ལོ་ཆེན་བཻ་རོ་ཙ་ན་སྤྱུགས་ཡུལ་གནས་གང་ཡིན་ནམ།

ནང་དོན་གནད་བསྡུས། རྩོམ་འདིར་ཡུལ་དངོས་རྟོག་ཞིབ་རིག་པ་དང་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཚང་རིག་པ་གཉིས་སྤྱད་དེ་ལོ་ཆེན་བཻ་རོ་ཙ་ན་རྒྱང་ཕུད་བཏང་ཡུལ་ཤར་རྒྱལ་རོང་མ་ཡིན་པར་ལྷོ་ཚ་བ་རོང་ཡིན་པ་གླེང་ཡོད། དེ་ཡང་ས་བཅད་དང་པོར་ཡིག་ཆ་དག་གི་ཁྲོད་དུ་རྒྱལ་མོ་ཚ་བ་རོང་ཞེས་པའི་ཐ་སྙད་བདོག་ཚད་ཤར་རྒྱལ་རོང་ཁོ་ནར་གོ་ན་མི་འགྲིག་པ་གླེང་ཡོད། ས་བཅད་གཉིས་པར་ལོ་ཆེན་གྱི་སློབ་མ་གཙོ་བོ་དག་གི་བཞུགས་ཡུལ་སྐོར་གླེང་ཡོད། ས་བཅད་གསུམ་པར་ལོ་ཆེན་སྤྱུགས་ཡུལ་རྒྱལ་རོང་ཡིན་པར་འདོད་མཁན་ཐོག་མ་གང་ཡིན་སྐོར་གླེང་ཡོད། ས་བཅད་བཞི་པར་གྲུབ་མཐའ་ཁག་གི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཆའི་ནང་ལོ་ཆེན་སྤྱུགས་ཡུལ་ཚ་རོང་ཡིན་པར་འཁོད་པ་གླེང་ཡོད། ས་བཅད་ལྔ་པར་ལྷོ་ཚ་བ་རོང་དུ་མདོ་བཞེར་རྒྱལ་པོའི་མཁར་ཤུལ་དང་རུས་རྒྱུད། ལོ་ཆེན་གྱི་སྒྲུབ་ཁང་སོགས་འབྲེལ་ཡོད་གནས་ཚུལ་གང་འདྲ་ཡོད་པ་གསལ་པོར་བསྟན་ཡོད།
བརྡ་ཆད་གཙོ་བོ། ལོ་ཆེན་བཻ་རོ་ཙ་ན། ལྷོ་ཚ་བ་རོང་ཆེན། མདོ་བཞེར་རྒྱལ་པོ། མཁར་ཤུལ།        སྤྱི་ལོ༢༠༢༠ལོར་རང་དགོན་གྱིས་བགྲོ་གླེང་ཆེན་མོ་ཞིག་འཚོག་དགོས་པའི་བརྡ་ཁྱབ་སྤེལ་བ་དང་། ཕྲན་རང་བགྲོ་གླེང་དེར་ཞུགས་དགོས་པའི་རྐྱེན་གྱིས་ཡུན་རིང་དཔེ་ཀློག་བྱས་ཏེ་ཞིབ་འཇུག་ཁ་བྱང་ཞིག་བཙལ་བ་ཡིན། དེའི་སྐབས་སུ་སྟེས་དབང་ཞིག་གམ་ཡང་ན་ལས་སྨོན་ཞིག་གིས་གུས་པ་ལོ་ཆེན་སྐོར་ལ་དོ་སྣང་བྱུང་སོང་། ལོ་ཆེན་མཆོག་ནི་ཏུན་ཧོང་གཏེར་ཡིགP.T.0044ནང་དུ་གསལ་ཡོད་ཅིང་བོད་ཀྱི་བཙན་པོ་ཁྲི་སྲོང་ལྡེའུ་བཙན(C.E 742-797)སྐབས་ཀྱི་མི་སྣ་ཞིག་ཡིན་པ་རྩོད་མེད་ཡིན་ལ། བན་བོན་གྲུབ་མཐའ་གཉིས་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཁྲོད་དུ་གོ་གནས་གལ་ཆེན་བཟུང་ཡོད་པའི་མི་སྣ་ཞིག་ཀྱང་ཡིན་པ་རེད། དེར་བརྟེན་ཁོང་དང་འབྲེལ་ཡོད་ཀྱི་དཔེ་ཆ་མང་པོ་ཞིག་འཚོལ་སྡུད་དང་ལྟ་ཀློག་དགོས་པ་སྨོས་མེད་རེད། དཔེ་ཀློག་གི་བརྒྱུད་རིམ་ཁྲོད་ནས་ཁོང་རྒྱང་ཕུད་བཏང་ཡུལ་རྒྱལ་རོང་ཡིན་མིན་ལ་དོགས་པ་སྐྱེས་སོང་། དེ་མ་ཐག་ཏུ་གུས་པས་ཞིབ་འཇུག་གི་ཁྱབ་ཁོངས་ཆུང་དུ་བཏང་སྟེ་མུ་མཐུད་དཔེ་ཀློག་ལ་ཞུགས་པ་ཡིན། དེའི་བར་སྐབས་དེར་རང་དགོན་ནས་བགྲོ་གླེང་ཆེན་མོའི་སྟ་གོན་ཚུལ་དུ་ཚོད་ལྟའི་བགྲོ་གླེང་ཞིག་བྱས་པར་དེའི་ཐོག་གུས་པས་ལོ་ཆེན་རྒྱང་ཕུད་བཏང་ཡུལ་རྒྱལ་རོང་ཡིན་མིན་ཐད་ནས་གཏམ་བཤད་སྤེལ་བ་ཡིན། སྟབས་ལེགས་པ་ཞིག་ནི་ཚ་རོང་གི་མཆེད་གྲོགས་མང་པོས་ཁོ་ཚོའི་ཕ་ཡུལ་ལ་ལོ་ཆེན་དང་ཁོང་གི་སྦྱིན་བདག་མདོ་བཞེར་རྒྱལ་པོ་གཉིས་དང་འབྲེལ་བའི་ངག་རྒྱུན་དང་ས་ཚིགས། མཁར་ཤུལ། རུས་རྒྱུད། མཚམས་ཁང་སོགས་ཡོད་ཚུལ་གསུངས་སོང་། ང་རང་སྤྲོ་བས་བརྟས་ཏེ་སྡོད་མི་ཚུགས་པ་ལྟ་བུ་ཞིག་ཏུ་གྱུར་པ་དང་ལམ་སང་རང་གི་གཅེན་པོར་ཁ་པར་བཏང་སྟེ་ཚ་རོང་དུ་ཆས་རྒྱུ་བྱས་པ་ཡིན། ང་རང་དངོས་སུ་ཚ་རོང་དུ་འབྱོར་ཅིང་ཡུལ་དངོས་རྟོག་ཞིབ་དང་། ངག་རྒྱུན་བཅར་འདྲི། ཡིག་ཆ་བསྡུ་རུབ་སོགས་བྱས། ཡུལ་དངོས་ཀྱི་གནས་ཚུལ་དེ་དག་རྒྱུས་ལོན་བྱུང་བས་ཐེངས་འདིའི་ཞིབ་འཇུག་ལ་དོན་སྙིང་ཆེན་པོ་ལྡན་འདུག་སྙམ་པ་བྱུང་། གང་ཡིན་ཟེར་ན། བདེན་པ་གསལ་འདོན་དང་ཁྱབ་བསྒྲགས་བྱ་རྒྱུ་ནི་ཞིབ་འཇུག་པའི་གཡོལ་མེད་ཀྱི་འགན་འཁྲི་ཡིན་པས་ཕྱིར། དེ་ནས་ཕྱིར་དགོན་དུ་འབྱོར་རྗེས་དཔྱད་རྩོམ་མཇུག་རྫོགས་པར་བྱས་ཤིང་དངོས་གཞིའི་བགྲོ་གླེང་ཐོག་ཏུ་སྒྲོག་སྦྱང་ཞུས་པ་ཡིན།
       དེ་ནས་མུ་མཐུད་དེ་འབྲེལ་ཡོད་ཡིག་ཆ་འཚོལ་སྡུད་དང་གསོག་འཇོག་བྱས་པ་ཡིན་ལ། ཞོར་དུ་དཔྱད་རྩོམ་འབྲི་སྟངས་སྐོར་ལ་སློབ་སྦྱོང་བྱས་པ་ཡིན། ལྷག་ཏུ་དེང་རབས་ཞིབ་འཇུག་ཐབས་ལམ་ལ་སྤྲོ་བ་འཕེལ་ཅིང་དེ་དག་དང་འབྲེལ་བའི་འཆད་ཁྲིད་དང་རྩོམ་ཡིག་སོགས་ལ་ཐོས་བསམ་བྱས་པ་ཡིན། དེའི་བརྒྱུད་རིམ་ནང་ནས་རང་གི་མི་འདང་བའི་ཆ་མང་པོ་ཞིག་མཐོང་ཞིང་དེ་དག་བཟོ་བཅོས་རྒྱག་རྒྱུར་འབད་བརྩོན་གང་ཐུབ་བྱས་པ་ཡིན། སྤྱི་ལོ༢༠༢༡ལོའི་དགུན་གཞུང་དུ་གུས་པ་སླར་ཡང་ཚ་རོང་དུ་སོང་སྟེ་ཟླ་བ་གཅིག་ཡས་མས་ཀྱི་དུས་ཡུན་སྤྱད་དེ་ས་གནས་མང་པོར་སོང་བ་དང་བཅར་འདྲི་སོགས་བྱས་ནས་དོགས་ཡོད་གནད་དོན་ཁག་ལ་ཉམས་ཞིབ་བྱས་པ་ཡིན། དེ་ལྟར་ད་བར(༢༠༢༢-༩-༡༥)ལོ་ཆེན་དང་འབྲེལ་བའི་ཆོས་འབྱུང་དང་བརྩམས་ཆོས་མང་པོ་ཞིག་བཀླགས་པ་ཡིན། རང་གི་སྔར་གྱི་ལྟ་ཚུལ་ལ་འགྱུར་བ་རབ་དང་རིམ་པ་ཞིག་ཐེབས་ཏེ་ཚན་པ་མང་པོ་ཞིག་བསྐྱར་འབྲི་བྱས་པ་ཡིན། སྐབས་རེར་ང་རང་བསམ་གཞིག་གི་རྒྱ་རུ་ཚུད་དེ་གཉིད་ཆག་པ་དང་། སྐབས་རེར་དཔེ་ཀློག་དང་རྩོམ་འབྲི་ལ་བྲེལ་ཏེ་ཁ་ཟས་བརྗེད་པའི་དུས་སྐབས་ཀྱང་མང་དུ་བྱུང་། རྩོམ་ཚན་ཡག་པོ་རེ་ལེགས་གྲུབ་བྱུང་སྐབས་སྤྲོ་བ་བརྗོད་མི་ཤེས་པ་སྐྱེ་བ་དང་། ཐ་སྙད་བཀོལ་སྟངས་དང་ཚིག་གི་སྦྱོར་བ་གོང་འོག་མི་འགྲིག་པ། མཚོན་དོན་བསམ་བློ་གཏན་འབེབས་མི་ཐུབ་པའི་བར་སྐབས་རྣམས་སུ་རང་ཉིད་རང་ལ་ཡིད་ཆད་པ། ཞེ་མེར་བ། སྒྱིད་ལུག་པའི་གནས་སྐབས་ཀྱང་ཡོང་གི་འདུག འདི་དག་ནི་ཁོ་བོ་གཅིག་པུ་ཙམ་མ་ཡིན་པར་ཤེས་བྱ་རིག་གནས་གང་ཞིག་ལ་འཇུག་མཁན་ཐུན་མོང་ལ་མངའ་བའི་སྣང་ཚུལ་ཞིག་ཡིན་པ་གོར་མ་ཆག ད་ཐེངས་བོད་ཡུལ་གང་སར་ཏོག་དབྱིབས་ནད་དུག་གིས་ཁྱབ་ཅིང་གང་སར་འགྲོ་སྐྱོད་བྱེད་མི་ཆོག་པའི་སྐབས་འདིར་ང་རང་གིས་རྩོམ་ཡིག་འདི་འགོ་ནས་མཇུག་བར་བསྐྱར་འབྲི་ཐེངས་གཅིག་བྱས་པ་ཡིན་ལ། ལེ་ཚན་ཁ་ཤས་དོར་བ་དང་ཡིག་ཚོགས་ཉུང་དུ་གཏོང་ཅི་ཐུབ་བྱས་ཡོད།
དང་པོ། རྒྱལ་མོ་ཚ་བ་རོང་ཞེས་པ་དེ་ཤར་རྒྱལ་རོང་ཁོ་ནར་གོ་ན་མི་འགྲིག་པ།
       ཕྱི་རབས་བོད་ཀྱི་མཁས་པ་དག་གིས་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཆ་ཁག་ནས་བྱུང་བའི་རྒྱལ་མོ་ཚ་བ་རོང་ཞེས་པ་དེ་རྒྱལ་རོང་ལ་གོ་ཤར་ཤར་བྱས་ནས་རྩོམ་ཡིག་མང་དུ་བྲིས་ཡོད་པ་རེད། འོན་ཏེ་བསམ་གཞིག་བྱ་དགོས་ས་ཞིག་ནི་གནའ་སྔ་མོའི་དུས་ནས་བོད་ཡུལ་གྱི་རོང་ཆེན་ཁག་ལ་རྒྱལ་མོ་ཞེས་པའི་ཐ་སྙད་སྦྱོར་སྲོལ་ཡོད་དེ། «དབུ་ནག་མིའུ་འདྲ་ཆགས»ལས“འབྲི་ཆུ་རྒྱལ་མོའི་ཆུ་རོང་ན།”ཞེས་དང་། “ཟླ་ཆུ་རྒྱལ་མོའི་ཁུག་སོ་ན།” “ཏི་ཆུ་རྒྱལ་མོའི་ཁྲིམས་ར་ན།”[1]ཞེས་ཆུ་ཆེན་ཁག་བཞུར་སའི་རོང་ལ་རྒྱལ་མོ་ཞེས་པའི་མིང་བཏགས་ཡོད། ལྷག་ཏུ་ལྷོ་ཡི་ཚ་བ་རོང་ལ་རྒྱལ་མོ་ཚ་བ་རོང་ཞེས་སྙད་བཞིན་ཡོད་དེ། བོན་གྱི་གཏེར་སྟོན་སངས་རྒྱས་གླིང་པས(1705-1735)བརྩམས་པའི་རང་རྣམ«རྡོ་རྗེ་རིན་ཕྲེང»ལས“ལྷོ་ཕྱོགས་རྒྱལ་མོ་ཚ་བ་རོང་ཆེན་ཞེས། །གསང་བ་གངས་དཀར་པདྨ་འབུམ་ཤོད་ལ། །ཟབ་མོ་གསང་བའི་གཏེར་ཁ་དགུ་རུ་ཡོད། །”[2]ཞེས་དང་། གཞན་ཡང་ཁོང་གི་གཏེར་མ་མང་པོར་དེ་ལྟར་འཁོད་འདུག དེའི་རྗེས་སུ་མཁའ་འགྲོ་བདེ་ཆེན་དབང་མོའི(1868-?)གཏེར་མ«མཁའ་འགྲོ་རྒྱ་མཚོའི་རྣམ་ཐར»ལས“ལོ་ཆེན་རྒྱ་བོད་ཞང་གསུམ་ཀུན་གྲགས་བ༔ བཀའ་གསང་རབ་འབྱམས་འབྱེད་པའི་ལྡེ་མིག་དེ༔ རྒྱལ་མོ་ལྷོ་ཡི་ཚ་བ་རོང་དུ་སྤྱུགས༔”[3]ཞེས་དང་། ཁྱུང་ཡུལ་དུ་འཁྲུངས་པའི་བོན་གྱི་བླ་མ་དབལ་འབར་སྟག་སླག་ཅན(1833-1908)གྱི་གཏེར་མ«ཞི་ཁྲོ་རྩ་གསུམ་ཀུན་འདུས»ལས“ཁྱད་པར་དུ་ཞི་ཁྲོ་རྩ་གསུམ་འདུས་པའི་སྒྲུབ་སྐོར་འདི་ཉིད་དང་། དྲན་པའི་ཐུགས་ཀྱི་ཡང་བཅུད་བོན་སྡེ་གསུམ། ཟབ་ཤོག་གསེར་གྱི་མདངས་ཅན་ལ། མཁའ་འགྲོའི་བརྡ་ཡིག་གཡུང་དྲུང་རིས་ཅན་དུ་བྲིས་ནས། འབྱུང་བ་རྣམ་བཞི་གང་གིས་མི་འཇིག་པ། རྫུ་འཕྲུལ་འོད་ལྔ་དྲྭ་བའི་སྒྲོམ་བུར་བཅུག་སྟེ། ལྷོ་ཕྱོགས་རྒྱལ་མོ་ངོ་མཚར་ཚ་བ་རོང་། ཞིང་ཁམས་མཁའ་འགྲོའི་སྐུ་བརྙན་ལྟ་ཟུར་གཡས་ཕྱོགས། གནས་མཆོག་བཀྲ་ཤིས་སྤུངས་པའི་རི་བོ་བྲག་རི་མཚོན་ཆ་བཤིབས་འདྲའི་གཡས་རྒྱབ། འབྱུང་བ་བྲག་གི་ཐིམ་བར་གཏེར་དུ་སྦས”[4]ཞེས་གསལ་ཡོད་པ་བཅས་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཆ་ཁག་ལ་ཞིབ་ཏུ་མཇལ་ན་ལྷོ་ཡི་ཚ་བ་རོང་ལའང་རྒྱལ་མོ་ཚ་བ་རོང་ཞེས་བརྗོད་ཀྱིན་ཡོད་པ་ཧ་ཅང་གསལ་པོར་ཤེས་ཐུབ། འོ་ན། ལྷོ་ཚ་བ་རོང་ལ་རྒྱལ་མོ་ཚ་བ་རོང་ཞེས་འབོད་པའི་རྒྱུ་མཚན་གང་ཡིན་ཟེར་ན། དེ་ནི་ལྷོ་ཚ་བ་རོང་ནས་འབབ་པའི་ཆུ་བོ་རྒྱལ་མོ་དངུལ་ཆུ་དང་འབྲེལ་བ་ཡོད་པར་འདོད་བཞིན་ཡོད། ཆུ་བོ་འདིར་རྒྱལ་མོ་དངུལ་ཆུ་ཞེས་འབོད་པའི་རྒྱུ་མཚན་གུས་པས་བརྩམས་པའི«རྒྱལ་མོ་དངུལ་ཆུ་ཞེས་པའི་མིང་གི་གོ་དོན་གླེང་བ»ཞེས་པའི་རྩོམ་ལོགས་སུ[5]བཀོད་ཡོད་པས་དེར་གཟིགས་རོགས།
གཉིས་པ། ལོ་ཆེན་གྱི་སློབ་མ་གཙོ་བོ་དག་གི་བཞུགས་ཡུལ་སྐོར།
       བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཆ་དང་ཆོས་འབྱུང་ཁག་ནས་ལོ་ཆེན་མཆོག་རྒྱང་ཕུད་བཏང་རྗེས་ཁོང་གིས་གཙོ་བོ་རོང་མི་འདྲ་བ་གསུམ་མམ་དགོན་པ་མི་འདྲ་བ་གསུམ་དུ་སློབ་མ་བསྐྱངས་པ་བཤད་ཡོད། གཤམ་དུ་ང་ཚོས་དེ་དག་ལ་དཔྱད་ཞིབ་ཕྲན་ཙམ་བྱས་ན། སྤྱིར«སྦ་བཞེད»སྣ་ཚོགས་ཀྱི་ནང་དུ་ལོ་ཆེན་རྒྱང་ཕུད་བཏང་བ་ཙམ་ལས་དེ་ལས་གཞན་པའི་འབྲེལ་ཡོད་གནས་ཚུལ་གང་ཡང་འཁོད་མེད། ཕྱིས་སུ་ཀོང་སྤྲུལ་ཡོན་ཏན་རྒྱ་མཚོའི(1813-1899)«རང་རྣམ»སོགས་སུ་ལོ་ཆེན་མཆོག་རྒྱལ་མོ་ཚ་བ་རོང་དུ་ཕེབས་དགོས་བྱུང་བ་དང་། དེར་བྲག་ལ་མགོན་པོའི་དགོན་པར་གཡུ་སྒྲ་སྙིང་པོ་སྨིན་གྲོལ་མཛད། ཚ་རོང་སྟག་རྩེ་མཁར་དུ་གསང་སྟོན་ཡེ་ཤེས་བླ་མ་ལ་རྫོགས་ཆེན་གསུངས། སྟོན་ཁུངས་རོང་གི་བྲག་དམར་དགོན་རྫོང་དུ་སྤང་རྒན་སངས་རྒྱས་མགོན་པོ་ལ་རྣ་བརྒྱུད་རྡོ་རྗེ་ཟམ་པ་གནང་བ[6]བཤད་ཡོད། ཁོ་བོས་ད་ཕན་དངོས་མཐོང་འབྲེལ་ཡོད་ཡིག་ཆ་ལྟར་ན། བཞེད་པ་འདི་དག་གི་ཁུངས་འགོས་ལོ་གཞོན་ནུ་དཔལ(1392-1481)གྱི«དེབ་ཐེར་སྔོན་པོ»ལ་ཐུག་འདུག དེབ་སྔོན་ལས“ཁམས་སུ་སྔ་ཕྱི་རིམ་པ་གསུམ་དུ་བཤད་པར་གྲགས”[7]ཞེས་གོང་གི་ས་གནས་གསུམ་ཀ་ཁམས་ཁུལ་གྱི་ས་ཆ་ཡིན་པ་བསྟན་ཡོད། འོན་ཀྱང་། མཁས་པ་ལྡེའུས་མཛད་པའི«རྒྱ་བོད་ཆོས་འབྱུང་རྒྱས་པ»ལས“བཻ་རོ་ཙ་ན་ལ་རོང་ཁ་གསུམ་ན། སློབ་མ་གསུམ་ཡོད། བལ་པོ་ཚ་བ་རོང་ན། སྤང་མི་ཕམ་མགོན་པོ། མོན་མོ་ཚ་བ་རོང་ན། སྣུབས་ནམ་མཁའི་སྙིང་པོ། རྒྱལ་མོ་ཚ་བ་རོང་ན་རྒྱལ་བུ་གཡུ་སྒྲ་སྙིང་པོ་དང་གསུམ་ལ”[8]ཞེས་གོང་གི་ས་གནས་དེ་དག་ཁམས་ཁུལ་གྱི་ས་ཆ་རྐྱང་རྐྱང་མ་ཡིན་པར་གཅིག་བལ་པོ་དང་གཅིག་མོན་དུ་ཡོད་པ་གླེང་ཡོད། གུ་རུ་བཀྲ་ཤིས་ཀྱིས་སྤྱི་ལོ༡༨༠༧-༡༨༧༣གྱི་བར་དུ་བརྩམས་པའི«གུ་བཀྲའི་ཆོས་འབྱུང»ལས་སྟོང་ཁུངས་རོང་ནི་འཇང་ཡུལ་ཡིན་པ[9]བཤད་འདུག གུས་པས་བཙན་ལྷ་ངག་དབང་ཚུལ་ཁྲིམས་སོགས་ཀྱིས་ཕྱོགས་བསྒྲིགས་བྱས་པའི་ཤར་རྒྱལ་རོང་གི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཆ་ཁག་ལ་མཇལ་རུང་། རྒྱལ་མོ་ཚ་བ་རོང་དང་རྒྱལ་རོང་ཁྱད་མ་ཕྱེད་པར་ནོངས་ཏེ་དེབ་ཐེར་ཁག་ཏུ་ལོ་ཆེན་རྒྱལ་མོ་ཚ་བ་རོང་དུ་སྤྱུགས་ཞེས་འཁོད་ཚད«ཤར་རྒྱལ་མོ་ཚ་བ་རོང་གི་ལོ་རྒྱུས་དང་རིག་གནས་དཔེ་ཚོགས»ནང་དྲངས་ཡོད་པ་ལས། དམིགས་བསལ་གོང་གི་དགོན་པ་གསུམ་དེ་རྒྱལ་རོང་དུ་ཡོད་པའི་སྐོར་གསལ་པོ་ཞིག་བཀོད་པ་མ་མཐོང་། དེས་ན་འདིར་བསམ་གཞིག་དགོས་ངེས་ཀྱི་གནད་དོན་ཞིག་ནི་ལོ་ཆེན་ཁོང་གིས་ས་གནས་མི་འདྲ་བ་གསུམ་ལ་སློབ་མ་བསྐྱངས་ཞེས་པ་ཡང་སྙིང་དོན་དངོས་ཀྱི་གནས་ཚུལ་ཞིག་ཡིན་ནམ། ཡང་ན་མཁས་པ་ལྡེའུ་སོགས་ཀྱིས་ལོ་ཆེན་གྱི་ཆེ་བ་མཚོན་ཆེད་ཁོང་གི་རྣམ་ཐར་དང་ངག་རྒྱུན་ཁ་ཤས་ལ་གཞི་བྱས་ཏེ་རྒྱས་སྤྲོས་དང་མཆན་བཏགས་སྣ་ཚོགས་བྱས་ནས་གྲུབ་པ་ཞིག་ཡིན་མིན་ཐད་དོགས་གཞི་ཡོད་པ་དེ་རེད། གཞན་ཡང་སྐབས་དེར་ཚ་རོང་སོགས་སུ་རྒྱལ་བློན་གྱི་མཁར་རྫོང་དང་། བོན་གྱི་སྒྲུབ་གནས་ལྟ་བུ་ལས་ཆོས་ལུགས་ཀྱི་དགོན་པ་ཡོད་མེད་སོགས་བརྟག་དགོས་སྙམ་མོ། །
       ཁོང་ལ་སྐབས་དེར་སློབ་མ་གྲགས་ཅན་ཁ་ཤས་བྱུང་ཡོད་པ་ནི་དོན་དངོས་དང་མཐུན་པ་ཞིག་རེད། དཔེར་ན། གཡུ་སྒྲ་སྙིང་པོ་དང་སྤངས་སངས་རྒྱས་མགོན་པོ། གསང་སྟོན་ཡེ་ཤེས་བླ་མ་ལྟ་བུ་རེད། སློབ་མ་འདི་དག་གི་བཞུགས་གནས་དང་ཡབ་གཞིས་གང་ཞིག་ཡིན་མིན་ཐད་ནས་དཔྱད་གཞི་ཁ་ཤས་ངོ་སྤྲོད་ཞུས་ན། གུས་པས་ཡུན་རིང་ཚ་རོང་གི་ལོ་རྒྱུས་ལ་ཞིབ་འཇུག་དང་ཡུལ་དངོས་རྟོག་ཞིབ་བྱས་པ་ལྟར་ན། གཡུ་སྒྲ་སྙིང་པོ་ནི་ཚ་བ་མདོ་བཞེར་རྒྱལ་པོའི་སྲས་ཡིན་ལ། མདོ་བཞེར་རྒྱལ་པོའི་གནས་ཡུལ་ནི་ལྷོ་ཚ་བ་རོང་སྦས་ཡུལ་པད་མ་འབུམ་གླིང་ངམ། དེང་གི་སྲིད་འཛིན་ས་ཁུལ་གྱི་དབང་དུ་བྱས་ན་བོད་ལྗོངས་ཆབ་མདོ་ས་ཁུལ་ཚ་རོང་མཛོ་སྒང་རྫོང་ཁོངས་གླིང་ཁ་སྨད་མ་ཤང(下林卡乡)གི་དབྱིབས་པ་གྲོང་ཚོ་ཡིན། གྲོང་ཚོའི་དཀྱིལ་སྟོད་ཀྱི་རི་འབུར་ཐོག་ཏུ་མདོ་བཞེར་རྒྱལ་པོའི་མཁར་ཤུལ་ཡོད་པ་དང་། གྲོང་དབུས་སུ་ད་ལྟ་དྲག་པོ་རྫོང་ཞེས་ཙི་ཏ(ཞང་སྐད་དེ་སྙིང་ལ་ཟེར)འདྲ་བའི་བྲག་རི་ངོ་མཚར་ཅན་ཞིག་གི་ཐོག་ཏུ་དགོན་པ་ཞིག་ཆགས་ཡོད། ཕལ་ཆེར་གནས་འདི་ནི་སྔོན་མ་གཡུ་སྒྲ་སྙིང་པོས་གདམས་པ་ཞུས་ས་དེ་ཡིན་ནམ་སྙམ། ཚ་རོང་གི་རྒན་རབས་རྣམས་ཀྱི་ངག་རྒྱུན་ལྟར་ན། ཚ་རོང་མཛོ་སྒང་ཕྱོགས་འདི་སྔོན་མ་གླིང་གི་སྐབས་སུ་སྟག་རོང་ཁྲོ་ཐུང་གི་མངའ་འབངས་ཡིན་པར་བཤད་སྲོལ་འདུག དེས་ན་ཚ་རོང་སྟག་རྩེ་མཁར་དེ་ཡང་སྔོན་མ་འདིར་ཕྱོགས་སུ་ཡོད་པ་མིན་ནམ་སྙམ། སྟོང་ཁུངས་རོང་ས་གནས་གང་ཞིག་ཡིན་མིན་ཐད་མཁས་པ་དག་གི་བཞེད་སྲོལ་མི་འདྲ་བ་ཁ་ཤས་ཡོད་ཀྱང་འགོས་ལོ་གཞོན་ནུ་དཔལ་སོགས་ལོ་རྒྱུས་སྨྲ་བ་ཕལ་ཆེར་གྱིས་གོང་གི་ས་གནས་གསུམ་ཀ་བོད་ཡུལ་ཁམས་ཁུལ་ཡིན་པར་བཞེད་ཡོད། «བོད་ལྗོངས་ཆབ་མདོ་ས་ཁུལ་གྱི་རིག་གནས་ལོ་རྒྱུས་དཔྱད་གཞི»ནང་དུ་འཇམ་རྒྱལ་ཀུན་དགའ་ཚུལ་ཁྲིམས་རྒྱ་མཚོས་བཤད་ཅིང་། འཇམ་དབྱངས་ཡོན་ཏན་རྒྱ་མཚོས་ཡི་གེར་བཀོད་པའི་ཆབ་མདོ་འཇོ་མདའ་རྫོང་ཁོངས་སུ་གཏོགས་པ«སྐུ་ཚེ་ཡུལ་གྱི་ལོ་རྒྱུས»ཞེས་པར་ཡུལ་གྲུ་དེ་ནི་སྤངས་རྒན་སངས་རྒྱས་མགོན་པོའི་འཁྲུངས་གཞིས་ཡིན་པ་དང་། ཁོང་དང་ལོ་ཆེན་མཇལ་སའི་ས་གནས་ཀྱང་ཡུལ་ཕྱོགས་དེར་ཡིན་པར[10]བསྙད་ཡོད། ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཆ་དེ་ནི་སྔོན་མའི་ངག་རྒྱུན་གང་ཡོད་པ་དེ་ཡི་གེར་བཏབ་པ་ཞིག་རེད་འདུག ཡིག་ཆ་དེར་ད་དུང་ལོ་ཆེན་དང་འབྲེལ་བའི་ངག་རྒྱུན་ཁ་ཤས་བཀོད་འདུག གཞན་ཡང་འཇོ་མདའ་རྫོང་ཁོངས་སུ་སྤངས་སྟོད་དང་སྤངས་སྨད། སྤངས་རྒན་ཁུག་སོགས་ས་གནས་དང་སྡེ་མིང་ཡོད་ལ། སྤངས་རྒན་དགོན[11]ཞེས་པའི་བོན་ལུགས་ཀྱི་དགོན་པ་ཞིག་ཀྱང་བཞུགས་འདུག དེ་ལྟར་ས་གནས་ཀྱི་ངག་རྒྱུན་དང་སྡེ་དགོན་གྱི་མིང་སོགས་ལ་བརྟགས་ན་ཕལ་ཆེར་སྟོན་ཁུངས་རོང་གི་བྲག་དམར་མགོན་རྫོང་ཞེས་པ་དེ་འདིའི་ཕྱོགས་སུ་ཡོད་པ་མིན་ནམ་སྙམ། ཏག་ཏག་འཇོ་མདའ་ནས་ཚ་རོང་བར་ས་ཐག་ཀྱང་དེ་འདྲའི་རིང་པོ་མིན་ནོ། །
གསུམ་པ། ལོ་ཆེན་སྤྱུགས་ཡུལ་རྒྱལ་རོང་ཡིན་པ་འདོད་མཁན་ཐོག་མ་གང་ཡིན་སྐོར།
       དེང་སང་བརྒྱ་ཁ་གཅིག་གྲགས་ཚུལ་དུ་ཕལ་ཆེར་གྱིས་ལོ་ཆེན་རྒྱང་ཕུད་བཏང་ཡུལ་རྒྱལ་རོང་ཡིན་པར་བཤད་ཀྱིན་འདུག དེར་རྒྱུ་མཚན་ཁ་ཤས་འདུག་སྟེ། གཅིག་ནས་རྒྱལ་རོང་ཕྱོགས་སུ་ལོ་ཆེན་དང་འབྲེལ་བའི་ངག་རྒྱུན་ཡོད་པ། གཉིས་ནས། ལྷོ་ཚ་བ་རོང་ཡིན་པའི་ཐད་ནས་དོགས་སློང་བྱེད་མཁན་མང་པོ་མ་བྱུང་བ། གསུམ་ནས། མཁས་དབང་དམུ་དགེ་བསམ་གཏན་རྒྱ་མཚོ(1914-1993)སོགས་ཀྱི་ཤུགས་རྐྱེན་ལས་བྱུང་བ་ཞིག་རེད། དེ་དག་ལ་བསམ་ཚུལ་ཁ་ཤས་ཞུས་ན། རྒྱལ་རོང་གི་ལོ་རྒྱུས་ཞིབ་འཇུག་པ་མཆོད་རྟེན(雀丹)སོགས་ཀྱིས་ལོ་ཆེན་རྒྱལ་རོང་ཕྱོགས་སུ་ཕེབས་མྱོང་བ་དང་དེར་ཁོང་གི་སྒྲུབ་ཕུག་བདོག་པ་རྒྱུ་མཚན་བྱས་ནས་ཁོང་སྤྱུགས་ཡུལ་རྒྱལ་རོང་ཡིན་པར་བསྒྲུབས་པ་ནི་གཏན་ཚིགས་ཡང་དག་ཅིག་མ་ཡིན་ཏེ། ལོ་ཆེན་ཁོང་ཚ་རོང་དང་རྒྱལ་རོང་སོགས་ཁམས་ཁུལ་གྱི་ས་ཆ་མང་པོར་བྱོན་འདུག་ལ། རྒྱ་ནག་གླང་ཆེན་འགྱིང་རི་སོགས་སུ་བྱོན་པ་ཁྱོད་ཚོས་ཀྱང་བཤད་པས། དེ་ལྟར་ན་ཁོང་སྤྱུགས་ཡུལ་རྒྱ་ནག་ཡིན་པར་ཐལ། ཁོང་རྒྱ་ནག་ཏུ་ཕེབས་མྱོང་ཞིང་སྒྲུབ་པ་ཡང་གནང་མྱོང་བའི་ཕྱིར། དེས་ན་བཞེད་པ་འདི་དག་ལ་བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཆ་མང་པོར་མཐོང་རྒྱ་མ་བསྐྱེད་པ་དང་ཚ་རོང་གི་ས་གནས་དངོས་ལ་རྒྱུས་མངའ་མེད་པ། གཏན་ཚིགས་རིག་པའི་གཞུང་ལུགས་ལ་གོ་རྟོགས་མེད་པ་སོགས་ཀྱི་སྐྱོན་འདུག་སྙམ། གཉིས་པ་ལ་སྤྱིར་བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཁྲོད་དུ་ལོ་ཆེན་སྤྱུགས་ཡུལ་རྒྱལ་རོང་ཡིན་པར་འདོད་པ་ལ་དགག་པ་རྒྱག་མཁན་བྱུང་མྱོང་སྟེ། དཔེར་ན། སོག་ཟློག་པ་བློ་གྲོས་རྒྱལ་མཚན(1552-1624)ལྟ་བུ་རེད། འོན་ཀྱང་། ཕྱིས་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་སྨྲ་བ་ཚོས་ཁོང་གི་གསུང་ལ་དོ་སྣང་ཆེན་པོ་གནང་མི་འདུག ལྷག་ཏུ་མཁས་དབང་དམུ་དགེ་བསམ་གཏན་ལགས་ཀྱིས་སོག་ཟློག་པའི་བཞུགས་ཡུལ་མདོ་སྨད་དང་ཁ་ཐག་རིང་བས་རྒྱུས་མ་ལོན་པ་རེད[12]ཅེས་རང་གི་འདོད་སྟངས་དང་མ་མཐུན་པས་སྣང་མེད་དུ་བཏང་ཡོད།
