའ་བོ་གཙུག་ལག་ཕྲེང་བ། ཆོས་འབྱུང་མཁས་པའི་དགའ་སྟོ ན།[M] མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། སྤྱི་ལོ་2006ལོའི་ཟླ་དང་པོར་དཔར་བཏབ། དཔར་ཐེངས་དང་པོ། ཤ130
        [2] དཔའ་བོ་གཙུག་ལག་ཕྲེང་བ། ཆོས་འབྱུང་མཁས་པའི་དགའ་སྟོན།[M] མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། སྤྱི་ལོ་2006ལོའི་ཟླ་བ་དང་པོར་དཔར་བཏབ། དཔར་ཐེངས་དང་པོ། ཤ131
        [3] དཔའ་བོ་གཙུག་ལག་ཕྲེང་བ། ཆོས་འབྱུང་མཁས་པའི་དགའ་སྟོན།[M] མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། སྤྱི་ལོ་2006ལོའི་ཟླ་བ་དང་པོར་དཔར་བཏབ། དཔར་ཐེངས་དང་པོ། ཤ155
        [4] 王尧，陈践译注．敦煌古藏文文献探索集[M].上海古籍出版社，2008（8）：62.
        [5] མཁས་པ་ལྡེའུ། རྒྱ་བོད་ཀྱི་ཆོས་འབྱུང་རྒྱས་པ།[M] བོད་ལྗོངས་བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། སྤྱི་ལོ་2011ལོའི་ཟླ་བ་དང་པོར་དཔར། པར་ཐེངས་གསུམ་པ། ཤ357
        [6] ལྡེ འུ་ཇོ་སྲས། ཆོས་འབྱུང་བསྟན་པའི་རྒྱལ་མཚན།[M] བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། སྤྱི་ལོ་1987ལོའི་ཟླ་9པར་དཔར། ཤ118
        [7] ནེའུ་པཎྜི་ཏ་གྲགས་པ་སྨོན་ལམ་བློ་གྲོས། སྔོན་གྱི་གཏམ་མེ་ཏོག་ཕྲེང་བ།[M] བོད་ལྗོངས་བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། སྤྱི་ལོ་2011ལོའི་ཟླ་6པར་དཔར། པར་ཐེངས་གསུམ་པ། ཤ6
        [8] ཚལ་པ་ཀུན་དགའ་རྡོ་རྗེ། དེབ་ཐེར་དམར་པོ།[M] མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། སྤྱི་ལོ་1981ལོའི་ཟླ་10པར་དཔར། པར་ཐེངས་དང་པོ། ཤ36
        [9] ཤཱཀྱ་རིན་ཆེན་སྡེ། ཡར་ལུང་ཇོ་བོའི་ཆོས་འབྱུང་།[M] བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། སྤྱི་ལོ་2012ལོའི་ཟླ་བ་4པར་དཔར། པར་གཞི་གཉིས་པ། ཤ49-50
        [10] P.T.1286《རྒྱལ་རབས་རིམ་བྱུང་གི་ལོ་རྒྱུས》ནང་བཙན་པོ་ཐོག་མ་གཉའ་ཁྲི་ནས་འུ་དུམ་བརྟན་བར་གྱི་བཙན་པོ་རིམ་བྱོན་གྱི་མཚན་འཁོད་ཡོད་པས། ཡིག་ཚང་འདི་ཉིད་འབྲི་དུས་སྔ་ཤོས་ལ་ཡང་བཙན་པོ་འུའི་དུམ་བརྟན་གྱི་སྐབས་སུ་ཡིན་དགོས་སྙམ།
