༄༅། །མདོ་སྨད་ཁྲི་ཀའི་རི་ཁྲོད་པའི་སྡེའི་བྱུང་འཕེལ་དང་ད་ལྟའི་གནས་བབ་གླེང་བ།

ནང་དོན་གནད་བསྡུས། རྨ་ཆུའི་ལྷོ་བྱང་གི་རི་ཁྲོད་པའི་སྡེ་འདི་ནི་དུས་རབས་བཅུ་དགུ་པའི་སྟོད་དུ་རྗེ་གསེར་ཁང་བས་གསར་དུ་བཙུགས་པ་ཡིན་ཞིང་། ཁོང་སྐུ་གཤེགས་རྗེས་རི་ཁྲོད་པའི་གྲངས་ཀ་མང་དུ་འཕེལ་བ་དང་རི་ཁྲོད་པའི་བཞུགས་སའི་གནས་ཀྱི་དབང་གིས་ཨ་རོལ་བློ་བཟང་ལུང་རིགས་རྒྱ་མཚོས་དབུ་མཛད་པའི་རེབ་གོང་རི་ཁྲོད་པ་དང་། ཐར་ཤུལ་དགེ་འདུན་ཆོས་སྐྱོང་རྒྱ་མཚོ་གཙོས་པའི་ཁྲི་ཀའི་རི་ཁྲོད་པ། སྔ་མ་ལས་ཞྭ་དམར་པཎྜི་ཏ་དགེ་འདུན་བསྟན་འཛིན་རྒྱ་མཚོའི་གཙོས་པའི་མཚེར་མོ་ཆེའམ་དྷཱི་ཚའི་རི་ཁྲོད་པ་བཅས་གསུམ་དུ་གྱེས་པ་ལས། འདིར་བྱེ་བྲག་ཏུ་ཁྲི་ཀའི་རི་ཁྲོད་པའི་སྡེའི་འཕེལ་རིམ་དང་། ཐུན་མོང་མ་ཡིན་པའི་ཆོ་ག་ཕྱག་ལེན། ད་ལྟའི་གནས་བབ་བཅས་ཀྱི་ཐད་ནས་འབྲེལ་ཡོད་རྣམ་ཐར་ཁག་དང་ཡུལ་དངོས་བཅར་འདྲིའི་ཐབས་ལམ་གཉིས་ཟུང་དུ་འབྲེལ་ནས་ཅུང་ཟད་གླེང་ཡོད།
ཐ་སྙད་གཙོ་བོ། རྗེ་གསེར་ཁང་བ། ཁྲི་ཀའི་རི་ཁྲོད་པའི་སྡེ། བྱུང་འཕེལ། ད་ལྟའི་གནས་བབ།  

        སྤྱིར་བསྟན་པ་ལ་ལུང་རྟོགས་གཉིས་དང་བཤད་སྒྲུབ་གཉིས་སུ་ཕྱེ་བ་ལས་སྒྲུབ་བརྒྱུད་བསྟན་པའི་སྲོལ་འཛིན་པའི་རི་ཁྲོད་པ་ནམ་བྱུང་ལ་གནའ་དེང་གི་མཁས་པའི་ཚོགས་ལ་ལྟ་ཚུལ་མི་མཐུན་པ་མང་དུ་མཆིས་ཤིང་། མདོ་སྨད་ཀྱི་ཡུལ་འདིར་མཚོན་ནའང་གྲུབ་མཐའ་མི་འདྲ་བ་གཅིག་རྗེས་གཉིས་མཐུད་ཀྱིས་དར་བས། མངོན་པ་དང་མི་མངོན་པར་སྦས་པའི་ཚུལ་གྱིས་བཞུགས་པའི་རི་ཁྲོད་པ་མང་དུ་ཡོད་ཚུལ་ཤར་སྐལ་ལྡན་རྒྱ་མཚོས（1607-1677）གསུངས་པ་ལྟར་ལ། དེ་ལས་ཀྱང་ཉེ་རབས་ལོ་རྒྱུས་སུ་སྒྲུབ་པའི་རྒྱལ་མཚན་ཕྱོགས་མཐར་བསྒྲེངས་པ་ལ་ཟླ་མེད་པ་གྲུབ་ཆེན་ཆོས་པ་རིན་པོ་ཆེ་བློ་བཟང་བསྟན་པའི་རྒྱལ་མཚན（1581-1659）ཡབ་སྲས་དང་། འདན་མ་ཚུལ་ཁྲིམས་རྒྱ་མཚོ།（1587-1664） ཀོའུ་བ་ཆོས་རྒྱ་མཚོ（1571-1635）སོགས་སྐྱེས་ཆེན་བགྲང་གིས་མི་ལང་ཡང་། རི་ཁྲོད་པའི་སྡེ་ཞེས་མཚན་ཉིད་བཤད་གྲྭ་ལས་ལོགས་སུ་ཕྱེ་སྟེ། བཞུགས་སའི་དགོན་པ་དང་གྲྭ་ཤག