       གསུམ་པ་ལ་མཁས་དབང་དམུ་དགེ་བསམ་གཏན་ལགས་ཀྱིས«བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཀུན་དགའི་མེ་ལོང»བརྩམས་པ་དང་། བཙན་ལྷ་ངག་དབང་ཚུལ་ཁྲིམས་དང་ཧྲེ་ཝན་ཀྲེ(佘万治)གཉིས་ནས་རྒྱ་ཡིག་ཏུ་བསྒྱུར་བ་སོགས་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཆ་འདིས་བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཞིབ་འཇུག་པའི་ཁྲོད་དུ་ཤུགས་རྐྱེན་ཆེན་པོ་ཐེབས་པ་མ་ཟད། ལྷག་ཏུ་ལོ་ཆེན་སྐོར་གྱི་ཞིབ་འཇུག་ཆེད་དེབ[13]དང་རྒྱལ་རོང་གི་ལོ་རྒྱུས་གསར་བརྩམས་ཁག་ལ་ཤུགས་རྐྱེན་ཕོག་ཡོད། ཁོང་གིས«བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཀུན་དགའི་མེ་ལོང»ནང་དུ་ལོ་ཆེན་རྒྱང་ཕུད་བཏང་ཡུལ་རྒྱལ་རོང་ཡིན་པ་རྒྱས་བཤད[14]བྱས་ཡོད། དེ་ལ་བརྟེན་ནས་ཕྱིས་སུ་ལོ་ཆེན་སྤྱུགས་ཡུལ་རྒྱལ་རོང་ཡིན་པར་འདོད་མཁན་ཆར་ཤུལ་གྱི་ཤ་མོང་བརྡོལ་བ་ལྟར་དུ་གྱུར། ལྟ་ཚུལ་དེ་དག་ཕལ་ཆེར་ཁོང་གི་ལྟ་བའི་རྗེས་སུ་འགྲོ་ལྡོག་བྱེད་པ་རེད།[15] དམུ་དགེ་བསམ་གཏན་ལགས་ཀྱི་ལྟ་ཚུལ་འདིའི་གཞི་བཅོལ་ས་གཉིས་ཡོད་པ་ལས་གཅིག་ནི་རྒྱལ་རོང་ཕྱོགས་སུ་ལོ་ཆེན་གྱི་སྒྲུབ་ཕུག་སོགས་ཡོད་པ་དང་། གཉིས་ནི་དཔེ་ཆ་ལ་གཞི་བཅོལ་བ་རེད། སྔ་མས་བསྒྲུབ་མི་ཐུབ་པ་གོང་དུ་སོང་ལ། ཕྱི་མ་ལ་ཁོང་གིས་དཔྱད་གཞི་མཛད་པའི་དཔེ་ཆ་ནི་གྱི་ལུང་བཀྲ་ཤིས་རྒྱ་མཚོ(1804-1874)དང་གྱི་ལུང་ཐུགས་མཆོག་རྡོ་རྗེ(1806-1864)ཟུང་གིས་བརྩམས་པའི«རུས་མཛོད་མེ་ཏོག་སྐྱེད་ཚལ»དང་། དཀོན་མཆོག་བསྟན་པ་རབ་རྒྱས(1801- 1866)ཀྱིས་བརྩམས་པའི«མདོ་སྨད་ཆོས་འབྱུང»གཉིས་རེད། དཔེ་ཆ་འདི་གཉིས་ཀ་དུས་རབས་བཅུ་དགུ་པའི་ནང་བྱུང་བ་ཞིག་རེད། འདི་གཉིས་ནང་འཁོད་པའི་གནད་འདིའི་སྐོར་གྱི་བརྗོད་བྱ་བསྟན་སྟངས་དང་ཚིག་འགྲོས་ལ་གཞིགས་ན། ཕན་ཚུན་གཞི་གཅིག་ལ་བཅོལ་བའི་དོགས་གཞི་འདུག་ལ། «མདོ་སྨད་ཆོས་འབྱུང»གི་ལུང་ཁུངས་ཁྲོད་དུ«རུས་མཛོད་མེ་ཏོག་སྐྱེད་ཚལ»མ་གསལ་བས། ཕལ་ཆེར་རུས་མཛོད་མེ་ཏོག་སྐྱེ་ཚལ་རྩོམ་མཁན་གྱིས་འདིའི་ཐད་མདོ་སྨད་ཆོས་འབྱུང་ལ་གཞི་བྱས་པ་ཡིན་ནམ་སྙམ། སྐབས་འདིར་བསམ་གཞིག་གནང་དགོས་ངེས་ཤིག་ནི«མདོ་སྨད་ཆོས་འབྱུང»ལས“དེ་ནས་ཉིན་ལམ་གཉིས་ན་ལྷོ་ཚ་བ་རོང་། དེར་བཻ་རོའི་སྒྲུབ་ཁང་ཡོད་ལ། ལོ་ཆེན་ཉིད་དགོས་དབང་གིས་ཚ་བ་རོང་དུ་བྱོན་པར་བཤད་པའི་གནས་དངོས་གཞི་འདི་ཉིད་ཡིན་ནམ་བརྟག”[16]ཅེས། དང་ཐོག་ལོ་ཆེན་སྤྱུགས་ཡུལ་རྒྱལ་རོང་ཡིན་པར་བཤད་ནའང་འོག་ཏུ་ལོ་ཆེན་སྤྱུགས་ཡུལ་ཚ་རོང་ཡིན་མིན་བརྟག་དགོས་ཞེས་གསུངས་ཡོད། དེས་ན་ཁོང་གིས་ཀྱང་ལོ་ཆེན་སྤྱུགས་ཡུལ་གང་ཞིག་ཡིན་མིན་ཐད་སྒྲོ་འདོགས་ཆོད་མེད་པ་ཤེས་ཐུབ། འདི་གནད་འགག་ཆེན་པོ་ཞིག་རེད། དེས་ན་ཡང་སྙིང་སོག་ཟློག་པས་རང་གི་བཞུགས་ཡུལ་མདོ་སྨད་དང་ཁ་ཐག་རིང་བས་རྒྱུས་མ་ལོན་ཏེ་ལོ་ཆེན་སྤྱུགས་ཡུལ་ཚ་རོང་ཡིན་པར་བཤད་པའམ། ཡང་ན་དམུ་དགེ་བསམ་གཏན་ལགས་ལྷོ་ཚ་བ་རོང་ལ་ཆ་རྒྱུས་མེད་པས་ལོ་ཆེན་སྤྱུགས་ཡུལ་རྒྱལ་རོང་ཡིན་པར་ཐག་བཅད་པ་གང་ཡིན་བརྟག་དགོས། གལ་སྲིད་མཁས་དབང་དམུ་དགེ་བསམ་གཏན་ལགས་ཚ་རོང་དུ་ཕེབས་རྒྱུ་བྱུང་སྟེ་མདོ་ཞིག་རྒྱལ་པོའི་མཁར་ཤུལ་དང་ཡུལ་མིའི་ངག་རྒྱུན། ལོ་ཆེན་གྱི་སྒྲུབ་ཕུག སྦལ་གདོང་སོགས་འབྲེལ་ཡོད་གནས་ཚུལ་ཁག་མིག་མཐོང་ལག་ཟིན་བྱུང་ཡོད་ན་ཏན་ཏན་ཁོང་གིས་བསྐྱར་དུ་གནད་དོན་འདིར་བསམ་གཞིག་གནང་ངེས་སྙམ།
       འདིར་ཁ་ཅིག་གིས་སོག་ཟློག་པའི«དགག་ལན་ངེས་དོན་འབྲུག་སྒྲའི»ནང་དུ་དཔལ་འཛིན་གྱི་རྒྱལ་རོང་སྤྱུགས་པར་བཤད་པ་ལ་དགག་པ་བཀྱོན་ཡོད་པ་མིན་ནམ། དེས་ན་དཔལ་འཛིན་གྱིས་ལོ་ཆེན་སྤྱུགས་ཡུལ་རྒྱལ་རོང་ཡིན་པར་བཞེད་པ་ཡིན་དགོས་པའི་ཕྱིར་ཟེར་ན། སོག་ཟློག་པས«དགག་ལན་ངེས་དོན་འབྲུག་སྒྲའི»ནང་དུ་དཔལ་འཛིན་ལ་དེ་ལྟར་དགག་པ་བཀྱོན་པ་བདེན་ཀྱང་དཔལ་འཛིན་གྱིས་བརྩམས་པའི«ཆོས་དང་ཆོས་མ་ཡིན་པའི་རྣམ་འབྱེད»ནང་དུ“གཞན་ལ་གསང་བར་འཆད་ན་ཡང་། །གསང་ཞིང་ལྐོག་ཏུ་བསྟན་པའི་རྒྱུས། །མཁའ་སྙིང་བཻ་རོ་ཙ་ན་གཉིས། །ལྷོ་བྲག་རྒྱལ་མོ་རོང་དུ་སྤྱུགས། །”[17]ཞེས་ནམ་སྙིང་ལྷོ་བྲག་ཏུ་སྤྱུགས་པ་དང་། ལོ་ཆེན་རྒྱལ་མོ་རོང་དུ་སྤྱུགས་པར་གསུངས་པ་ལས། ཤར་རྒྱལ་རོང་ཡིན་པ་གསལ་པོར་མ་གསུངས་ཤིང་རྒྱལ་མོ་རོང་ནི་རྒྱལ་མོ་ཚ་བ་རོང་གི་བསྡུས་ཚིག་ཡིན་ལ། རྒྱལ་མོ་ཚ་བ་རོང་ཡིན་ན་རྒྱལ་རོང་ཡིན་པས་མ་ཁྱབ་པའི་ཕྱིར་ཏེ། ལྷོ་ཚ་བ་རོང་ལ་ཡང་རྒྱལ་མོ་ཚ་བ་རོང་ཞེས་བཤད་པ་སྔར་གྱི་ཡིག་ཚང་ན་མང་བའི་ཕྱིར་རོ། །
བཞི་པ། ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཚང་ནང་ལོ་ཆེན་སྤྱུགས་ཡུལ་ཚ་རོང་ཡིན་པ་འཁོད་པ།
       གཅིག ཐུབ་བསྟན་གྱི་བསྟན་འབྱུང་ཁག་ཏུ་འཁོད་པ།
       བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཆ་ཅུང་སྔ་བར་གྲགས་པ«སྦ་བཞེད»ལས་ལོ་ཆེན་སྤྱུགས་ཡུལ་ཚ་བ་རོང་ཡིན་པ[18]བསྟན་ཡོད། སོག་ཟློག་པ་བློ་གྲོས་རྒྱལ་མཚན(1552-1624)གྱིས་སྦ་བཞེད་རྒྱབ་རྟེན་བྱས་ཏེ་ལོ་ཆེན་སྤྱུགས་ཡུལ་རྒྱལ་རོང་མ་ཡིན་པར་ཚ་རོང་ཡིན་པ་ཁ་གསལ་པོར[19]གསུངས་ཡོད། མཁས་པ་ཁོང་ནི་རྒྱལ་མོ་ཚ་བ་རོང་ཞེས་པ་དེ་ཚ་རོང་ལ་གོ་དགོས་པ་དང་། རྒྱལ་རོང་དང་ཚ་རོང་གཉིས་ཁ་ཁ་ཡིན་པ། ལོ་ཆེན་སྤྱུགས་ཡུལ་རྒྱལ་རོང་མ་ཡིན་པར་བསྒྲུབས་པ་སོགས་ལོ་རྒྱུས་གནད་དོན་འདི་དག་ལ་གསལ་ཁ་འདོན་མཁན་ཐོག་མ་དེ་ཆགས་ཡོད་སྙམ། གཞན་ཡང་ཉང་ཉི་མ་འོད་ཟེར(1124-1204)གྱིས་བརྩམས་པའི«ཉང་རལ་ཆོས་འབྱུང»[20]དང་མཁས་པ་ལྡེའུས་མཛད་པའི«རྒྱ་བོད་ཆོས་འབྱུང་རྒྱས་པ»སོགས་ལས་ཚ་བ་རོང་ཡིན་པ[21]བཤད་འདུག དཔའ་བོ་གཙུག་ལག་ཕྲེང་བས(1505- 1566)བརྩམས་པའི«ཆོས་འབྱུང་མཁས་པའི་དགའ་སྟོན»ནང་དུ་སྦ་བཞེད་ཀྱི་ལུང་ཚིག་ཐད་ཀར་དྲངས་ཏེ་ཚ་བ་རོང་ཡིན་པ་བཞེད་ཡོད། དེ་བཞིན«ཀློང་ཆེན་ཆོས་འབྱུང»སོགས་དཔེ་ཆ་མང་པོར་ཚ་བ་རོང་ངམ་རྒྱལ་མོ་ཚ་བ་རོང་དུ་སྤྱུགས་ཞེས་བཀོད་པ་ལས་རྒྱལ་རོང་དུ་སྤྱུགས་པ་བཀོད་མེད། དེང་སང་ཞིབ་འཇུག་པ་འགས་ལོ་ཆེན་སྤྱུགས་ཡུལ་རྒྱལ་རོང་ཡིན་པའི་སྒྲུབ་བྱེད་ལ«བཻ་རོའི་འདྲ་འབག་ཆེན་མོ»བྱེད་བཞིན་འདུག་མོད། དཔེ་ཆ་འདིར“ཚ་བའི་རོང་དུ་བཻ་རོ་བདག་སྤྱུགས་པས། །སྐལ་ལྡན་མཆོག་ཏུ་གྱུར་པ་ཁྱོད་སྨིན་བྱས། །ཚ་བ་རོང་གི་རྒྱལ་ཁམས་དཀར་པོར་བསྒྱུར། །”ཞེས་ཚ་བ་རོང་ཞེས་མང་དུ་ཐོན་ཡོད་པ་ལས་རྒྱལ་རོང་ཡིན་པ་གསལ་པོར་བཤད་པ་མེད། ལྷག་ཏུ“འགྲོ་ནི་ཚ་བའི་རོང་དུ་འགྲོ། །ནུབ་ནི་བོད་ཀྱི་ཉི་མ་ནུབ། །བོད་ན་གཟའ་དང་སྐར་མ་ཙམ་ཡང་མེད། །བོད་ཡུལ་མུན་པའི་གླིང་དུ་གྱུར་པ་སྙིང་རེ་ཚིམ། །བསྟན་པ་ཚ་བ་རོང་དུ་ཤར། །ཚ་བའི་རོང་དང་རྒྱལ་མོའི་ཡུལ། །སྟོང་ཁམས་རོང་གི་མི་རྣམས་ཀུན། །ཁྲི་གདུགས་ཤར་རོ་བཀུར་སྟི་དང་། །རིམ་གྲོ་མ་ཆུང་ཞིག་གསུངས་ཏེ་སེ་གོལ་ལན་གསུམ་བརྡབ་ཏེ། བྱ་གླག་ནམ་མཁའ་ལ་འཕུར་བ་ལྟར་ཚ་བའི་རོང་དུ་གཤེགས་སོ། །”[22]ཞེས་ཚ་རོང་དང་རྒྱལ་མོ་རོང་གཉིས་ཁ་ཁ་ཡིན་པ་མ་ཟད་ཐོག་མར་ཚ་རོང་དུ་གཤེགས་པར་གསུངས་ཡོད། ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཆ་ཁག་ནས་ཤར་རྒྱལ་མོ་རོང་ལ་རྒྱལ་རོང་ཞེས་བརྗོད་པ་ལས་ཚ་རོང་ཞེས་བརྗོད་པ་ལྟོས་བཅས་ཀྱིས་ཉུང་ལ། «བདུད་འཇོམས་ཆོས་འབྱུང»ལས“ཤར་རྒྱལ་མོ་རོང་། ལྷོ་ཚ་བ་རོང་། མོན་དང་། ནུབ་ཀོང་པོ་སོགས”ཞེས་དང་། བོན་གྱི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཆ«ཁྱུང་པོའི་རྒྱལ་རྒྱུད་ཤེལ་དཀར་མེ་ལོང»ལས“ཤར་རྒྱལ་མོ་རོང་ཆེན། བྱང་ཨ་སྟག་རོང་ཆེན། ནུབ་རྐོང་པོ་རོང་ཆེན། ལྷོ་ཚ་བ་རོང་ཆེན།”[23]ཞེས་བྱུང་བ་སོགས་ལ་བལྟས་ན་ལྷོ་ཡི་ཚ་བ་རོང་ལ་ད་གཟོད་ཚ་རོང་ངམ་ཚ་བ་རོང་ཞེས་བཤད་པ་རྒྱུག་ཆེ་བ་ཤེས་ཐུབ། དེང་སང་ཡང་ལྷོ་ཡི་ཚ་བ་རོང་ལ་ཚ་རོང་ཞེས་འབོད་པ་ལས་ཤར་རྒྱལ་མོ་རོང་ལ་ཚ་རོང་ཞེས་འབོད་མཁན་ཕལ་ཆེར་མེད་པ་རེད།
       གཉིས། བོན་གྱི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཆ་ནང་འཁོད་པ།
       གཤམ་དུ་བོན་གྱི་ལོ་རྒྱུས་ཁག་ཏུ་ཇི་ལྟར་གསལ་ཡོད་ཚུལ་མཐར་ཆགས་སུ་དགོད་པ་ལ། ཤར་རྒྱལ་མོ་རོང་དུ་སྐུ་འཁྲུངས་པའི་བོན་གྱི་མཁས་པ་སྒ་སྟོན་ཚུལ་ཁྲིམས་རྒྱལ་མཚན(1242-1336)གྱིས་བརྩམས་པའི«གཏེར་གྱི་ཁ་བྱང»ལས“བློན་གདུག་པ་ཅན་གྱིས་རྗེ་ལ་སྙན་ཕྲ་གསོལ་ཏེ། བོན་སྤྱད་དབང་མ་བྱུང་བ་བོན་བསྣུབས། སློབ་དཔོན་བྷེ་རོ་ཙ་ན་ཚ་བ་རོང་དུ་སྤྱུགས་སོ། །”[24]ཞེས་གསལ་ཡོད། གཏེར་སྟོན་རྡོ་རྗེ་གླིང་པའམ་གཡུང་དྲུང་གླིང་པས(1346-1405)སྤྱི་ལོ༡༣༧༠ལོར་གཏེར་བཞེས་པའི«རྫོགས་ཆེན་གསེར་ཐུར»ལས“དེར་རྒྱལ་པོས་ཚ་བ་རོང་དུ་སྤྱུག་ཅེས་སོ། །”ཞེས་དང་། “བྷེ་རོ་ཙ་ན་གར་སོང་དྲིས་པས། ཚ་བ་རོང་དུ་སྤྱུགས་སོ་ཟེར། །”[25]ཞེས་དཔེ་ཆ་འདི་ཉིད་ལས་ལོ་ཆེན་སྤྱུགས་ཡུལ་ཚ་རོང་ཡིན་པ་གསལ་པོར་བསྟན་ཡོད། གཏེར་སྟོན་འདི་ཉིད་ཀྱིས་ཁོང་ལོ་ཆེན་གྱི་ཡང་སྲིད་ཡིན་པ་ཁས་བླངས་ཡོད་ལ། བན་བོན་རིས་མེད་ཀྱི་ལྟ་གྲུབ་སྐྱོང་མཁན་ཞིག་རེད། ཁོང་གི་གཏེར་ལ་བན་བོན་གཉིས་ཀྱི་དཔེ་ཆ་ཡོད་འདུག བོན་གྱི་མཁས་པ་སྤ་བསྟན་རྒྱལ་བཟང་པོས་སྤྱི་ལོ༡༣༨༤ལོར་བརྩམས་པར་གྲགས་པའི«བསྟན་པའི་རྣམ་བཤད་དར་རྒྱས་གསལ་སྒྲོན»ལས“བ་གོར་བེ་རོ་ཙ་ན་ལོ་པཎ་གྱི་ཕུད་དུ་ཁུར་བ་ཡང་། བན་བློན་གྱི་མིག་ཏུ་མ་ཤོང་སྟེ། ཐབས་ཀྱིས་ཚ་བ་རོང་དུ་སྤྱུགས་པས། བསྣུབས་ཀྱང་མི་བསྣུབས་གཡུང་དྲུང་བོན། དྲངས་ཀྱང་མི་འདྲོངས་དམ་པའི་ཆོས། མཐའ་མི་གོས་སྔོན་གོན་ལ་སྲོག་སྐྱབས་འཚོལ་གསུངས་ནས་གཤེགས་སོ། །”[26]ཞེས་ལོ་ཆེན་སྤྱུགས་ཡུལ་ཚ་བ་རོང་ཡིན་པ་བསྟན་ཡོད།