        [11] དཔའ་བོ་གཙུག་ལག་ཕྲེང་བས་བཙན་པོའི་རྒྱལ་རབས་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་རྩོམ་པའི་སྔ་བར་ཕྱི་གསུམ་ལ། ལུང་འདྲེན་བྱས་པའི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་རིགས་ཕལ་ཆེ་བའི་ཁུངས་གསལ་པོ་བསྟན་པ་མ་ཟད། རབ་བྱེད་དེའི་མཇུག་བྱང་དུ་ཁུངས་བཅོལ་ཡིག་ཚང་གཙོ་བོའི་མཚན་བྱང་ཡང་བཀོད་ཡོད། དེ་དག་མདོར་འདྲིལ་ཏེ་ལུང་ཁུངས་ཡིག་ཚང་གི་དཀར་ཆག་བཀོད་ན། 1. བཀའ་གཙིགས་ཡི་གེ 2. བསམ་ཡས་རྡོ་རིང་ཡི་གེ 3. དབོན་ཞང་རྡོ་རིང་ཡི་གེ 4.ཡོ་ག་ལྷ་གྱེས་ཅན། 5. དབའ་བཞེད། 6. རྒྱའི་དེབ་ཐེར། 7.སྲོང་བཙན་གྱི་བཀའ་ཆེམས་སྤྱི། 8.མྱ་ངན་འདས་ཆུང་། 9. གབ་པ་མངོན་ཕྱུང་། 10. ཇོ་བོའི་གཏེར་མ་ཀ་བཀོལ་མ། 11. ལོ་རྒྱུས་ལོག་ནོན་ཆེན་མོ། 12. གསང་བ་ཡང་ཆུང་། 13. ལྡེ་སྟོན་གྱི་ཆོས་འབྱུང་། 14. ཡེར་པའི་དཀར་ཆག་སྔ་མ། 15. ཡེར་པའི་དཀར་ཆག་ཕྱི་མ། 16. ཡེར་པའི་དཀར་ཆག་བླ་མ་ཟངས་རི་བས་ཡེར་པ་བསོས་པའི་སྤེའུ་སེར་པོ་ནས་ཐོན་པ། 17. ཡེར་པའི་དཀར་ཆག་ལ་སྟོ ད་དམར་པོའི་གཏེར་མ། 18. ཇོ་མོ་ཀོང་ཇོས་དཀར་ཆག་ཏུ་བཏབ་པ། 19. བུ་སྟོ ན་ཆོས་འབྱུང་། 20. དེབ་ཐེར་དམར་པོ། 21. ས་སྐྱ་བླ་མ་དམ་པའི་ཆོས་འབྱུང་། 22. ཡར་ལུང་ཇོ་བོའི་ཆོས་འབྱུང་། 23. སློབ་དཔོན་ཆེན་པོ་པདྨའི་རྣམ་ཐར་ཐང་ཡིག 24. བེེ་རོའི་འདྲ་འབག་ཆེན་མོ། 25. བཀའི་ཐང་ཡིག་ཆེན་མོ་བཅས་སོ།། ཤ241
        [12] 王尧，陈践译注．敦煌古藏文文献探索集[M].上海古籍出版社，2008（8）：5.
        [13] 王尧，陈践译注．敦煌古藏文文献探索集[M].上海古籍出版社，2008（8）：3.
        [14] རྒྱལ་རབས་གསལ་བའི་མེ་ལོང་ལས། དེ་ནས་དབོན་སྲས་མང་སྲོང་མང་བཙན་གྱིས། དགུང་ལོ་བཅུ་གསུམ་ལོན་དུས་རྒྱལ་སྲིད་བཟུང་། རྒྱལ་སྲིད་ལོ་བཅོ་ལྔ་བཟུང་སྟེ ། དགུང་ལོ་ཉི་ཤུ་རྩ་བདུན་ལ་གཙང་གི་བར་སྣང་སྒང་དུ་འདས་སོ།། ཤ237
        [15] མཁས་པའི་དགའ་སྟོ ན་ལས། མང་སྲོང་བཅུ་གསུམ་བཞེས་པས་རྒྱལ་ས་མཛད། རྒྱ་དམག་བོད་དུ་འོང་ཞེས་གཏམ་གསན་ནས། སྟོན་པའི་སྐུ་ཚད་དགུང་ལོ་བཅུ་གཉིས་པ། ར་སའི་ལྷོ་སྒོ་མེ་ལོང་ཅན་དུ་བཞུགས། སྒོ་ལ་ཞལ་བ་བྱས་ཏེ་འཇམ་དབྱངས་བྲིས། བཙུན་མོ་འབྲོ་བཟའ་ཁྲི་ལོང་ཁབ་ཏུ་བཞེས། མགར་སྟོང་བཙན་ཡུལ་སྲུང་དང་མཆིམས་མང་གཉེར་གྱིས་བློན་པོ་བྱས། ལོ་ནི་བཅོ་ལྔ་རྒྱལ་སྲིད་ཆོས་བཞིན་བསྐྱངས། དགུང་ལོ་ཉི་ཤུ་རྩ་བདུན་བཞེས་པ་ན། གཙང་གི་བར་སྣང་སྒང་དུ་འདས་པར་གྱུར། ཤ155