བརྟེན་སའི་ལྷ་སྡེ་དང་མི་སྡེ་སོགས་གཏན་འཁེལ་མེད་པར་གཙོ་ཆེར་མཆོད་པ་མང་དུ་ཕུལ་ཞིང་། སྒྲུབ་པ་ཉམས་ལེན་ལ་གཞོལ་བའི་ཐུན་མིན་གྱི་སྡེ་ཞིག་གྲུབ་པ་ནི་རྗེ་གསེར་ཁང་བ་བློ་བཟང་བསྟན་འཛིན་རྒྱ་མཚོའི་རིང་ནས་ཡིན། ཀུན་སྤངས་རི་ཁྲོད་པའི་སྡེ་འདིར་ཁོང་ནས་བརྩིས་ན་ད་ལྟའི་བར་ལོ་ངོ་བརྒྱ་དང་བརྒྱད་ཅུ་ལྷག་གི་ལོ་རྒྱུས་ལྡན་ཞིང་། དེ་ལས་རེབ་གོང་དང་། ཁྲི་ཀ མཚེར་མོ་ཆེའམ་དྷཱི་ཚ་བཅས་རི་ཁྲོད་པའི་སྡེ་ཆེན་པོ་གསུམ་དུ་གྱེས་ཤིང་། ཐུན་མིན་གྱི་བཅའ་ཡིག་དང་། མཆོད་པ་འབུལ་ཚུལ་སོགས་ཀྱིས་མཚོན་པའི་ཕྱག་ལེན་འདིས། རྨ་ཙོང་ཆུ་བོའི་ལྷོ་བྱང་གི་དགོན་སྒྲུབ་སྡེ་ཕལ་ཆེར་དང་། ཐ་ན་གྲོང་བའི་ཁྱིམ་དུ་མཆོད་པ་འབུལ་ཚུལ་ཁོ་ནར་ཡང་ཤུགས་རྐྱེན་གཏིང་ཟབ་མོ་ཞིག་ཐེབས་ཡོད། 
དང་པོ། རྗེ་གསེར་ཁང་བའི་སྐུ་ཚེའི་ལོ་རྒྱུས་མདོར་བསྡུས།
        རྗེ་གསེར་ཁང་བ་བློ་བཟང་བསྟན་འཛིན་རྒྱ་མཚོ་ནི་རྒྱལ་མཆོག་ལྔ་པའི་གསུང་ལས། “དཀར་བོ་ཐང་དུ་འབོད་པར་ཨ་རིག་ཅེས། །དུས་ཀུན་གཡོ་མེད་བརྟན་པའི་དད་གུས་མཐུ། །ལྷུན་པོ་འབུམ་གྱིས་མཚོན་མིན་ཁྱབ་འཇུག་གི །ཤུགས་དྲག་དཔུང་གི་སྟོབས་ཀྱིས་འཕྲོག་ནུས་མིན། །”[1]ཞེས་གྲགས་པ་ཨ་རིག་གི་གདུང་རྒྱུད་དུ་རབ་བྱུང་བཅུ་གསུམ་པའི་ལྕགས་བྱི་ལོར（1780ལོ）འཁྲུངས་ཤིང་། དགུང་ལོ་བདུན་པར་ཀད་ཀོར་སྤྲུལ་བའི་སྐུའི་དྲུང་ནས་རབ་ཏུ་བྱུང་། ཨ་རིག་དགེ་བཤེས་ཆེན་མོ་བྱམས་པ་དགེ་ལེགས་རྒྱལ་མཚན（1726-1803）གྱིས་ར་ཡོབ་འཇམ་དབྱངས་ཀུན་དགའི་སྤྲུལ་སྐུར་ངོས་བཟུང་། དགུང་ལོ་བཅུ་གསུམ་པར་ར་རྒྱ་དགོན་དགའ་ལྡན་བཀྲ་ཤིས་འབྱུང་གནས་ཀྱི་ཆོས་གྲྭར་ཞུགས་ཏེ་ཨ་རིག་དགེ་བཤེས་ཆེན་མོ་དང་། ཤིང་བཟའ་པཎྜི་ཏ་བློ་བཟང་དར་རྒྱས་རྒྱ་མཚོ།（1759-1824）མ་ཁྱེ་བླ་མ་དཔལ་ལྡན་སོགས་ལས་ཟབ་ཆོས་མང་དུ་གསན། ཁྱད་པར་དུ་གཞུང་ཆེན་བཀའ་པོད་ལྔའི་གཞུང་དོན་ལ་གོ་བ་གཏིང་ཚུགས་ཤིང་། དྲི་མ་མེད་པའི་ལུང་རིགས་ཀྱིས་མཐའ་དཔྱོད་དང་བཅས་གཏན་ལ་ཕབ་པས། གྲུབ་མཐའ་སོ་སོའི་རིགས་ལམ་ཕྲ་མོ་རྣམས་ཀྱང་དེ་ཁོ་ན་ཉིད་དུ་གཟིགས་ཤིང་ཐུགས་སུ་ཆུད་པར་མཛད། 