       དུས་རབས་བཅོ་ལྔ་པའི་མཇུག་ཏུ་བྱོན་པའི་བོན་གྱི་གཏེར་སྟོན་ཁྱུང་པོ་བཀྲ་ཤིས་རྒྱལ་མཚན་གྱིས་རོང་བཙན་ཁ་བ་དཀར་པོ་ནས་གཏེར་ལས་བཏོན་པའི་དཔེ་ཆ«དྲན་པ་ཨ་དཀར་དགོངས་འདུས»ལས“བོན་རྣམས་རིན་ཆེན་གཏེར་དུ་སྦས། གཤེན་པོ་ཐམས་ཅད་ས་མཐར་བྲོས། ང་རང་ཚ་བ་རོང་དུ་སྤྱུག”ཅེས་གསལ་ལ། ཡང་དེ་ཉིད་ལས“རྐོང་པོ་རི་གསུམ་འདུས་པའི་གནས་སངས་རྒྱས་ཐུགས་ལས་སྤྲུལ་པའི་བོན་རི་ཆེན་པོ། མཚན་མར་སྣང་ཞིང་སྣང་མེད་འོད་ལས་གྲུབ། སྒྲུབ་པའི་གནས་དེར་སྲོད་ལ་ཉམས་ལེན་གྱིས། སེམས་ལ་དཔའ་བའི་དྲོད་རྟགས་དེ་ནས་འཆར། དེ་དུས་བར་ཆད་བདུད་ཅིག་བྱང་ནས་འབྱུང་། སྲོག་ལ་གནོད་པར་མི་ནུས་ཉམས་ལ་གནོད། དེ་ཚེ་བྱོལ་ལ་ཚ་བ་རོང་དུ་སོང་། མུན་རི་ཁ་བའི་རི་ལ་ཉམས་ལེན་མཛོད། དེ་དུས་རྒྱལ་བའི་དགོངས་པ་མངོན་དུ་འཆར། ཨ་དཀར་འོད་ཀྱི་སྒྲུབ་པས་འགྲོ་དོན་མཛོད། བར་ཆད་བདུད་ཅིག་དབང་ཆེན་རྒྱལ་པོས་བྱེད། དེ་དུས་མ་འོངས་འགྲོ་ལ་སེམས་བསྐྱེད་ནས། སྨོན་ལམ་ཐོབ་ལ་གདམས་པ་གཏེར་དུ་སྦོས། མི་འཁྱར་མི་འཆུག་གཏེར་བདག་རྣམས་ལ་བཅོལ། དེ་ནས་རྒྱལ་རོང་དམུ་རྡོའི་རི་ལ་སྒོམ། བསྟན་པའི་དོན་དང་རང་གཞན་དོན་ཆེན་མཛོད། གནས་མཆོག་དེ་ན་ཁྱེད་སངས་རྒྱ་བར་འགྱུར།” འདི་ནི་དྲན་པ་ནམ་མཁས་ལོ་ཆེན་མཆོག་ལ་ཞལ་གདམ་དུ་གསུངས་པའི་ཚིག་ཅིག་ཡིན། ཡང་དེ་ཉིད་ལས“དེ་ནས་ཆུ་བོ་བཀྴཱའི་བརྒྱུད་ལ་འོངས་ཏེ། ལམ་ཁར་ལས་ཅན་རེ་རེ་ལ་འབྲེལ་བ་བཞག་སྟེ་སྨོན་ལམ་བཏབ་ནས་བྱོན། རྐོང་པོ་རོང་དུ་ལྷ་རི་གྱང་དོའི་གཡས་ཕྱོགས་བོན་རི་ཆེན་པོའི་གསང་ཕུག་གནམ་སྐར་ཅན་དུ་ལོ་གཅིག་བཞུགས་ནས་ཉམས་བསྐྱངས་ནས་རྟོགས་པ་མཁའ་ལྟར་གྲོལ། གཤེན་རི་རྒྱལ་མཚན་ཁྱུང་གཤོག་ལྡིང་བ་ནས། མཁའ་ལ་འཕུར་ཏེ་ཚ་བ་རོང་དུ་འོངས།”[27]ཞེས་གསལ་ཡོད། དཔེ་ཆ་འདིར་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཆ་གཞན་དུ་མ་གསལ་བའི་གནས་ཚུལ་གསར་པ་ཞིག་ཡོད་པ་ནི་ལོ་ཆེན་མཆོག་དང་པོ་ནུབ་ཀོང་པོ་རོང་དུ་ཕེབས་ཤིང་། ད་ལྟ་ཀོང་པོ་ཉིང་ཁྲི་གྲོང་རྡལ་དུ་ཡོད་པའི་གཡུང་དྲུང་བོན་གྱི་གནས་རི་གྲགས་ཅན་ཀོང་པོ་བོན་རིའི་མདུན་དུ་ལོ་གཅིག་གི་རིང་སྒྲུབ་པ་ཉམས་ལེན་བྱས་པ་གསལ་འདུག འདི་ནི་གནད་འགག་ཅིག་རེད། ལོ་རྒྱུས་ཕལ་ཆེར་ནང་ཁོང་ཚ་རོང་དུ་སྤྱུགས་པ་ལས་བསམ་ཡས་ནས་ཚ་རོང་དུ་བྱོན་པའི་བརྒྱུད་རིམ་གསལ་པོར་བཀོད་མེད། དཔེ་ཆ་འདི་རུ་དེའི་སྐོར་གསལ་པོར་འཁོད་འདུག དབུས་བསམ་ཡས་ནས་ཡར་ཀླུང་གཙང་པོ་རྫོང་ཁག་བཞི(ཟངས་རི་རྫོང་། རྒྱ་ཚ་རྫོང་། སྣང་རྫོང་། སྨན་གླིང་རྫོང་།)བརྒྱུད་དེ་ཀོང་པོ་ཉིང་ཁྲིར་བབས་ཡོད། ཁོང་ཡར་ཀླུང་གཙང་པོ་བརྒྱུད་ནས་རིམ་བཞིན་མར་སོང་བ་རེད། དེ་ལྟར་འགྲོ་དགོས་པའི་རྒྱུ་མཚན་ནི་གཅིག་ནས་ལྷོ་རྒྱུད་ནས་མདོ་ཁམས་ཕྱོགས་སུ་ལམ་ཐག་ཉེ་བ། གཉིས་ནས་གནམ་གཤིས་ཀྱི་དགོས་མཁོ་ཡིན་སྲིད། དབུས་ནས་བྱང་ལམ་བརྒྱུད་དེ་མར་འགྲོ་དགོས་ན་གྲང་ངར་ལྷག་ཏུ་རྒོད་ཅིང་ལ་རྒན་དུ་མ་ཞིག་ཀྱང་བརྒལ་དགོས་པས་རེད། གསུམ་ནས་གནའ་དུས་སུ་དབུས་ནས་མདོ་ཁམས་སུ་འགྲོ་བའི་ལམ་ཆེན་གཙོ་བོ་དེ་ལྷོ་བརྒྱུད་ནས་ཡིན་ཏེ། ལོ་རྒྱུས་མི་སྣ་མང་པོ་ཞིག་དབུས་ནས་ཀོང་པོ། ཀོང་པོ་ནས་སྤོ་བོ་བརྒྱུད་ཚ་བ་རོང་སོགས་མདོ་ཁམས་སུ་ཕེབས་པ་གསལ་ཡོད་པ་རེད། ཡིག་ཆ་འདིར་ལོ་ཆེན་མཆོག་ཀོང་པོ་རོང་ནས་མུ་མཐུད་ཚ་བ་རོང་དུ་བྱོན་ཏེ་མུན་རི་ཁ་བའི་བྲག་ཅེས་པའི་གནས་སུ་ཉམས་ལེན་གནང་ཡོད་པ་གསལ་ཡོད། ཚ་བ་རོང་དུ་གང་འཚམ་བཞུགས་རྗེས་རྒྱལ་རོང་དམུ་རྡོ་རི་ལ་ཕེབས་ཏེ་སྒོམ་སྒྲུབ་ཉམས་ལེན་བྱས་ཤིང་། ཡུལ་དེར་དགོངས་པ་གཤེགས་པ་བཀོད་ཡོད། ལོ་རྒྱུས་ཞིབ་འཇུག་པ་དོན་གྲུབ་ལྷ་རྒྱལ་ལགས་ཀྱིས«གཡུང་དྲུང་བོན་གྱི་གྲུབ་མཐའ་སྤྱི་བཤད»ནང་དུ་ལོ་ཆེན་གྱིས་རྒྱལ་མོ་དམུ་རྡོ་ལྷ་གཉན་དུ་ལོ་གསུམ་སྒྲུབ་པ་མཛད་པ་དང་དེར་སྐུ་གཤེགས་པ[28]བཀོད་གནང་འདུག དེར་བརྟེན་ཡིག་ཆ་འདི་ནི་ལོ་ཆེན་གྱི་སྐོར་འཁོད་པ་དག་ལས་དམིགས་བསལ་ཞིག་ཡིན་པ་འདོད་ཡོད། གཞན་ཡང་ལོ་ཆེན་མཆོག་དང་པོ་ཚ་བ་རོང་དུ་རྒྱང་ཕུད་བཏང་། དེ་ནས་རིམ་བཞིན་རྒྱལ་རོང་དུ་ཕེབས་པ་ལོ་རྒྱུས་འགའ་ཞིག་ཏུ་སྣང་ལ། བན་བོན་གཉིས་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ལ་རྒྱུས་མངའ་ཆེ་ཞིང་། དེང་རབས་ཞིབ་འཇུག་གི་ཐབས་ལམ་ལ་མཁྱེན་རྒྱ་ལྡན་པ། ལྷག་ཏུ་ལོ་ཆེན་སྐོར་འཁོད་པའི་ཡིག་ཆ་མང་པོར་གཟིགས་རྟོག་གནང་མྱོང་བ། རྒྱལ་རོང་སོགས་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ལ་ཞིབ་འཇུག་འཐུས་ཚང་གནང་མྱོང་མཁན་ལོ་རྒྱུས་སྨྲ་བ་མཁན་པོ་ཚེ་རིང་ནོར་བུ་ལགས་ནས“ཕྲན་རང་གི་ལྟ་ཚུལ་ལ་དང་པོ་ལྷོ་ཚ་བ་རོང་དུ་ཡུལ་ཕུད་ཅིང་རིམ་བཞིན་ཤར་ཚ་བ་རོང་དུ་ཕེབས་པར་བསམ།”[29]ཞེས་དགོངས་ཚུལ་གནད་ལ་ཁེལ་བ་ཞིག་བཏོན་ཡོད། གུས་པས་ཀྱང་ལོ་ཆེན་དང་པོ་ཚ་བ་རོང་དུ་བྱོན་ཅིང་དེ་ནས་རིམ་བཞིན་རྒྱལ་རོང་དུ་བྱོན་པར་འདོད་ཀྱིན་ཡོད། དེང་སང་ལོ་རྒྱུས་སྨྲ་བ་མང་པོ་ཞིག་གིས་རྒྱལ་རོང་དུ་ལོ་ཆེན་དང་འབྲེལ་བའི་གནས་ཚུལ་བདོག་པ་འཁྲུལ་གཞི་བྱས་ཏེ་ལོ་ཆེན་སྤྱུགས་ཡུལ་རྒྱལ་རོང་ཡིན་པར་བཟློ་བཞིན་པ་ནི་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་གནད་དོན་འདི་དག་ཧ་མ་གོ་བས་ནོངས་སོ། །
       དུས་རབས་བཅོ་བརྒྱད་པའི་སྟོད་དུ་བྱུང་བའི་བོན་གྱི་གཏེར་སྟོན་སངས་རྒྱས་གླིང་པ(1705- 1735)མཆོག་གི་གཏེར་མ«གུ་རུའི་རྣམ་ཐར་ཀུན་སྣང་གསལ་སྒྲོན»དང་དུས་རབས་བཅུ་དགུ་པའི་ནང་བྱོན་པའི་བོན་གྱི་གཏེར་སྟོན་བདེ་ཆེན་གླིང་པའི(1833-1892)རང་རྣམ«ཡང་གསང་རྣམ་ཐར་ཀླུ་དབང་གཙུག་ནོར» གཏེར་སྟོན་གསང་སྔགས་གླིང་པའི(1864-?)གཏེར་མ«དྲན་པའི་རྣམ་ཐར་གཡུང་དྲུང་གསང་བའི་མཛོད་ཆེན» མཁའ་འགྲོ་དབང་གི་སྒྲོན་མ(1868-?)དགུང་ལོ་དྲུག་ཅུ་བཞེས་པའི་མེ་ཡོས(1927)ལོར་ཤོག་སེར་བོད་ཡིག་ཏུ་ཕབ་པའི«མཁའ་འགྲོ་བཀའ་ཐང» ཤར་རྫ་བཀྲ་ཤིས་རྒྱལ་མཚན(1859-1934)ལགས་ཀྱིས་བརྩམས་པའི«ལེགས་བཤད་མཛོད»སོགས་བོན་གྱི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཚང་མང་པོར་ལོ་ཆེན་སྤྱུགས་ཡུལ་ལྷོ་ཚ་བ་རོང་ཡིན་པ་གསལ་པོར་བསྟན་ཡོད། འདིར་དྲངས་པའི་ཡིག་ཆ་མང་པོ་ཞིག་ད་སྔོན་ལོ་ཆེན་སྐོར་ལ་ཞིབ་འཇུག་གནང་མཁན་དག་གི་ཕྱག་ཏུ་སོན་མི་འདུག
ལྔ་པ། མདོ་བཞེར་རྒྱལ་པོའི་སྐོར།
       ཐུབ་བསྟན་ཆོས་འབྱུང«པད་མ་བཀའ་ཐང»སོགས་དང་བོན་གྱི་བསྟན་འབྱུང«ཀུན་སྣང་གསལ་སྒྲོན»སོགས་སུ་ལོ་ཆེན་སྤྱུགས་ཡུལ་གྱི་སྐབས་དེའི་རྒྱལ་པོ་ནི་ཚ་བ་མདོ་བཞེར་རྒྱལ་པོ་ཡིན་པར་བཤད་ཡོད། གཤམ་དུ་འདིའི་སྐོར་ནས་ཕྲན་ཙམ་གླེང་ན། བོན་གྱི་བསྟན་འབྱུང«ཀུན་སྣང་གསལ་སྒྲོན»དང«དྲན་པའི་རྣམ་ཐར» «མེ་སྟོན་ཉི་མ་རྒྱལ་མཚན(1816-1897)གྱི་རང་རྣམ»སོགས་སུ་རྒྱལ་པོ་འདིའི་གནས་ཡུལ་ནི་ལྷོ་ཚ་བ་རོང་ཡིན་པར་བཤད་ཡོད། «མདོ་སྨད་ཆོས་འབྱུང»སོགས་སུ་ཤར་རྒྱལ་རོང་ཡིན་པར་བཤད་ཡོད། དེ་དག་རེ་རེ་ནས་འདིར་དགོད་རྒྱུ་མ་ཡིན་པར་གཙོ་བོ་རང་གི་འདོད་སྟངས་སམ་དཔྱད་འབྲས་གླེང་རྒྱུ་ཡིན།
       གཅིག དཔྱད་གཞི་ནང་དུ་གང་འདྲ་འཁོད་པ།
       བོན་གྱི་གཏེར་སྟོན་སངས་རྒྱས་གླིང་པའི(1705-1735)གཏེར་མ«ཀུན་སྣང་གསལ་སྒྲོན»ལས“རྒྱ་བོད་ཞང་གསུམ་ཀུན་གྲགས་ལོ་ཆེན་ང༔ ལྷོ་ཕྱོགས་ཚ་བ་རོང་ཆེན་དུ་སྤྱུགས༔ ཚ་བ་མདོ་ཞིག་རྒྱལ་པོའི་མཆོད་གནས་བྱས༔”[30]ཞེས་ལོ་ཆེན་སྤྱུགས་ཡུལ་ལྷོ་ཚ་བ་རོང་ཡིན་པ་གསལ་པོར་བཀོད་ཡོད། དེའི་རྗེས་ཀྱི་ཡིག་ཆ་ཁ་ཤས་ནང་དུ་དེ་བཞིན་གསལ་ཡོད་ཀྱང་འདིར་དེ་ཙམ་གྱིས་ཆོག་པར་ཞུ།
       གཉིས། མདོ་བཞེར་རྒྱལ་པོའི་མཁར་རྫོང་སྐོར།