        [16] ཏུན་ཧོང་གཏེར་ཡིག P.T.1288（I.O.750）《དོན་ཆེན་གནད་བསྡུས་ཀྱི་ལོ་ཚིགས》ལས“བྱྀ་བའྀ་ལོ་ལ︰བབ་སྟེ། དབྱརད︰བཙན་ཕོ︰སྤྲགས︰གྱྀ་ཤ་ར་ན་བཞུགས་ཤྀང། དགུན་ཚང་བང་སྣ་ནས། ཁྲྀ་མང︰སློན་དགུན་དུ་གཤེགས་ཞེས་པར་མང་སློན་མང་བཙན་འདས་ཡུལ་གྱི་ས་མིང་ལ་ཚང་བང་སྣ་ཞེས་བྱུང་བ་དེ་བོད་ཀྱི་བརྡ་རྙིང་གི་འབྲི་སྲོལ་ཡིན།
        [17] 巴桑旺堆.关于吐蕃史研究中几个定论的质疑[M].西藏研究（汉文），1983（4）.
        [18] དཔའ་བོ་གཙུག་ལག་ཕྲེང་བ། ཆོས་འབྱུང་མཁས་པའི་དགའ་སྟོན།[M] མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། སྤྱི་ལོ་2006ལོའི་ཟླ་བ་དང་པོར་དཔར་བཏབ། དཔར་ཐེངས་དང་པོ། ཤ131 ས་སྐྱ་བསོད་ནམས་རྒྱལ་མཚན། རྒྱལ་རབས་གསལ་བའི་མེ་ལོང་།[M] མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། སྤྱི་ལོ་2011ལོའི་ཟླ་བ་དང་པོར་དཔར། ཤ221
        [19] 王尧，陈践译注．敦煌古藏文文献探索集[M].上海古籍出版社，2008（8）：62.
        [20] པ་ཚབ་པ་སངས་དབང་འདུས། སྤུ་རྒྱལ་བོད་ཀྱི་རྡོ་བརྐོས་ཡི་གེ་ཕྱོགས་བསྒྲིགས་ཀྱི་མ་ཡིག་དག་བཤེར་དང་དེའི་ཚིག་འགྲེལ་དྭངས་གསང་གངས་ཆུ།[M] བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། སྤྱི་ལོ་2013ལོའི་ཟླ་4པར་དཔར་བཏབ། དཔར་ཐེངས་གཉིས་པ། ཤ45
        [21] དཔའ་བོ་གཙུག་ལག་ཕྲེང་བ། ཆོས་འབྱུང་མཁས་པའི་དགའ་སྟོན།[M] མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། སྤྱི་ལོ་2006ལོའི་ཟླ་བ་དང་པོར་དཔར་བཏབ། དཔར་ཐེངས་དང་པོ། ཤ196
        [22] དགེ་འདུན་ཆོས་འཕེལ། དེབ་ཐེར་དཀར་པོ།[M] བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། སྤྱི་ལོ་2012ལོའི་ཟླ་4པར་དཔར་བཏབ། དཔར་ཐེངས་གཉིས་པ། ཤ40
        [23] པ་ཚབ་པ་སངས་དབང་འདུས། སྤུ་རྒྱལ་བོད་ཀྱི་རྡོ་བརྐོས་ཡི་གེ་ཕྱོགས་བསྒྲིགས་ཀྱི་མ་ཡིག་དག་བཤེར་དང་དེའི་ཚིག་འགྲེལ་དྭངས་གསང་གངས་ཆུ།[M] བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། སྤྱི་ལོ་2013ལོའི་ཟླ་4པར་དཔར་བཏབ། དཔར་ཐེངས་གཉིས་པ། ཤ85
        [24] 王尧，陈践译注．敦煌古藏文文献探索集[M].上海古籍出版社，2008（8）：25.