       མཁར་རྫོང་འདི་ནི་མདོ་ཁམས་ལྷོ་ཚ་བ་རོང་པད་མ་འབུམ་གླིང་གི་ཡུལ་དབུས། གནམ་ལ་འཁོར་ལོ་རྩིབས་བརྒྱད་དང་ས་ལ་པད་མ་འདབ་བརྒྱད་སོགས་ཀྱི་ཁྱད་ཆོས་མངོན་པར་གསལ་བའི་ཡུལ་གྲུ། རྒྱལ་མོ་དངུལ་ཆུ་འབབ་པའི་གཡས་ཟུར་དེང་གི་ཆབ་མདོ་གྲོང་ཁྱེར་མཛོ་སྒང་རྫོང་གི་ཁོངས་སུ་གཏོགས་པ། གླིང་ཁ་སྨད་མ་ཤང་དབྱིབས་པ་གྲོང་གི་དཀྱིལ་སྟོད་དུ་ཆགས་ཡོད། རྫོང་ནས་ལྷོ་ངོས་སུ་སྤྱི་ལེ༡༥༦སར་ཡོད་ལ་རླངས་འཁོར་ཆུང་བ་བཏང་སྟེ་སོང་ན་ཆུ་ཚོད་དྲུག་བདུན་ཡས་མས་སྟེང་སླེབས་ཐུབ། གྲོང་སྟོད་ཀྱི་རི་འབུར་ཞིག་གི་ཐོག་ཏུ་རྫོང་མཁར་གྱི་ཞིག་རོ་མངོན་གསལ་དོད་པོ་མཐོང་རྒྱུ་འདུག་ཅིང་ཡུལ་དེའི་རྒན་རབས་ཀྱིས་བཤད་པ་ལྟར་ན། དེ་ནི་ཚ་བ་མདོ་བཞེར་རྒྱལ་པོའི་མཁར་ཤུལ་རེད་ཟེར། བོན་གྱི་གཏེར་སྟོན་བདེ་ཆེན་གླིང་པའི(1833-1892)རང་རྣམ«ཐབས་ཤེས་ཉི་ཟླའི་རྒྱན»ལས“དེ་ཚེ་ཚ་བ་མདོ་བཞེར་རྒྱལ་པོའི་ཕོ་བྲང་ཡོད་སའི་གྱང་རལ་ཆེན་པོ་ལ། བོང་བུས་སེང་སླག་གྱོན་པའི་ཟོབ་པོ་ཞིག་གིས་ས་དཔྱད་ལ་གནོད་པར་དེ་བཤིག་དགོས་ཟེར་བར་ཡུལ་མི་ཀུན་འདུས་ནས་བཤིག་ཚེ་གྱང་འགྱེལ་བས་མི་མང་སྣད་ཡར་བྱས”[31]ཞེས་གཏེར་སྟོན་ཁོང་ཡུལ་འདིར་བཞུགས་སྐབས་བླ་རྫུན་ཞིག་གིས་ས་གནད་བཅོས་པར་ཁ་གཡར་ཏེ་མཁར་ཤུལ་གྱི་གྱང་རོ་མང་པོ་གཏོར་བཤིག་བྱས་པ་འཁོད་ཡོད། དུས་སྐབས་དེ་ནི་གཏེར་སྟོན་བདེ་ཆེན་གླིང་པ་དགུང་གྲངས་སོ་བཞི་བཞེས་པའི་སྐབས་ཏེ་བོད་རབ་བྱུང་བཅུ་བཞི་པའི་མེ་སྟག(1866)ལོར་ཡིན། ཁོང་ཉག་དམག་གིས་སྡེ་དགེ་བཅོམ་སྐབས་ཡུལ་འདིར་ཉེན་གཡོལ་དུ་ཕེབས་པ་རེད། དེས་ན་ལོ་ཉིས་བརྒྱ་མ་ཟིན་ཙམ་གྱི་གོང་དུ་མཁར་ཤུལ་འདིར་གཏོར་སྐྱོན་ཚབ་ཆེན་ཐེབས་པ་ཤེས་ཐུབ། ད་ལྟ་ཡང་མཁར་ཤུལ་གཡས་གཡོན་སོགས་སུ་རྩིག་ཤུལ་མང་བ་དང་མཁར་ཤུལ་གྱི་གྱང་རོ་མཐོང་རྒྱུ་འདུག་པ་སོགས་ལ་བརྟག་ན་གནའ་བོའི་དུས་སུ་མཁར་རྫོང་གཞི་རྒྱ་ཆེན་པོ་ཡོད་པ་དང་། དུས་ཡུན་རིང་པོར་མདོ་བཞེར་རྒྱལ་རབས་མ་ཉམས་པར་གནས་ཡོད་པ་ཚོད་བགམ་བྱ་ཐུབ།
       གསུམ། མདོ་བཞེར་རྒྱལ་པོའི་རུས་རྒྱུད་སྐོར།
       ཁམས་ཁྱུང་ཡུལ་རྔ་ལ་ནོར་མ་ནང་དུ་སྐུ་མཆོག་མངོན་པར་བཞད་པའི་བོན་གྱི་རྣལ་འབྱོར་བ་ཆེན་པོ་མེ་སྟོན་ཉི་མ་རྒྱལ་མཚན་ལགས་ཀྱི«རང་རྣམ»ལས“དེ་དུས་མཆོག་ཆེན་སངས་རྒྱས་གླིང་པ་ཉིད། །པད་མ་འབུམ་གླིང་དབྱིབས་ཀློང་འཕགས་སུ་ཡི། །གདུང་ལས་འཁྲུངས་ནས་དགུང་ལོ་སོ་གཅིག་ནས། །རིགས་ལྔ་མཁའ་འགྲོས་སྤྱན་དྲངས་མཁའ་སྤྱོད་གཤེགས། །འགྲོ་ལ་རྗེས་ཆགས་ཡང་སྲིད་མི་ཕམ་མགོན། །མེ་འབྲུག་ལོ་ལ་པད་མ་འབུམ་གླིང་གི །ཚ་བ་མདོ་ཞིག་རྒྱལ་པོའི་གདུང་ལས་འཁྲུངས། །”[32]ཞེས་རབ་བྱུང་བཅུ་གཉིས་པའི་མེ་འབྲུག(1736)ལོར་སངས་གླིང་སྐུ་ཕྲེང་གཉིས་པ་མི་ཕམ་མགོན་པོ་ཚ་བ་མདོ་བཞེར་རྒྱལ་པོའི་གདུང་ལས་འཁྲུངས་པ་བསྟན་ཡོད། མི་ཕམ་མགོན་པོ(1736-1756)ལགས་ཀྱི་འཁྲུངས་གཞིས་དེང་སང་མདོ་བཞེར་མཁར་ཤུལ་ཡོད་སའི་མར་ཙམ་གྱི་དགུ་པ་གྲོང་དུ་ཡོད། དུད་ཚང་དེའི་མིང་ལ་དགུ་སྟ་དགའ་སྒང་ཟེར་བ་དང་ད་ལྟ་ཕུན་ཚོགས་ལྷ་རྒྱལ་ཞུ་བའི་རྒན་རབས་ཤིག་བཞུགས་འདུག གུས་པས་ཁོང་ལ་འབྲེལ་ཡོད་ལོ་རྒྱུས་མང་པོ་བཅར་འདྲི་ཞུས་པ་ཡིན། ཡང་མེ་སྟོན«རང་རྣམ»ལས“དེ་ཉིད་དགུང་ལོ་ཉེར་ལྔ་བཞེས་པའི་སྐབས། །ཉི་གྲགས་སྤྲུལ་སྐུ་ཚེ་དབང་རྒྱལ་པོ་ཞེས། །ལྕགས་གླང་ལོ་ལ་ཚ་བའི་གདུང་ལ་འཁྲུངས། །”ཞེས་དང་། “མེ་རྟ་ལོ་ལ་ཕུན་ཚོགས་དར་རྒྱས་བྱུང་། །དེ་དང་དུས་མཉམ་ཚུལ་རྒྱལ་རྣམ་སྤྲུལ་མཆོག །ཡོན་ཏན་དཔལ་བཟང་ཉི་སྤྲུལ་ནུ་བོར་འཁྲུངས། །”[33]ཞེས་ལྕགས་གླང་ལོ་སྟེ་སྤྱི་ལོ1781ལོར་ཉི་མ་གྲགས་པའི་ཡང་སྲིད་ཚེ་དབང་རྒྱལ་པོ་དང་། རབ་བྱུང་བཅུ་གསུམ་པའི་མེ་རྟ1786ལོར་ལ་དབྱིལ་དམུ་བཙུན་ཚུལ་རྒྱལ་ལགས་ཀྱི་ཡང་སྲིད་ཡོན་ཏན་དཔལ་བཟང་གཉིས་སྔ་ཕྱིར་རིམ་བཞིན་ཚ་བ་མདོ་བཞེར་རྒྱལ་པོའི་གདུང་ལས་འཁྲུངས་ཡོད། སྐབས་དེར་ཚ་རོང་དབྱིབས་པ་གྲོང་དུ་རྨེའུ་གདུང་རབས་ཀྱིས་ཆོས་སྲིད་ཀྱི་གོ་གནས་གལ་ཆེན་བཟུང་ཡོད་རུང་ད་དུང་བླ་སྤྲུལ་མང་པོ་ཞིག་གི་ཡང་སྲིད་མདོ་བཞེར་རྒྱལ་པོའི་ཁྱིམ་རྒྱུད་དུ་ངོས་འཛིན་བྱས་པ་དེས། དུས་སྐབས་དེར་མདོ་བཞེར་རྒྱལ་པོའི་གོ་གནས་དང་ཐོབ་ཐང་སྔར་ལྟར་མེད་ཀྱང་ད་དུང་མི་རྣམས་ཀྱིས་གདུང་རིགས་དེར་གདེང་འཇོག་ཆེན་པོ་བྱེད་བཞིན་ཡོད་པ་རྟོགས་ཐུབ། འདིའི་སྐོར་རྒྱས་པ་གུས་པས་བརྩམས་པའི«སངས་རྒྱས་གླིང་པའི་ཡང་སྲིད་མི་ཕམ་མགོན་པོའི་ལོ་རྒྱུས་ལ་དཔྱད་པ»[34]ཞེས་པར་བྲིས་ཡོད།
       བཞི། ལོ་ཆེན་ཚ་རོང་དུ་ཕེབས་པའི་ངག་རྒྱུན་སྐོར།
       ཚ་རོང་དངུལ་ཆུ་རྒྱུད་ཀྱི་ཡུལ་སྡེ་ཕལ་ཆེར་ལ་ལོ་ཆེན་དང་འབྲེལ་བའི་ངག་རྒྱུན་བཤད་རྒྱུ་འདུག དེ་ཡང་རྒྱལ་མོ་དངུལ་ཆུའི་སྟོད་ཕྱོགས་དེང་གི་མཛོ་སྒང་རྫོང་སྟོབས་འབར་ཤང་གི་དཀྱིལ་ཡངས་གྲོང་གི་རྒྱབ་ཕྱོགས་སྒྲོལ་འགག་ཅེས་པའི་གནས་རི་དེར་བཻ་རོའི་མཚམས་ཁང་ཡོད་པ་དང་། དཀྱིལ་ཡངས་གྲོང་དཀྱིལ་དུ་དུད་ཚང་གི་མིང་ལ་བཻ་རོ་ཚང་ཞེས་པ་འདུག་ཅིང་། བཤད་སྲོལ་ལ་མི་ཚང་དེ་ནི་ལོ་ཆེན་གྱི་སྦྱིན་བདག་གལ་ཆེན་ཞིག་ཡིན་པས་རིམ་བཞིན་དུད་དེར་བཻ་རོ་ཚང་ཞེས་འབོད་སྲོལ་བྱུང་བར་བཤད། དེ་ནས་མར་རིམ་བཞིན་སོང་ན་དངུལ་ཆུ་རྒྱུད་གླིང་ཁ་བར་མ་ཤང་གི་ལ་དབྱིལ་གྲོང་དུ་དྲག་པོ་ཁྱུང་རི་ཞེས་པའི་རི་བོ་ཟུར་གསུམ་ཞིག་འདུག་ཅིང་། རྒན་རབས་ཚོས་གནས་འདི་ལོ་ཆེན་གྱིས་གནས་སྒོ་ཕྱེས་པར་ངོས་འཛིན་བྱེད་བཞིན་འདུག ཡུལ་དེར་བཻ་རོའི་སྒྲུབ་ཕུག བཻ་རོའི་རྟ་སྒ། བཻ་རོའི་སྐུ་རྗེས་སོགས་མཇལ་རྒྱུ་འདུག དེ་ནས་མར་སོང་ན་རབ་པ་གྲོང་ཚོར་ཡང་ངག་རྒྱུན་མང་པོ་ཞིག་ཡོད་དེ། དཔེར་ན། ལོ་ཆེན་དང་པོ་ཡུལ་འདིའི་རི་བོ་བྱི་བ་རྫ་རུ་སྒོམ་སྒྲུབ་གནང་ཞིང་། སྐབས་དེར་ཁོང་གིས་ཡུལ་དེའི་གནས་བདག་གི་གསོལ་ཁ་ཞིག་ཀྱང་བརྩམས་གནང་འདུག གསོལ་ཡིག་དེ་ད་ལྟ་ཡང་བཞུགས་པ་མ་ཟད་གྲོང་མི་རྣམས་ཀྱིས་འདོན་བཞིན་འདུག ཁོང་གནས་དེར་སྒོམ་སྒྲུབ་གནང་སྟེ་བཞུགས་སྐབས་ཡུལ་འདིའི་རྔོན་པ་གསུམ་གྱིས་མཐོང་སྟེ་ཡུལ་དེའི་ལྡིང་དཔོན་ལ་ཞུས། ལྡིང་དཔོན་གྱིས་ལས་མི་མངགས་ནས་ཁོང་འཛིན་བཟུང་བྱས་པ་དང་དུད་ཚང་རྒན་མོ་མ་བུ(མ་དང་བུ་མོ)ཞིག་གི་བ་རྡང་ནང་བཀག་ཉར་བྱས། ལྡིང་དཔོན་གྱིས་བང་མི་མངགས་ཏེ་མདོ་བཞེར་རྒྱལ་པོར་སྙན་གསན་ཞུས། ལོ་ཆེན་ས་གནས་དེར་ཉིན་གསུམ་བཀག་ཉར་བྱས་ཤིང་དེའི་རིང་ཁྱིམ་བདག་རྒན་མོ་དེས་ཁོང་ལ་ཉི་མ་རེར་འོ་མ་ཕོར་པ་གང་རེ་དྲངས་པར་བཤད་སྲོལ་འདུག ལོ་ཆེན་གྱིས་རྒན་མོ་མ་བུ་ལ་ཁྱེད་གཉིས་དངོས་པོ་གང་ལ་དགའ། སླ་ངར་དགའམ་གེ་རྟ(དངོས་རྫས་བླུག་སའི་སྣོད་མགོ་སྦྲེལ་བ་ཞིག་ཡིན།)དགའ་ཞེས་དྲིས་པས་རྒན་མོ་མ་བུས་གེ་རྟ་ལ་དགའ་ཞེས་ལན་བཏབ་ཅིང་། དེར་ལོ་ཆེན་ལ་གནོད་འཚེ་བྱས་པའི་བཀའ་ཆད་ཀྱིས་ཤྭ་འོད་བརྒྱུགས་ཏེ་རོབ་འགག་ལ་ཁའི་ཕར་ནང་ཚུར་ནང་གི་གྲོང་ཚོ་གཉིས་བཞག་ནས་སྡེ་གཞན་མང་པོ་ཞིག་འཇིག་པར་བཤད་སྲོལ་འདུག ད་ལྟ་ཡང་ས་གནས་འདིར་ཤྭ་འོད་བརྒྱུགས་པའི་ཤུལ་འདུག དེ་ནས་མདོ་བཞེར་རྒྱལ་པོའི་བཀའ་ལྟར་དེང་གི་གླིང་ཁ་སྨད་མ་ཤང་ཁོངས་སོ་པ་གསུམ་པ་ཡོད་སར་མར་ཁྲིད་ཅིང་སྦལ་དོང་དུ་འཕངས་པ་སོགས་ས་གནས་དེར་ཁྲིམས་གཅོད་སྣ་ཚོགས་བཏང་བ་རེད། ཇི་ལྟར་མནར་གཅོད་བཏང་རུང་ཁོང་ལ་གནོད་པ་གང་ཡང་མ་ཐུབ་པས་རྒྱལ་བློན་རྣམས་ཡ་མཚན་སྐྱེས་ཏེ་ཁོང་གི་སློབ་མར་གྱུར་པ་བཤད། དེ་ལྟར་དངུལ་ཆུ་རྒྱུད་ཀྱི་ཡུལ་སྡེ་མང་པོར་ལོ་ཆེན་དང་མདོ་བཞེར་རྒྱལ་པོ་གཉིས་དང་འབྲེལ་བའི་ངག་རྒྱུན་སྣ་ཚོགས་འདུག གྲུབ་མཐའ་དང་ཆབ་སྲིད་ཀྱི་དགོས་མཁོའི་དབང་གིས་བཅོས་སླད་མ་བྱས་པའི་ངག་རྒྱུན་སྣ་ཚོགས་དམངས་ཁྲོད་དུ་མ་ཉམས་པར་གནས་པ་འདི་ཧ་ཅང་ངོ་མཚར་བ་ཞིག་དང་ལྐོག་ཏུ་གྱུར་པའི་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་གནད་དོན་གལ་ཆེན་ཞིག་ལོས་ཡིན།
       བཞི། ལོ་ཆེན་གྱི་སྒྲུབ་ཕུག་སོགས་ཀྱི་སྐོར།
       སྒྲུབ་ཕུག་འདིའི་སྐོར་དཀོན་མཆོག་བསྟན་པ་རབ་རྒྱས(1801-1866)ཀྱིས་བརྩམས་པའི«མདོ་སྨད་ཆོས་འབྱུང»ནང་གསལ་བ་གོང་དུ་དྲངས་ཡོད། སྒྲུབ་ཕུག་འདི་ནི་མཁར་ཤུལ་གྱི་གཡོན་ཕྱོགས་རྒྱལ་མོ་དངུལ་ཆུའི་འགྲམ་རྒྱུད་གཡེན་འདུལ་ཁྲུས་གླིང་ཞེས་པར་གནས་ཡོད། ད་ལྟ་ཡང་ཡུལ་མི་ཚོས་རྩ་ཆེན་བྱེད་བཞིན་ཡོད་པ་མ་ཟད། དུས་རིམ་སྔ་ཕྱི་བར་གསུམ་ལ་སྒོམ་སྒྲུབ་གནང་མཁན་བར་མ་ཆད་པར་བཞུགས་འདུག དུས་ཕྱིས་སུ་ཁྱུང་སེར་གདུང་འཛིན་དྲང་སྲོང་གཙུག་ཕུད་ཚུལ་ཁྲིམས(?-1953)ལགས་སྐུ་ཚེ་གང་པོར་གནས་འདིར་ཉམས་ལེན་གནང་སྟེ་བཞུགས་འདུག སྒྲུབ་ཕུག་གི་འགྲམ་དུ་ལོ་ཆེན་གྱི་ཞབས་རྗེས་དང་མདོ་བཞེར་རྒྱལ་པོས་ལོ་ཆེན་སྤྱུགས་སའི་སྦལ་དོང་ངོ་མཚར་བ་མཇལ་རྒྱུ་འདུག ས་གནས་འདི་ན་གཞུང་ཞིག་ཏུ་ཡོད་ལ་སྔོན་མ་སྦལ་དོང་ཡོད་ས་དེར་སྦལ་པ་ཧ་ཅང་མང་ཞིང་བལྟས་པ་ཙམ་གྱིས་འཇིགས་སྐྲག་སྐྱེ་བ་ཡོད་པར་བཤད། གཞན་ཡང་མཁར་ཤུལ་གྱི་གཡོན་ཕྱོགས་ལུང་པའི་ནང་དུ་མཆོད་རྟེན་གཉིས་མཇལ་རྒྱུ་འདུག་ཅིང་། གཅིག་ནི་ཝ་ར་སྟེ་མདོ་ཞིག་རྒྱལ་པོས་བཞེངས་པ་དང་གཞན་དེ་ནི་པ་ར་སྟེ་ལོ་ཆེན་གྱིས་བཞེངས་པ་ཡིན་ཞེས་བཤད་སྲོལ་འདུག མཆོད་རྟེན་འདི་གཉིས་ཀྱི་སྐོར་གཏེར་སྟོན་བདེ་ཆེན་གླིང་པའི་རང་རྣམ«ཐབས་ཤེས་ཉི་ཟླའི་རྒྱན»ལས། ཁོང་ཚ་རོང་དྲག་རྫོང་དུ་བཞུགས་སྐབས“བྲག་རྫོང་གནས་ཀྱི་བར་བསྐོར་དུ་རྐང་ཐང་དུ་སོང་ནས་ངེད་དཔོན་གཡོག་བཅས་ཏེ་སྔར་མདོ་བཞེར་རྒྱལ་པོ་དང་། ལོ་ཙཱ་བ་གན་ཇག་ཐང་ཏ་གཉིས་ཀྱིས་བཞེངས་པའི་མཆོད་རྟེན་པ་ར་ཝ་ར་གཉིས་ལ་གསོལ་བཏབ་སྨོན་ལམ་བྱས་ནས་ཡུད་ཙམ་བསྡད་པས་སྔར་གྱི་བག་ཆགས་བསམ་གྱིས་མི་ཁྱབ་པ་ལྷང་ལྷང་དྲན་པའི་སྐྱོ་ཤས་དྲག་པོ་བྱུང་བས་ཡུལ་ཕར་ཚུར་བལྟས་ཚེ་མིག་ཆུ་ཞོམ་པས་གཞན་ལ་འཕྲུལ་ཞིག་བྱས་སོ། །”ཞེས་གསལ་ཡོད། མཆོད་རྟེན་པ་ར་ནི་སྤྱི་ལོ༡༩༩༢ཡས་མས་ཐོག་ཏུ་བསྐྱར་བཞེངས་བྱས་ཤིང་། ༡༩༩༨ལོར་བླ་མ་རྣམ་སྲས་ལགས་ནས་ཉམས་གསོ་གནང་ཡོད་འདུག་པས་ད་ལྟ་ཡང་མཆོད་རྟེན་ཆ་ཚང་བ་ཞིག་འདུག མཆོད་རྟེན་ཝ་ར་ནི་འཇིག་ཤུལ་གྱི་ས་འབུར་ཙམ་ལས་གང་ཡང་མི་འདུག འབྲེལ་ཡོད་ལོ་རྒྱུས་ལྟར་ན། པ་ར་ནི་ལོ་ཆེན་གྱིས་གཟུགས་མེད་ལྷ་འདྲེ་ལ་བསྐོས་མཛད་དེ་བཞེངས་ཤིང་། དེའི་རྒྱ་ཁྱོན་མཐའ་སྐོར་ལ་ཕོ་འདོམ་སུམ་བརྒྱ་དང་དཔངས་ཀྱི་ཚད་ལ་ཕོ་འདོམ་ལྔ་བཅུ་ཡོད་པ། ཝ་ར་ནི་མདོ་བཞེར་ཡབ་སྲས་ཀྱིས་མི་ལ་བསྐོས་མཛད་དེ་བཞེངས་ཤིང་རྒྱ་ཁྱོན་མཐའ་སྐོར་ལ་ཕོ་འདོམ་བཅོ་ལྔ། དཔངས་ལ་ཕོ་འདོམ་བདུན་ཡོད་པར་བཤད་ཀྱང་ཡུལ་དངོས་ཀྱི་མཆོད་རྟེན་གཉིས་ལ་ཁྱད་དེ་འདྲ་ཡོད་པ་མ་མཐོང་། དེར་ཡ་མཚན་རྒྱུ་ཆེར་མེད་དེ། བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཆ་ནང་དོན་དངོས་ནས་འབྲུ་ཙམ་ཞིག་ཡིན་པའི་དབང་དུ་བཏང་རུང་། ལོ་རྒྱུས་རྩོམ་མཁན་ཚོས་རི་རབ་ཙམ་ཞིག་བཟོ་རྒྱུར་གོམས་ལོབས་སུ་གྱུར་ཡོད། ལྷག་ཏུ་སྐབས་འདིར་ལོ་ཆེན་གྱི་ཆེ་བ་བརྗོད་ཆེད་མཆོད་རྟེན་པ་ར་ཡང་ཁོང་གིས་གཟུགས་མེད་ལྷ་འདྲེ་བསྐོས་མཛད་དེ་བཞེངས་པ་སོགས་སྒྲོ་བཏགས་མང་པོ་བྱས་ཡོད་པ་མངོན་གསལ་རེད། མཆོད་རྟེན་འདི་གཉིས་ལ་ལོ་རྒྱུས་རང་བཞིན་གྱི་རིན་ཐང་ཧ་ཅང་ཆེ་མོད། ཡུལ་འདིར་སྔོན་མ་འགྲོ་ལམ་མི་བདེ་བ་སོགས་ཀྱིས་རྐྱེན་བྱས་གནས་འདིའི་ལོ་རྒྱུས་དག་གསང་བ་ལྐོག་གྱུར་ལྟ་བུ་ཞིག་ཏུ་གྱུར་འདུག འདི་དག་ངེས་པར་དུ་ས་གནས་དེ་གའི་རིག་གནས་ཅུས(文化局)སོགས་ལས་ཁུངས་ཁག་གིས་སྲུང་སྐྱོབ་དང་མཐོང་ཆེན་བྱ་རྒྱུ་གལ་ཆེ། གཞན་ཡང་མཁར་ཤུལ་ཡོད་ས་དེར་ལོ་ཆེན་གྱི་བཞུགས་ཁྲི་སོགས་འདུག དེར་ཉ་སྟོང་དུས་བཟང་སྐབས་སུ་ཡུལ་མི་ཚོས་ཚོགས་འཁོར་གཏོང་སྲོལ་འདུག དེའི་མར་གྱི་སྡེ་འདབས་སུ་བཻ་རོའི་ཚཱ་ཁང་ཟེར་བ་འདུག
       ལྔ། མདོ་བཞེར་རྒྱལ་པོའི་ས་ཁོངས་དང་ཡུལ་སྡེ།
       ཡུལ་མི་ཚོས་བཤད་པ་ལྟར་ན། རྒྱལ་མོ་དངུལ་ཆུའི་སྟོད་ཕྱོགས་སུ་སྡེ་ཆེན་བཞི་དང་སྨད་ཕྱོགས་སུ་སྡེ་ཆེན་བཅོ་བརྒྱད་ཡོད་པ་ལས་སྟོད་སྡེ་བཞི་ཀ་མདོ་བཞེར་རྒྱལ་པོའི་མངའ་ཁོངས་ཡིན་ཟེར། དེ་ཡང་རྒྱལ་པོ་ཁོང་གི་མཁར་རྫོང་ཚ་རོང་རྒྱལ་མོ་དངུལ་ཆུའི་འགྲམ་དུ་ཡོད་པས་མིང་ལ་ཚ་བ་མདོ་བཞེར་རྒྱལ་པོར་འབོད་པ་དང་། དབང་སྒྱུར་གཙོ་བོ་བྱེད་ས་ཡང་དངུལ་རྒྱུད་དུ་ཡིན་པ་འདྲ། མངའ་ཁོངས་ཀྱི་ས་མཚམས་ཐད་ཡུལ་མི་ཚོས“སྟོད་ཀྱི་སེར་ཕུ་གངས་ལ་མན་ཆད། སྨད་ཀྱི་ཛོ་དམར་པོ་དྭངས་ལ་ཡན་ཆད”ཡིན་པར་བཤད། སེར་ཕུ་གངས་ལ་ནི་དཔའ་ཤོད་རྫོང་དང་མཛོ་སྒང་རྫོང་གཉིས་ཀྱི་བར་མཚམས་དེང་གི་ཚ་བ་སྒང་ཚ་གམ་པ་ལ་ཡི་མར་འགྲམ་དེར་ཡོད། ཛོ་དམར་པོ་དྭངས་ལ་ནི་དབྱིབས་པ་གྲོང་ནས་མར་དངུལ་ཆུ་དེད་ནས་འགྲོ་སྐབས་ཛོ་པ་ཞེས་པའི་གྲོང་ཚོ་ཞིག་འདུག་ཅིང་། གྲོང་ཚོ་དེ་ནི་མཛོ་སྒང་རྫོང་དང་རྫ་ཡུལ་རྫོང་གཉིས་ཀྱི་ས་མཚམས་སུ་ཡོད་ལ་དམར་པོ་དྭངས་ལ་ནི་གྲོང་པ་དེའི་ལུང་ཕུ་ལ་ཡོད་པར་འཆད་ཀྱིན་འདུག དེ་ལྟར་དཔྱད་ན་དེང་གི་མཛོ་སྒང་རྫོང་གི་ལྷོ་ནུབ་ཕྱོགས་སུ་གནས་པའི་སྟོབས་འབར་ཤང་དང་གླིང་ཁ་བར་མ་ཤང་། ལྷོ་ཕྱོགས་ཀྱི་གླིང་ཁ་སྨད་མ་ཤང་དང་རབ་ཆེན་ཤང་བཅས་དངུལ་ཆུ་རྒྱུད་ཀྱི་ཤང་ཁག་བཞི་ཡི་ཡུལ་སྡེ་རྣམས་མདོ་བཞེར་རྒྱལ་པོའི་མངའ་རིས་སུ་གཏོགས་པ་ཚོད་བགམ་བྱ་ཐུབ་ལ། གནའ་དུས་ཀྱི་སྡེ་ཆེན་བཞི་ཟེར་བ་དེ་དེང་གི་ཤང་ཁག་འདི་བཞི་ལ་བཞག་ན་ཆོག་སྙམ་ཞིང་། དེང་གི་མཛོ་སྒང་རྫོང་ལ་གྲོང་རྡལ་གསུམ་དང་ཤང་བདུན་ཡོད་པ་ལས་གསུམ་ཆ་གཅིག་ལྷག་ཙམ་ཟིན་ཡོད། མདོ་བཞེར་རྒྱལ་པོར་ཆབ་སྲིད་ཀྱི་སྒྲོམ་གཞི་འཐུས་ཚང་ཞིག་ཡོད་འདུག་སྟེ། དཔེར་ན། གཏན་འབེབས་ཀྱི་ཁྲིམས་ལུགས། ཕྱི་བར་ནང་གསུམ་གྱི་ས་སྲུང་སྡོད་ས་སོགས་ཡོད་པ་འཆད་ཀྱིན་འདུག་པས་ཡིན། དེ་ཡང་སོ་པ་དང་པོ་སྡོད་ས་ནི་དེང་གི་གླིང་ཁ་བར་མ་ཤང་གི་རོབ་འགག་ལ་ཁ་ཟེར་བ་དེ་ཡིན་པར་བཤད། དེ་ནས་མར་སྤྱི་ལེ་བཅུ་ཡན་མན་གྱི་ས་རུ་སླེབས་ན་སོ་བ་གཉིས་པ་སྡོད་སའི་ས་ཚིགས་འབྲུག་གཏོང་ལ་ཁ་མཐོང་རྒྱུ་འདུག དེ་ནས་མར་རིམ་བཞིན་སོང་ན་གླིང་ཁ་སྨད་མ་ཤང་གི་ཁོངས་གཏོགས་མདོ་བཞེར་རྒྱལ་པོའི་མཁར་ཤུལ་དང་ཐག་ཉེ་བའི་སར་སོ་པ་གསུམ་པའི་ས་ཚིགས་གོང་ཁེ་ལ་ཁ་མཇལ་རྒྱུ་འདུག ས་ཚིགས་འདི་དག་དུས་རབས་རིམ་བྱུང་ནང་དམག་གི་སོ་སྲུང་སྡོད་ས་བྱས་ཏེ་མཁར་བརྩེགས་མྱོང་བ་ཡིན་ཙམ། ད་ལྟ་ཡང་གྱང་དང་རྩིག་པའི་ཤུལ་གསལ་པོར་མཐོང་རྒྱུ་འདུག མི་རྣམས་ཀྱིས་ས་ཚིགས་ཀྱི་གྱང་རོ་འདི་དག་ལ་མདོ་བཞེར་རྒྱལ་པོའི་སོ་པ་སྡོད་ས་དང་འཇང་ཁང་སོགས་མིང་སྣ་ཚོགས་འབོད་བཞིན་འདུག་མོད། གུས་པས་བལྟས་ན་མི་འགལ་ཏེ་གནའ་དུས་མདོ་བཞེར་རྒྱལ་པོའི་སོ་སྲུང་སྡོད་ས་ཡིན་པ་ལ། ཕྱིས་སུ་འཇང་དམག་ཡུལ་འདིར་ལྷགས་སྐབས་སོ་བ་སྡོད་ས་བྱས་པས་འཇང་ཁང་ཞེས་འབོད་སྲོལ་བྱུང་བ་ཡིན་ཆོག་སྙམ།
       དྲུག མདོ་བཞེར་རྒྱལ་པོ་དང་འཇང་དམག་འཐབ་པའི་སྐོར།
       ཡུལ་ཕྱོགས་འདིའི་མི་རྣམས་ལ་མདོ་བཞེར་རྒྱལ་པོ་དང་འབྲེལ་བའི་ངག་རྒྱུན་སྣ་ཚོགས་བཤད་རྒྱུ་འདུག དཔེར་ན། སྔོན་མ་ཡུལ་འདིར་འཇང་ས་དམ་གྱི་དམག་སླེབས་པ་དང་། མདོ་བཞེར་རྒྱལ་པོས་ཐབས་ཇུས་ཀྱིས་འཇང་དམག་ཕྱིར་བཟློག་པར་བཤད་སྲོལ་འདུག སྤྱིར་ན་འཇང་དང་བོད་གཉིས་བཙན་པོའི་རྒྱལ་རབས་སྐབས་དང་བོད་སིལ་བུའི་དུས་སོགས་སུ་དམག་འཁྲུག་མང་དུ་བྱུང་འདུག་ཅིང་། ལྷག་ཏུ་བོད་རྒྱལ་ཁྲི་སྲོང་ལྡེ་བཙན(704-754)དང་། བློན་པོ་ཅུང་བཟང་དང་སྐྱེས་བཟང་ལྡོང་ཙབ་གཉིས་ཀྱི་དུས་དང་། འཇང་རྒྱལ་ལྔ་པ་ཀག་ལ་བོང(阁罗凤712-779)གི་དུས་སྐབས་ཏེ་སྤྱི་ལོ752གཡས་གཡོན་དུ་འཇང་གིས་བོད་ལ་མགོ་བཏགས་ཞུས་པ་དང་། བོད་ཀྱིས་ཀག་ལ་བོང་ལ་བཙན་པོའི་གཅུང་ཞེས་པའི་ཆོ་ལོ་དང་། མིང་ལ་ཤར་གྱི་གོང་མ་ཞེས་བཏགས་ཏེ་གསེར་གྱི་ཐམ་ག་སྤྲད་པ་རེད། བོད་བཙན་པོའི་རྒྱལ་རབས་ཀྱི་སྲིད་དབང་འཐོར་ཞིག་སོང་རྗེས་དུས་རབས་བཅུ་པ་གཡས་གཡོན་དུ་མདོ་ཁམས་ཕྱོགས་ཀྱི་བོད་རིགས་དང་འཇང་ས་དམ་གཉིས་བར་དམག་འཁྲུག་ཐེངས་མ་ཁ་ཤས་བྱུང་མྱོང་བ་འདྲ་སྟེ། རླངས་བྱང་ཆུབ་འདྲེ་བཀོལ(968-1076)གྱིས་བརྩམས་པའི«རླངས་ཀྱི་པོ་ཏི་བསེ་རུ་ཆེ་དགེ་ཡིག་ཚང་དང་། མི་རྒྱུད་གྲོལ་ཐབས»ལས“རླངས་དོ་དེས་ལྷ་རུ་གཡུ་དགུང་པོ་དེ་མཆོད་ནས། ལྗང་ལ་དམག་བྱས། ལྗང་གི་ཐོག་མདའ་ནག་པོ་དེ་བཏོགས། ལྗང་མི་དུག་ཅན་གྱི་མིག་དེ་ཕྱུངས། དེའི་དཔའ་རྟགས་སུ་ལྗང་གི་རལ་གྲི་ངོ་གྲོ་དེ་དང་། འོད་འབར་མ་དེ་ཐོབ་པས། དེ་བས་ནག་པོ་ལྗང་གི་འདུལ་དཔོན་ཡང་ལྷ་རིགས་རླངས་ཡིན།”[35]ཞེས་གསལ་བ་དང་། གེ་སར་སྒྲུང་ཡིག་སོགས་ལས་གླིང་དང་འཇང་ས་དམ་བར་དམག་འཁྲུག་བྱུང་བ་འཁོད་པ་དག་གིས་དཔོག་ཐུབ། དེའི་རྗེས་སུ་འཇང་དམག་གིས་བོད་ཡུལ་ཤར་ཕྱོགས་སུ་དཔུང་འཇུག་བྱས་པའི་སྐོར་བོན་གྱི་བླ་མ་སྤྲུལ་སྐུ་བློ་ལྡན་སྙིང་པོས(1360-1406)བརྩམས་པའི་མ་འོངས་ལུང་བསྟན་དཔེ་ཆ«གསལ་བའི་མེ་ལོང»ལས“ཁྱད་པར་འཇང་གི་རྒྱལ་པོས་མདོ་སྨད་བརླག །བར་དུ་ཟུར་ཉམས་ཙམ་ཡང་ལན་གསུམ་འབྱུང་། །”[36]ཞེས་འཇང་དམག་མདོ་སྨད་དུ་ལྷགས་པའི་སྐོར་དང་། ཡང་ཁོང་གི་བརྩམས་ཆོས«མ་འོངས་ལུང་བསྟན་གསལ་བྱེད་ཉི་མའི་འཁོར་ལོ»ལས“སྒང་རོང་བར་དུ་ཧོར་དང་འཇང་རྐོང་འཁྲུག །སྨར་ཁམས་སྒང་དུ་འཇང་བོད་ཧོར་གསུམ་འཁྲུགས། །དུས་ངན་དེ་ལ་བོད་ཁམས་བདེ་བ་མེད། །”[37]ཅེས་འཇང་དམག་སྨར་ཁམས་སྒང་དུ་བསླེབ་སྲིད་པའི་སྐོར་བཀོད་ཡོད། ལུང་བསྟན་དཔེ་ཆ་འདི་དག་ནི་བོད་ཀྱི་གནའ་སྲོལ་ལྟར་ན། བླ་མ་དེའི་མངོན་ཤེས་ལ་བརྟེན་ནས་མ་འོངས་པར་འབྱུང་སྲིད་པའི་གནས་ཚུལ་མང་པོ་ཞིག་མཁྱེན་ཏེ་སྔོན་བསྒྲགས་བྱས་པར་ངོས་འཛིན་བྱེད། དོན་དུ་སྐབས་དེའི་སྤྱི་ཚོགས་གནས་བབ་དང་ཆབ་སྲིད་འཕོ་འགྱུར་ལ་བརྟགས་ཏེ་མ་འོངས་པའི་དོན་དག་ཁ་ཤས་ལ་སྔོན་དཔག་བྱས་པའི་སྐད་ཆ་ཞིག་ཡིན་ནམ་སྙམ། བསམ་ཡུལ་ལས་འདས་པ་ཞིག་ནི་ཁོང་གིས་གསུངས་པ་ལྟར། བོད་ཀྱི་གཙང་པ་རྒྱལ་རབས་ཀྱི་སྐབས་དང་རྒྱ་ནག་མིང་རྒྱལ་རབས(1368-1644)ཀྱི་སྐབས་སུ་འཇང་ས་དམ་དམག་བོད་ཡུལ་དུ་ལྷགས་པ་རེད། འཕགས་པ་སངས་རྒྱས(1507-1566)དགུང་ལོ་ཉེར་ལྔ་གཡས་གཡོན་ལ་སོན་སྐབས་འཇང་ས་དམ་གྱི་དམག་དཔུང་ཁམས་ལི་ཐང་དུ་འབྱོར་བ་ཁོང་གི་ལོ་རྒྱུས་ནང་གསལ་བ་དང་། འཇང་ས་དམ་རྒྱལ་པོ་མོའུ་ཙིང(木增 1587-1646)ཞེས་པས་བོད་ཡུལ་རྒྱལ་ཐང་ངམ་སེམས་ཀྱི་ཉི་ཟླ་སོགས་སུ་དམག་དྲངས་པ་རྒྱལ་མོ་འབྲུག་པས་བརྩམས་པའི«བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་གླེང་བའི་གཏམ»ནང་གསལ་ཡོད། འཇང་རྒྱལ་འདིས་འཇང་ས་དམ(丽江)གཡས་གཡོན་གྱི་མཐའ་མཚམས་ཡུལ་སྡེ་མང་པོ་དབང་དུ་བསྡུས་པ་ཡིན་ལ། བོད་ཡུལ་རྒྱལ་ཐང་དང་ཆབ་མདོའི་ཁོངས་གཏོགས་སྨར་ཁམས་སོགས་སུ་དཔུང་འཇུག་བྱས་པ་འཇང་གི་ལོ་རྒྱུས་ནང་གསལ་ཡོད། ཕལ་ཆེར་འདིའི་སྐབས་སུ་ཁམས་ཚ་བ་རོང་དུ་དཔུང་འཇུག་བྱས་ཡོད་པ་འདྲ་སྟེ། ཚ་རོང་དངུལ་ཆུ་རྒྱུད་དེང་གི་མཛོ་སྒང་རྫོང་ཁོངས་སུ་གཏོགས་པ་གླིང་ཁ་བར་མ་ཤང་དུ་མཁར་རྫོང་གི་གྱང་རོ་བཞི་ཙམ་འདུག་ཅིང་། དེ་དག་ལ་ཡུལ་མི་ཚོས་འཇང་ཁང་ཞེས་འབོད་བཞིན་འདུག