        [25] དབལ་མང་པཎ་ཌི་ཏ། རྒྱ་བོད་ཧོར་སོག་གི་ལོ་རྒྱུས་ཉུང་ངུར་བརྗོད་པ་བྱིས་པ་འབབ་སྟེགས།[M] མཚོ་སྔོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། སྤྱི་ལོ་1990ལོར་དཔར་བཏབ།
        [26] ཐུབ་བསྟན་ཕུན་ཚོགས། བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་སྤྱི་དོན་པདྨ་རཱ་གའི་ལྡེ ་མིག[M] མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། སྤྱི་ལོ་2006ལོའི་ཟླ་9པར་དཔར། ཤ95-96 འབྲི་གུང་ཆེ་ཚང་དཀོན་མཆོག་བསྟན་འཛིན་ཀུན་བཟང་འཕྲིན་ལས་ལྷུན་གྲུབ། བོད་བཙན་པོའི་རྒྱལ་རབས། སྟོད་ཆ། སྲོང་བཙན་དཔེ་མཛོད་ཁང་། སྤྱི་ལོ་2010ལོར་པར་བཏབ། ཤ272
        [27] 王尧，陈践译注．敦煌古藏文文献探索集[M].上海古籍出版社，2008（8）.P29:P.T.1287ལས་བཙན་པོའི་མཚན་གསོལ་བ། ཆབ་སྲིད་གནམ་བས་མཐོ། དབུ་རྨུག་རི་བས་བརྩན་ཏེ། གནམ་རྀ་སློན་མཚན་དུ་བཏགསོ། །P39: P.T.1287ལས་བླ་ན་རྗེ་སྒམ་ན། ཁྲི་སྲོང་བརྩན། འོག་ན་བློན་མཛངས་སྟོ ང་རྩན་ཡུལ་ཟུང་། རྗེ་ནི་གནམ་རྀ་པྱྭ་འྀ་ལུགས། བློན་པོ་ནི་ས་འྀ་ངམ་ལེན་གྱི་ཚུལ། མངའ་ཐང་ཆེན་པོ་འི་རྐྱེན་དུ། ཇྀ་དང་ཇོྀར་ལྡན་དེ། པྱི་འི་ཆབ་སྲིད་ནི་པྱོགས་བཞྀར་བསྐྱེད། ནང་གྱྀ་ཁ་བསོ་ནི་མྱི་ཉམས་པར་ལྷུན་སྟུག །འབངས་མགོ་ནག་པོ་ཡང་མཐོ་དམན་ནྀ་བསྙམས། དཔྱའ་སྒྱུ་ནྀ་བསྐྱུངས། དལདུ་ནྀ་མཆིས། སྟོན་དཔྱིད་ནྀ་བསྐྱལ། འཁོར་བར་ནྀ་སྤྱད། འདོད་པ་ནྀ་བྱིན། གནོད་པ་ནྀ་པྱེ ། བཙན་པ་ནྀ་བཅུགས། སྡོ་བ་ནི་སྨད། འཇིགས་པ་ནྀ་མནན། བདེན་པ་ནྀ་བསྙེན། འཛངས་པ་ནྀ་བསྟོད། དཔའ་བོ་ནྀ་བཀུར། སྨོན་པར་ནྀ་བཀོལ། ཆོས་བཟང་སྲྀད་མཐོ་སྟེ། མྱྀ་ཡོངས་ཀྱིས་སྐྱིད་དོ། བོད་ལ་སྔ་ན་ཡི་གེ་མྱེད་པ་ཡང་། བཙན་པོ་འདི་འྀ་ཚེ་བྱུང་ནས། བོད་ཀྱི་གཙུག་ལག་བཀའ་གྲི མས་ཆེད་པོ་དང་། བློན་པོ་འི་རིམ་པ་དང་། ཆེ་ཆུང་གཉིས་ཀྱྀ་དབང་ཐང་དང་། ལེགས་པ་ཟིན་པ་འྀ་བྱ་དགའ་དང་། ཉེ་ཡོ་བ་འྀ་ཆད་པ་དང་། ཞིང་འབྲོག་གི་ཐུལ་ཀ་དང་དོར་ཀ་དང་། སླུངས་ཀྱི་གོ་བར་བསྙམས་པ་དང་། བྲེ་པུལ་དང་། སྲང་ལ་སྩོགས་པ། བོད་ཀྱི་ཆོས་ཀྱི་གཞུང་བཟང་པོ་ཀུན། བཙན་པོ་ཁྲི་སྲོང་བརྩན་གྱི་རིང་ལས་བྱུང་ངོ་། མྱི་ཡོངས་ཀྱིས་བཀའ་དྲིན་དྲན་ཞིང་ཚོར་