       བདུན། གཡུ་སྒྲ་སྙིང་པོའི་སྐོར།
       སྤྱིར་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཆ་དག་གི་ཁྲོད་དུ་གཡུ་སྒྲ་སྙིང་པོ་མདོ་བཞེར་རྒྱལ་པོའི་སྲས་ཡིན་པར་འདོད་མཁན་ཞིག་དང་། སྤྲང་ཕྲུག་ཏུ་འདོད་མཁན་ཞིག་བཅས་བཞེད་པ་མི་འདྲ་བ་གཉིས་ཡོད། དེའི་ཐོག་ཏུ་དེང་སང་རྒྱལ་སྲས་དང་སྤྲང་ཕྲུག་གཉིས་ཀྱི་གཞི་མཐུན་དུ་ཁས་འཆེ་མཁན་ཁ་ཤས་ཐོན་ཡོད། དེ་ལས་ཉང་རལ(1124-1192)ཆོས་འབྱུང་དུ་མདོ་ཞིག་རྒྱལ་པོའི་སྲས་ཡིན་པ་བསྟན་[38]ཡོད། ལྡེའུ་ཆོས་འབྱུང་དང་རྗེ་བཙུན་ཏཱ་ར་ན་ཐས(1575-1634)བརྩམས་པའི«མྱང་ཆོས་འབྱུང»གཉིས་ལས་ཁོང་རྒྱལ་སྲས་ཙམ་མ་ཟད་རྒྱལ་པོ་ཡིན་པ[39]བསྟན་ཡོད། «རུས་མཛོད་མེ་ཏོག་སྐྱེད་ཚལ»དང་སྨོན་ལམ་བོད་ཡིག་ཚིག་མཛོད་སོགས་ལས་ཁོང་ཉིད་མདོ་བཞེར་རྒྱལ་པོའི་སྲས་ཡིན་པ་བཤད་ཡོད། དཔའ་བོ་གཙུག་ལག་ཕྲེང་བས(1503-1565)བརྩམས་པའི«ཆོས་འབྱུང་མཁས་པའི་དགའ་སྟོན»ནང“ཁ་ཅིག་རྒྱལ་མོ་གཡུ་སྒྲ་སྙིང་པོ་ཞེས་རྟེན་རྒྱལ་པོའི་སྲས་མོར་འདོད་པ་དང་། ཡང་རྒྱལ་པོའི་སྲས་ཡིན་པ་ལ་བཻ་རོས་དོང་ནས་ནམ་མཁའ་ཆེའི་རྒྱུད་ཁ་ཐོན་མཛད་པ་བློ་ལ་ཟིན་ནས་ཕྱིས་བཻ་རོས་ཡབ་ཡུལ་ལས་བསླངས་བྱ་བ་དང་། གཙང་ལེགས་གྲུབ་ཀྱི་སྐྱེ་བའི་སྤྲང་ཕྲུག་ཏུ་འདོད་པ་དང་། དེ་ཡང་བུད་མེད་དུ་འདོད་པ་སོགས་མང་དུ་སྣང་ཡང་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་བབ་རྣམས་བསྒྲིགས་ན་རྒྱལ་མོ་ནི་ཡུལ་གྱི་མིང་དང་རིགས་རྒྱལ་པོའི་སྲས་ཡིན་ལ་མཚན་གཡུ་སྒྲ་སྙིང་པོ་ཡིན”[40]ཞེས་བཞེད། ཨོ་རྒྱན་གླིང་པའི(1323-1360)གཏེར་མ«པད་མ་བཀའ་ཐང»དང་། དེས་ཤུགས་རྐྱེན་ཐེབས་པའི་ཐུབ་བསྟན་ཆོས་འབྱུང་ཁ་ཤས་དང་བོན་གྱི་ཀུན་སྣང་གསལ་སྒྲོན་དང་དྲན་པའི་རྣམ་ཐར་གཡུང་དྲུང་གསང་བའི་མཛོད་ཆེན་སོགས་ལས་ཁོང་སྤྲང་ཕྲུག་ཡིན་པར་བཤད། ཞིབ་འཇུག་པ་དཔལ་ལྷུན་དགྲ་འདུལ་དང་པད་མ་རྒྱལ་འབོད་པ་གཉིས་ཀྱིས་གཡུ་སྒྲ་སྙིང་པོ་ཁོང་རྒྱལ་སྲས་དང་སྤྲང་ཕྲུག་གཉིས་ཀྱི་གཞི་མཐུན་དུ[41]ཁས་བླངས་ཡོད། ཁོ་གཉིས་ཀྱིས་གཞི་བཅོལ་ས་ནི་མཆོད་རྟེན(雀丹)ལགས་ཀྱིས་རྒྱ་ཡིག་ལམ་ནས་བརྩམས་པའི«རྒྱལ་རོང་བོད་རིགས་ལོ་རྒྱུས་རགས་བཤད»ཅེས་པ་འདི་རེད། དཔེ་ཆ་འདིར་གཡུ་སྒྲ་སྙིང་པོ་ནི་དང་པོ་རྔ་བ་འབར་ཁམས་རྫོང་གི་མི་ཡིན་པ་དང་། ཡུལ་དེའི་རྒྱལ་པོའི་སྲས་ཡིན་པ་ལ་ཁྱིམ་ཚང་ལ་གོད་ཆག་བྱུང་སྟེ་ཕྱིས་སུ་ཆུ་ཆེན་རྫོང་དུ་ཡོང་སྟེ་ལོ་ཆེན་གྱི་སློབ་བུར་གྱུར་པ་བཀོད་ཡོད། འོན་ཀྱང་། ཁོང་གིས་འདིའི་སྐོར་དཔྱད་གཞི་གང་ལ་ཁུངས་བཅོལ་བ་གསལ་པོར་སྨྲས་མེད་པས་གནས་ཚུལ་འདིའི་སྐོར་ལོ་རྒྱུས་དངོས་ལ་ཇི་ཙམ་བཅར་ཐུབ་མིན་བཤད་དཀའ་བ་ཞིག་རེད། གུས་པས་བསམ་བློ་བཏང་ན། གཅིག་ནས་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཚང་སྔ་བ་དག་གིས་གཡུ་སྒྲ་སྙིང་པོ་ཁོང་སྤྲང་ཕྲུག་ཡིན་པ་བསྟན་མེད་པ་དང་། གཉིས་ནས་ཁོང་རྒྱལ་སྲས་དང་སྤྲང་ཕྲུག་གཉིས་ཀ་ཡིན་པ་བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཁྲོད་དུ་བྱུང་མ་མྱོང་བ། གསུམ་ནས་སྐབས་དེའི་སྤྱི་ཚོགས་གནས་བབ་དང་ཆབ་སྲིད་སྒྲོམ་གཞིར་བརྟགས་ན་རྒྱལ་སྲས་ཤིག་གིས་གང་འདོད་དུ་ཕོ་བྲང་དང་བཙོན་ཁང་གི་སྒོ་ཁར་ཉུལ་ཏེ་ཟབ་གདམ་དེ་དག་ཉན་པའི་སྐལ་བ་ཡོད་པ་ལས། དབུལ་པོའི་བྱིས་པ་ཞིག་ལ་དེ་ལྟ་བུའི་གོ་སྐབས་མེད་པ་སུས་ཀྱང་ཤེས་སླ་བས་གཡུ་སྒྲ་སྙིང་པོ་ལགས་ནི་མདོ་བཞེར་རྒྱལ་པོའི་སྲས་ཡིན་པ་བསྙོན་དུ་མེད། ཚ་རོང་དུ་མདོ་བཞེར་རྒྱལ་པོའི་མཁར་ཤུལ་ཡོད་སའི་རྒྱབ་རི་ཁྱུང་མཆོག་རབ་གསལ་གྱི་རི་ངོས་སུ་གཡུ་སྒྲ་སྙིང་པོའི་སྒྲུབ་ཕུག་མཇལ་རྒྱུ་ཡོད། རྒན་རབས་དག་གིས་སྔོན་མ་དེར་བྲག་ཕུག་ཅུང་ཆེན་པོ་ཡོད་ཚུལ་གསུངས་ཀྱི་འདུག ད་ལྟ་རི་ངོས་ནས་ས་རྡོ་ཉིལ་བས་བྲག་ཕུག་ཆུང་ངུ་ཞིག་ལས་མི་འདུག སྒྲུབ་ཕུག་འདིའི་སྐོར་བོན་གྱི་གཏེར་སྟོན་སངས་རྒྱས་གླིང་པའི(1705-1735)«རང་རྣམ»ནང་དུ་བཀོད་འདུག[42] གཏེར་སྟོན་ཁོང་གིས་སྒྲུབ་ཕུག་འདི་རུ་བདུན་གཅིག་རིང་ཆེད་དུ་ཉམས་ལེན་མཛད་པར་མ་ཟད། ད་དུང་སྒྲུབ་ཕུག་ནང་ནས་གཡུ་སྒྲ་སྙིང་པོའི་གདུང་རུས་སོགས་གཏེར་ལ་བཞེས་པ་བཀོད་འདུག བོད་རབ་བྱུང་བཅུ་བཞི་པའི་ཤིང་གླང(1865)ལོར་གཏེར་སྟོན་བདེ་ཆེན་གླིང་པ་མཆོག་གིས་ཆེད་དུ་སྒྲུབ་ཕུག་འདིར་ཡི་དམ་འབྲུག་གསས་ཆིབས་པའི་སྒྲུབ་པ་གནང་སྟེ་བཞུགས་འདུག ཁོང་གིས་སྒྲུབ་ཕུག་འདི་ནི་ཞང་ཞུང་མེ་རི་བོན་སྐོར་གྱི་སྒྲུབ་གནས་དང་གུ་རུས་བྱིན་གྱིས་བརླབས་པ། གཡུ་སྒྲ་སྙིང་པོ་གྲུབ་པ་ཐོབ་སའི་ཁྱད་འཕགས་ཀྱི་ས་གནས་ཤིག་ཡིན་པར་བསྙད་ཡོད། བོད་ཀྱི་ཆོས་འབྱུང་མང་པོ་ཞིག་གི་ནང་གཡུ་སྒྲ་སྙིང་པོ་ཚ་རོང་ནས་བསམ་ཡས་སུ་བྱོན་ནས་ཆོས་རྩོད་བྱས་ཏེ་སྐད་གྲགས་བཞག་པ་སོགས་ཀྱི་གཏམ་རྒྱུད་མང་པོ་བདོག་ཀྱང་། གཏེར་སྟོན་སངས་གླིང་མཆོག་གི«རང་རྣམ»ནང་དུ་གཡུ་སྒྲ་སྙིང་པོ་སྒྲུབ་ཕུག་འདི་རང་དུ་སྐུ་གཤེགས་ཞེས་བཀོད་འདུག ཡུལ་འདིའི་མར་ཙམ་ན་ཟླ་གནས་གླང་ཆེན་རྒྱལ་པོ་ཞེས་པའི་བོན་གྱི་གནས་རི་ཞིག་ཡོད་འདུག་ཅིང་། དེའི་ཉེ་འགྲམ་གཡུ་རི་ཞེས་པའི་རི་བོ་ཞིག་གི་རྩེ་མོར་གཡུ་སྒྲ་སྙིང་པོའི་སྒྲུབ་ཕུག་ཡོད་པ་ཡུལ་མི་ཚོས་གུས་པར་བཤད་ཀྱང་ཡུལ་དངོས་སུ་འགྲོ་མ་ཐུབ།
དྲུག་པ། ཐུགས་རྗེ་ཆེ་ཞུ་ཡུལ།
       རྩོམ་འདི་ལེགས་གྲུབ་ཡོང་བར་ལམ་སྟོན་གནང་མཁན་རྩ་བའི་བླ་མ་བསྟན་འཛིན་གཙུག་ཕུད་འོད་ཟེར་མཆོག དཔྱད་གཞིའི་ཡིག་ཆ་མཁོ་འདོན་པ་མཁན་པོ་ཚུལ་ཁྲིམས་རབ་རྒྱས་རྣམ་དག་དང་བླ་མ་གཡུང་དྲུང་མགོན་པོ། མཁན་པོ་ཤེས་རབ་ཚུལ་ཁྲིམས། དགེ་བཤེས་བསྟན་འཛིན་མཁྱེན་རབ། གྲོགས་པོ་ཚེ་རིང་བརྟན་གསར། རྩོམ་གྲོགས་བསམ་གཏན་ཚུལ་ཁྲིམས། ཡུལ་དངོས་སུ་རྟོག་ཞིབ་དུ་བསྐྱོད་སྐབས་ཐུགས་ཁུར་ཆེ་བཞེས་གནང་མཁན་མཆེད་གྲོགས་ཚ་རོང་བསྟན་པ་འབྲུག་གྲགས། ཚ་རོང་དབང་ཆེན། ཡུལ་དངོས་ཞིབ་འཇུག་ལ་འགྲོ་སྐབས་ཀྱི་ལས་རོགས་གཅེན་པོ་ལྷ་བསྟན། ཚ་བ་རོང་ནས་མཐུན་རྐྱེན་རོགས་རམ་གནང་མཁན་གྱི་མཆེད་གྲོགས་དང་ཡུལ་མི་རྣམ་པ་ཡོངས་ལ་ཐུགས་རྗེ་ཆེ་ཞུ་བ་ཡིན།

དཔྱད་གཞིའི་ཡིག་ཆ།
[1] «ཁུ་བྱུག་སྔོན་མོའི་སྒྲ་དབྱངས» བོད་ལྗོངས་བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲན་ཁང་ནས2017ལོར་པར་བསྐྲུན་བྱས། ཤོག་ངོས19གསལ།
[2] སངས་རྒྱས་གླིང་པ། «སངས་རྒྱས་གླིང་པའི་སྐྱེས་རབས་གཏེར་འབྱུང་ལོ་རྒྱུས་རྡོ་རྗེ་རིན་ཆེན་ཕྲེང་བ» རྩེ་དྲུག་དགོན་དུ་བཞུགས་པའི་ཡིག་རྙིང་བྲིས་མ་ཞིག་ཡིན། ཤོག་ངོས404གསལ།
[3] མཁའ་འགྲོ་བདེ་ཆེན་དབང་མོའི་གཏེར་མ། «མཁའ་འགྲོ་རྒྱ་མཚོའི་རྣམ་ཐར» བཀའ་རྟེན་དཔར་མ། རྩེ་དྲུག་དགོན་དུ་བཞུགས། ཤོག་ངོས484གསལ།
[4] དབལ་འབར་སྟག་སླག་ཅན་གྱི་གཏེར་མ། «ཞི་ཁྲོ་རབ་འབྱམས་རྩ་གསུམ་ཀུན་འདུས»དབུ་མེད་དཔར་མ། རྩེ་དྲུག་དགོན་དུ་བཞུགས།
[5] གཙུག་གཤེན་རྒྱལ་མཚན། «རྒྱལ་མོ་དངུལ་ཆུ་ཞེས་པའི་མིང་གི་གོ་དོན་གླེང་བ»མཚོ་སྔོན་པོ་དྲ་བ།
[6] ཀོང་སྤྲུལ་ཡོན་ཏན་རྒྱ་མཚོ། «ཀོང་སྤྲུལ་ཡོན་ཏན་རྒྱ་མཚོའི་རྣམ་ཐར» [M] སི་ཁྲོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ཤོག་ངོས18གསལ།
[7] འགོས་ལོ་གཞོན་ནུ་དཔལ། «དེབ་ཐེར་སྔོན་པོ» [M] སི་ཁྲོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1984ལོར་བསྐྲུན། ཤོག་ངོས215གསལ།  