བས། སྲོང་བརྩན་སྒམ་པོ་ཞེས་མཚན་གསོལ་ཏོ། །
        [28] 王尧，陈践译注．敦煌古藏文文献探索集[M].上海古籍出版社，2008（8）：62.
        [29] 王尧，陈践译注．敦煌古藏文文献探索集[M].上海古籍出版社，2008（8）：62.
        [30] སྲོང་བཙན་སྒམ་པོས་མཛད། གྲུབ་ཐོབ་དངོས་གྲུབ་ཀྱིས་གཏེར་ལས་སྟོ ན། མ་ཎི་བཀའ་འབུམ།[M] བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། སྤྱི་ལོ་2011ལོའི་ཟླ་བ་དང་པོར་དཔར། པོད་དང་པོ། ཤ384
        [31] ཉང་ཉི་མ་འོད་ཟེར། ཆོས་འབྱུང་མེ་ཏོག་སྙིང་པོ་སྦྲང་རྩིའི་བཅུད།[M] བོད་ལྗོངས་བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། སྤྱི་ལོ་2011ལོའི་ཟླ་6པར་དཔར་བཏབ། དཔར་ཐེངས་གསུམ་པ། ཤ153
        [32] དགེ་བསྙེན་གྲགས་པ་རྒྱལ་མཚན། རྒྱལ་རབས་བཞུགས་པ་ལགས་སྷོ། དབུ་མེད་བྲིས་མ། ལྡེ བ་14
        [33] གུ་གེ་པཎྜི་ཏ་གྲགས་པ་རྒྱལ་མཚན། ཉི་མའི་རིགས་ཀྱི་རྒྱལ་རབས།[M] བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། སྤྱི་ལོ་2014ལོའི་ཟླ་7པར་དཔར། ཤ110
        [34] ལྡེ འུ་ཇོ་སྲས། ཆོས་འབྱུང་བསྟན་པའི་རྒྱལ་མཚན།[M] བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། སྤྱི་ལོ་1987ལོའི་ཟླ་9པར་དཔར། ཤ117
        [35] མཁས་པ་ལྡེ འུ། རྒྱ་བོད་ཀྱི་ཆོས་འབྱུང་རྒྱས་པ།[M] བོད་ལྗོངས་བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། སྤྱི་ལོ་2011ལོའི་ཟླ་6པར་དཔར། པར་ཐེངས་གསུམ་པ། ཤ283
        [36] ས་སྐྱ་བསོད་ནམས་རྒྱལ་མཚན། རྒྱལ་རབས་གསལ་བའི་མེ་ལོང་།[M] མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། སྤྱི་ལོ་2011ལོའི་ཟླ་བ་དང་པོར་དཔར། ཤ194
        [37] 王尧，陈践译注．敦煌古藏文文献探索集[M].上海古籍出版社，2008（8）：21.
        [38] 王尧，陈践译注．敦煌古藏文文献探索集[M].上海古籍出版社 2008（8）： 3.
        [39] ལྡེའུ་ཇོ་སྲས། ཆོས་འབྱུང་བསྟན་པའི་རྒྱལ་མཚན།[M] བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། སྤྱི་ལོ་1987ལོའི་ཟླ་9པར་དཔར། ཤ118
        [40] མཁས་པ་ལྡེའུ། རྒྱ་བོད་ཀྱི་ཆོས་འབྱུང་རྒྱས་པ།[M] བོད་ལྗོངས་བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། སྤྱི་ལོ་2011ལོའི་ཟླ་6པར་དཔར།པར་ཐེངས་གསུམ་པ། ཤ355
        [41] མཁས་པ་ལྡེ འུ། རྒྱ་བོད་ཀྱི་ཆོས་འབྱུང་རྒྱས་པ།[M] བོད་ལྗོངས་བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། སྤྱི་ལོ་2011ལོའི་ཟླ་6པར་དཔར། པར་ཐེངས་གསུམ་པ། ཤ355
        [42] ལྡེའུ་ཇོ་སྲས། ཆོས་འབྱུང་བསྟན་པའི་རྒྱལ་མཚན།[M] བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། སྤྱི་ལོ་1987ལོའི་ཟླ་9པར་དཔར། ཤ118
        [43] ནེའུ་པཎྜི་ཏ་གྲགས་པ་སྨོན་ལམ་བློ་གྲོས། སྔོན་གྱི་གཏམ་མེ་ཏོག་ཕྲེང་བ། [M] བོད་ལྗོངས་བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། སྤྱི་ལོ་2011ལོའི་ཟླ་6པར་དཔར། པར་ཐེངས་གསུམ་པ། ཤ6
        [44] མཁས་པ་ལྡེ འུ། རྒྱ་བོད་ཀྱི་ཆོས་འབྱུང་རྒྱས་པ།[M] བོད་ལྗོངས་བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། སྤྱི་ལོ་2011ལོའི་ཟླ་6པར་དཔར། པར་ཐེངས་གསུམ་པ། ཤ357
        [45] 王尧，陈践译注．敦煌古藏文文献探索集[M]．上海古籍出版社，2008（8）：33.
        [46] 王尧，陈践译注．敦煌古藏文文献探索集[M]．上海古籍出版社，2008（8）： 3.
        [47]《资治通鉴》卷一九五：太宗贞观十二年（公元638年）八月条载：弄赞遂发兵击吐谷浑。吐谷浑不能支，遁于青海之北，民畜多为吐蕃所掠。ཏུན་ཧོང་གཏེར་ཡིག P.T.1288《དོན་ཆེན་གནད་བསྡུས་ཀྱི་ལོ་ཚིགས》ལས་སྲོང་བཙན་གྱིས་འ་ཞར་དྲ་མ་དྲངས་བའི་ལོ་དུས་ནི་སྤྱི་ལོ་641ལོའི་སྔོན་ལ་ཡིན་པ་ལོ་ཚིགས་ཀྱི་གོ་རིམ་ལས་གསལ་བས། བྱེ་བྲག་ལོ་ཚིགས་ནི་རྒྱའི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཚང་ལ་འཁོད་པའི་ཅེང་ཀྭན་ལོ་བཅུ་གཉིས་ཏེ་སྤྱི་ལོ་638ཡིན་པར་མཐོང་།
        [48] 王尧，陈践译注．敦煌古藏文文献探索集[M]．上海古籍出版社，2008（8）：33.