[8] མཁས་པ་ལྡེའུ། «རྒྱ་བོད་ཀྱི་ཆོས་འབྱུང་རྒྱས་པ» [M] བོད་ལྗོངས་བོད་ཡིག་ཡིག་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2012ལོར་བསྐྲུན། ཤོག་ངོས315གསལ།
[9] གུ་རུ་བཀྲ་ཤིས། «གུ་བཀྲའི་ཆོས་འབྱུང» [M] ཀྲུང་གོ་བོད་རིག་པ་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2011ལོར་བསྐྲུན། ཤོག་ངོས187གསལ།
[10] བོད་ལྗོངས་ཆབ་མདོ་རྩོམ་སྒྲིག་ཨུ་ཡོན་ལྷན་ཁང་། «བོད་ལྗོངས་ཆབ་མདོ་ས་ཁུལ་གྱི་རིག་གནས་ལོ་རྒྱུས་དཔྱད་གཞི» བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2014ལོར་བསྐྲུན། ཤོག་ངོས299གསལ།
[11] སྤངས་རྒན་དགོན། བོད་ལྗོངས་ཆབ་མདོ་ས་ཁུལ་འཇོ་མདའ་རྫོངས་སུ་ཡོད་པའི་བོན་ལུགས་ཀྱི་དགོན་པ་ཞིག་ཡིན། ཁྱུང་དཀར་གདུང་འཛིན་བླ་མ་ཉི་མ་རྒྱལ་མཚན་ཞུ་བས་སྤྱི་ལོ༧༥༩ལོར་ཕྱག་བཏབ་པར་བསྙད། དགོན་གྱི་མིང་ལ་དཔོན་དང་སྤོངས་སོགས་སྣ་ཁ་ཁ་ཤས་འབྲི་སྲོལ་འདུག་ཀྱང་དགེ་བཤེས་ཤེས་རབ་གྲགས་པས་བཏུས་རྩོམ་བྱས་པའི«ཞང་བོད་གདན་རབས»སྤངས་ཞེས་བྲིས་འདུག
[12] དམུ་དགེ་བསམ་གཏན་རྒྱ་མཚོ།«བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཀུན་དགའི་མེ་ལོང»[M] མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2017ལོར་བསྐྲུན། ཤོག་ངོས། 231གསལ།   
[13] དཔལ་ལྷུན་དགྲ་འདུལ་གྱིས་བརྩམས་པའི«བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཐོག་གི་སྐྱེས་མཆོག་པ་གོར་བཻ་རོ་ཙ་ནའི་སྐོར་གྱི་དཔྱད་བརྗོད»ཞེས་པ༢༠༡༣ལོར་བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་ནས་པར་ཐེངས་གཉིས་པ་བཏབ་པ་དང་༑ པད་མ་རྒྱལ་གྱིས་བརྩམས་པའི«སློབ་དཔོན་བཻ་རོ་ཙ་ན་ཞིབ་འཇུག»ཞེས་པ༢༠༡༧ལོར་མཚོ་སྔོན་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་ནས་པར་ཐེངས་གཉིས་པ་བཏབ་པ་གཉིས་རེད།
[14] དམུ་དགེ་བསམ་གཏན་རྒྱ་མཚོ། «བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཀུན་དགའི་མེ་ལོང» [M] མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2017ལོར་བསྐྲུན། ཤོག་ངོས231གསལ།
[15] བཙན་ལྷ་ངག་དབང་ཚུལ་ཁྲིམས། «རྒྱལ་རོང་ལོ་རྒྱུས་མི་སྣ་གྲགས་ཅན་སྐོར(སྟོད་ཆ)»སི་ཁྲོན་དུས་དེབ་ཚོགས་པ། སི་ཁྲོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2017ལོར་བསྐྲུན། ཤོག་ངོས༡༥-༡༦བར་གསལ།
[16] དཀོན་མཆོག་བསྟན་པ་རབ་རྒྱས། «མདོ་སྨད་ཆོས་འབྱུང་དེབ་ཐེར་རྒྱ་མཚོ» [M] ཀན་སུའུ་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2015ལོར་བསྐྲུན། 779གསལ།  
[17] འབྲི་གུང་དཔལ་འཛིན། «ཆོས་དང་ཆོས་མ་ཡིན་པའི་རྣམ་པར་འབྱེད་པ་རྣམ་པར་དབྱེ་བའི་རབ་ཏུ་བྱེད་པ» སོག་ཟློག་པའི་ངེས་དོན་འབྲུག་སྒྲ་ནང་དྲངས་ཡོད།
[18] བདེ་སྐྱིད་ཀྱིས་བསྒྲིགས། «སྦ་བཞེད་ཕྱོགས་བསྒྲིགས» [G] མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2009ལོར་བསྐྲུན། ཤོག་ངོས55གསལ།
[19] སོག་ཟློག་པ་བློ་གྲོས་རྒྱལ་མཚན། «དགག་ལན་ངེས་དོན་འབྲུག་སྒྲ» སི་ཁྲོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1998ལོར་བསྐྲུན། ཤོག་ངོས7གསལ།
[20] ཉང་ཉི་མ་འོད་ཟེར། «ཉང་རལ་ཆོས་འབྱུང» བོད་ལྗོངས་བོད་ཡིག་ཡིག་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2012ལོར་བསྐྲུན། ཤོག་ངོས309དང303གསལ།
[21] མཁས་པ་ལྡེའུ། «རྒྱ་བོད་ཀྱི་ཆོས་འབྱུང་རྒྱས་པ» [M] བོད་ལྗོངས་བོད་ཡིག་ཡིག་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2012ལོར་བསྐྲུན། ཤོག་ངོས315-318བར་གསལ།
[22] གཡུ་སྒྲ་སྙིང་པོས་བརྩམས་པར་གྲགས། «བཻ་རོའི་རྣམ་ཐར་འདྲ་འབག་ཆེན་མོ»
[23] «ཁྱུང་པོའི་རྒྱལ་རྒྱུད་ཤེལ་དཀར་མེ་ལོང» [G] ཞང་བོད་ལོ་རྒྱུས་ཕྱོགས་བསྒྲིགས། སི་ཁྲོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2018ལོར་བསྐྲུན། ཤོག་ངོས 807གསལ།
[24] དྲང་སྲོང་རྣམ་རྒྱལ། «བོན་གྱི་དཔེ་དཀོན་ཕྱོགས་བསྒྲིགས» ཤོག་ངོས123-124བར་གསལ།
[25] གཡུང་དྲུང་གླིང་པ། «རྫོགས་ཆེན་གསེར་ཐུར» ཀན་སུའུ་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། བོན་གྱི་བཀའ་བརྟེན། ཤོག་ངོས༡༩གསལ།
[25] སྤ་སྟོན་བསྟན་རྒྱལ་བཟང་པོ། «བསྟན་པའི་རྣམ་བཤད་དར་རྒྱས་གསལ་སྒྲོན» ཞང་བོད་ལོ་རྒྱུས་ཕྱོགས་བསྒྲིགས། སྨད་ཆ། སི་ཁྲོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ཤོག་ངོས168གསལ།
[26] ཁྱུང་པོ་བཀྲ་ཤིས་རྒྱལ་མཚན། «དྲན་པ་ཨ་དཀར་དགོངས་འདུས»གླེགས་བམ། དཔར་མ། རྩེ་དྲུག་དགོན་དུ་བཞུགས། ཤོག་ངོས344གསལ།
[27] དོན་གྲུབ་ལྷ་རྒྱལ། «གཡུང་དྲུང་བོན་གྱི་གྲུབ་མཐའ་སྤྱི་བཤད།» བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ཤོག་ངོས200གསལ།
[28] ཚེ་རིང་ནོར་བུ། «བོན་གྱི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཚང་ཞིབ་འཇུག(སྨད་ཆ)» མཚོ་སྔོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2021ལོར་དཔར། ཤོག་ངོས37གསལ།
[29] སངས་རྒྱས་གླིང་པའི་གཏེར་མ། «གུ་རུའི་རྣམ་ཐར་བསྟན་འབྱུང་ཡིད་བཞིན་རིན་པོ་ཆེ་ཀུན་སྣང་གསལ་བའི་སྒྲོན་མེ» བོན་གྱི་བཀའ་བརྟེན་ཕྱོགས་བསྒྲིགས། དབུ་མེད་དཔར་མ། ཤོག་ངོས323གསལ།
[30] བདེ་ཆེན་གླིང་པ། «ཕྱི་ཡི་རྣམ་ཐར་ངོ་མཚར་པད་མའི་དགའ་ཚལ་ཐབས་ཤེས་ཉི་ཟླའི་རྒྱན»དཔར་མ། དབུ་མེད་གླེགས་བམ། རྩེ་དྲུག་དགོན་དུ་བཞུགས། ཤོག་ངོས663གསལ།
[31] མེ་སྟོན་ཉི་མ་རྒྱལ་མཚན། «སྲིད་པའི་དཀའ་ཐུབ་པ་གྲུབ་དབང་མེ་སྟོན་ཉི་མ་རྒྱལ་མཚན་མཆོག་གི་གསུང་འབུམ» [G] སི་ཁྲོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། མེ་སྟོན་གདན་ས་མཐོང་གྲོལ་རི་ཁྲོད་དགོན་གྱིས་བསྒྲིགས། ཤོག་ངོས85གསལ།
[32] མེ་སྟོན་ཉི་མ་རྒྱལ་མཚན། «སྲིད་པའི་དཀའ་ཐུབ་པ་གྲུབ་དབང་མེ་སྟོན་ཉི་མ་རྒྱལ་མཚན་མཆོག་གི་གསུང་འབུམ» [G] སི་ཁྲོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། མེ་སྟོན་གདན་ས་མཐོང་གྲོལ་རི་ཁྲོད་དགོན་གྱིས་བསྒྲིགས། ཤོག་ངོས85གསལ།
[33] གཙུག་གཤེན་རྒྱལ་མཚན། «སངས་རྒྱས་གླིང་པའི་ཡང་སྲིད་མི་ཕམ་མགོན་པོའི་ལོ་རྒྱུས་ལ་དཔྱད་པ» གཡུང་དྲུང་བོན་དྲ་རྒྱ།
[34] རླངས་བྱང་ཆུབ་འདྲེ་བཀོལ། «རླངས་ཀྱི་པོ་ཏི་བསེ་རུ་རྒྱས་པ» [G] བོད་ལྗོངས་བོད་ཡིག་ཡིག་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2013ལོར་བསྐྲུན། ཤོག་ངོས34གསལ།
[35] འོད་ཟེར་སྦྱིན་པ། «གཡུང་དྲུང་བོན་གྱི་བཀའ་བརྟེན་དཔེ་རྙིང་ཕྱོགས་བསྒྲིགས»པོད(༦༥)པ། «ལུང་བསྟན་ཁ་བྱང་སྐོར» ཀན་སུའུ་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ཤོག་ངོས367གསལ།
[36] འོད་ཟེར་སྦྱིན་པ། «གཡུང་དྲུང་བོན་གྱི་བཀའ་བརྟེན་དཔེ་རྙིང་ཕྱོགས་བསྒྲིགས»པོད(༦༥)པ། «ལུང་བསྟན་ཁ་བྱང་སྐོར» ཀན་སུའུ་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ཤོག་ངོས425གསལ།
[37] ཉང་ཉི་མ་འོད་ཟེར། «ཉང་རལ་ཆོས་འབྱུང» བོད་ལྗོངས་བོད་ཡིག་ཡིག་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2012ལོར་བསྐྲུན། ཤོག་ངོས299གསལ།
[38] མཁས་པ་ལྡེའུ། «རྒྱ་བོད་ཀྱི་ཆོས་འབྱུང་རྒྱས་པ» [M] བོད་ལྗོངས་བོད་ཡིག་ཡིག་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2012ལོར་བསྐྲུན། ཤོག་ངོས307གསལ། ཇོ་ནང་ཏཱ་ར་ན་ཐ། «མྱང་ཆོས་འབྱུང» [M] བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2011ལོར་བསྐྲུན། ཤོག་ངོས315གསལ།
[39] དཔའ་བོ་གཙུག་ལག་ཕྲེང་བ། «ཆོས་འབྱུང་མཁས་པའི་དགའ་སྟོན» [M] མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2006ལོར་བསྐྲུན། 305གསལ།
[40] པད་མ་རྒྱལ། «སློབ་དཔོན་བཻ་རོ་ཙ་ན་ཞིབ་འཇུག» མཚོ་སྔོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2017ལོར་བསྐྲུན། ཤོག་ངོས107གསལ། དཔལ་ལྷུན་དགྲ་འདུལ། «བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཐོག་གི་སྐྱེས་མཆོག་པ་གོར་བཻ་རོ་ཙ་ནའི་སྐོར་གྱི་དཔྱད་བརྗོད» བོད་ལྗོངས་མི་དམངས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ཤོག་ངོས108གསལ།
[41] སངས་རྒྱས་གླིང་པ། «སངས་རྒྱས་གླིང་པའི་སྐྱེས་རབས་གཏེར་འབྱུང་ལོ་རྒྱུས་རྡོ་རྗེ་རིན་ཆེན་ཕྲེང་བ» དབུ་མེད་བྲིས་མ་དཔེ་རྙིང་ཞིག་ཡིན། རྩེ་དྲུག་དགོན་དུ་བཞུགས། ཤོག་ངོས280གསལ།