        [49] ཏུན་ཧོང་གཏེར་ཡིག P.T.1288 《དོན་ཆེན་གནད་བསྡུས་ཀྱི་ལོ་ཚིགས》ལས། “བཙན་པོ︰ཁྲྀ་སྲོང་རྩན་གྱྀས། ཤུལད︰བྱང་ལམ︰དུ︰པྱུང་སྟེ ། འ་ཞ་དང︰རྒྱ་ལའ་དང︰འ་ཞ་གཉྀས་གྱིས་དཔྱའ︰གཅལ་ཏོ། ན་བཙན་པོ︰གཅེན︰སྲོང་བཙན︰དྔ། གཅུང︰བཙན་སྲོང་གཉྀས︰ནོལད་ནས། གཅུང ཏ︰མཁས︰སྲེགས︰འཁུསྟེ ། མཉལད་གྱྀ་གཟེན་དུ། གཅུང་བཙན་སྲོང་། ཞུགསུ་པོ།对此可能合理的解释应该是，对于迎娶唐朝公主的大事，吐蕃方面特别重视，而且当时松赞干布的确因为处理吐谷浑的事务在青海一带，所以松赞干布亲迎柏海应该是合理的。甚至这段文字中所说的吐谷浑和汉属之地方向吐蕃纳赋税，有可能是指因为文成公主出嫁吐蕃，从唐朝得到的文成公主的嫁妆和吐谷浑（当时吐谷浑归附唐朝）赠送的礼品，吐蕃方面理解为唐朝和吐谷浑为此而吐蕃呈献的贡赋。这段文字说明，就在松赞干布在河源一带迎接文成公主之时，吐蕃内部发生了松赞干布和他的弟弟的矛盾，导致王弟赞松从拉萨出走。赞普兄弟的失和，当然不仅是他们个人之间的恩怨，很可能是两派政治势力之间的争斗，威胁到新兴的王朝的安危，这就造成松赞干布在河源会见李道宗和文成公主一行后，即需要返回拉萨处理急务的局面—引自陈庆英.《关于松赞干布河源迎亲》 [J].中国藏学，2014（4）.
        [50] ཐུབ་བསྟན་ཕུན་ཚོགས། ལོ་རྒྱུས་སྤྱི་དོན་པདྨ་རཱ་གའི་ལྡེ་མིག[M] མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། སྤྱི་ལོ2006ལོའི་ཟླ6པར་དཔར། ཤ95
        [51] ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཚང་། དེབ་ཐེར་དམར་པོ།[M] ཡར་ལུང་ཇོ་བོའི་ཆོས་འབྱུང་།[M] སོགས་ལ་གུང་སྲོང་གུང་བརྩན་དགུང་ལོ་བཅོ་བརྒྱད་བཞུགས་གསུངས་པ་དེ། ལྕགས་སྦྲུལ་ལོ་སྟེ་སྤྱི་ལོ་621ལོར་སྐུ་འཁྲུངས་པས། དགུང་ལོ་བཅོ་བརྒྱད་ཀྱི་ལོ་དེ་སྤྱི་ལོ་638ལོར་འཁེལ་ཡོད། ལོ་དེ་རང་ངམ་ཡང་ན་དེའི་མཇུག་ཙམ་ལ་ཡུལ་དབུས་ནས་ཕུད་དེ་ལྷོ་ཁའི་གཉལ་ལ་བཞུགས་པས། ཕལ་ཆེར་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཚང་ཁག་ལ་དགུང་ལོ་བཅོ་བརྒྱད་ལ་གྲོ ངས་ཞེས་པ་དེ། འདས་ལོ་མ་ཡིན་པར་སྤུ་རྒྱལ་གྱི་ཆབ་སྲིད་ལྟེ ་གནས་ལ་བཞུགས་པའི་ལོ་ཚད་ཡིན་སྙམ། དེ་ནས་གཉལ་ལ་སྤྱུགས་པས་གུང་སྲོང་གུང་བཙན་སྤུ་རྒྱལ་བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་གར་སྟེགས་ནས་མི་མངོན་པར་གྱུར་བས། གང་དེའི་སྐུ་ཚེ་སྨད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་རིགས་མཇལ་དཀོན་པའི་སྣང་ཚུལ་དེ་ལྟ་བུ་བྱུང་བ་ཡིན་སྙམ།
        [52] ཏུན་ཧོང་གཏེར་ཡིག P.T1288《དོན་ཆེན་གནད་བསྡུས་ཀྱི་ལོ་ཚིགས》ལས། བཙུན་མོ་མུན་ཆང་ཀོང་ཇོ་བོད་ལ་ཕ