       དགུང་ལོ་ཉེར་བདུན་ཙམ་གྱི་ཚེ་རི་ཁྲོད་ལ་ཕེབས་བཞེད་ཀྱིས་ཤིང་བཟའ་པཎྜི་ཏ་བློ་བཟང་དར་རྒྱས་ལ་ཞུས་པར་བཀའ་བཀྱོན་གནང་ཡང་བཤོལ་མ་ཐེབས་པར་གསང་སྟབས་ཀྱིས་རི་ཁྲོད་དུ་ཕེབས། དེ་ནས་བཟུང་བྱ་བཏང་བའི་ཚུལ་གྱིས་ར་རྒྱའི་ཉེ་འཁོར་རྒོད་པོ་རྫོང་དང་། མཚོ་སྙིང་མ་ཧཱ་དེ་ཝ། བྱ་ཁྱུང་དགོན་པའི་ཨ་ར་པ་ཙའི་སྒྲུབ་ཁང་། རི་བོ་རྩེ་ལྔ། ཨ་འགང་། ལོ་བའི་བྲག་དཀར། ཁྲི་ཀའི་ཚར་ལུང་སྒོམ་ཁང་སོགས་སྒྲུབ་གནས་ཁྱད་པར་ཅན་མང་བོར་སྒྲུབ་པ་ཉམས་ལེན་མཛད། “ཁྱད་པར་འཁོར་ལོ་སྡོམ་པའི་ཕོ་བྲང་དངོས། །ཆུ་བུར་མིག་ལ་ས་འཛིན་ལྟར་སྣང་བ། །གསེར་ཁང་ཞེས་གྲགས་གནས་གསུམ་མཁའ་འགྲོའི་ཚོགས། །སྤྲིན་བཞིན་འདུས་ཏེ་དགེ་མཚན་སྤེལ་བའི་གནས། །”[2]ཞེས་གསུངས་པའི་ཙོང་ཁའི་སྐྱེས་རིའི་རྒྱུད་ཀྱི་གསེར་ཁང་རི་ཁྲོད་དུ་འདག་སྦྱར་གྱིས་ལོ་དུ་མར་སྐུ་མཚམས་མཛད་པས་གསེར་ཁང་བ་ཞེས་པའི་མཚན་ཐོགས། གནས་ངེས་མེད་དུ་ཕེབས་པའི་ལམ་ནས་ཡུལ་སྡེ་མང་བོར་དབང་ལུང་མན་ངག་མང་དུ་གནང་ཞིང་། ཡུལ་སྡེ་བར་དང་། ལྷ་སྡེ་དང་གཞིས་དགོན་བར་གྱི་ཁ་མཆུ་འཁྲུག་རྩོད་སོགས་འདུམ་པར་མཛད་དེ་དགེ་བའི་ལམ་དུ་བཀོད། སྒོ་མེ་བར་ཝོན་གྱི་ཨ་རིག་དགེ་བཤེས་ཆེན་མོའི་སྐུ་གདུང་ལྷ་ཁང་དང་། ཁྲི་ཀའི་རྟེན་བཞིའི་ཡ་གྱལ་ལྷ་དཀར་པོ། མཁས་པ་མི་གསུམ་གྱི་སྒྲུབ་གནས་ལོ་རྡོ་རྗེ་བྲག་གི་ལྷ་ཁང་། བྱ་ཁྱུང་གསེར་གདུང་གི་ནང་རྟེན་མཆོད་རྟེན་སོགས་ཉམས་གསོ་དང་། རྒྱལ་བ་ཡང་དགོན་པའི་སྒྲུབ་གནས་ཁ་ཤྭ་མཐིལ་གྱི་མཆོད་རྟེན་དང་། ར་རྒྱ་དགོན་པ་དང་ཟི་ལིང་སྟོང་སྐོར་དགོན་པའི་མ་དྲོས་པའི་ལྷ་ཁང་སོགས་གསར་བཞེངས་མཛད། རི་ཁྲོད་པའི་སྡེ་བཙུགས་ཏེ་བྱ་བཏང་བ་མང་བོ་འདུས་ནས་མཆོད་པ་རྒྱ་ཆེར་འབུལ་བའི་སྲོལ་ཕྱེ་ཞིང་རི་ཁྲོད་པ་རྣམས་ལ་ལམ་རིམ་རྒྱས་བསྡུས་ཅི་རིགས་ཀྱི་སྒོ་ནས་ཁྲིད་མང་དུ་གནང་། རོང་བོ་དགོན་ཆེན་ལ་ཚད་མ་རྣམ་འགྲེལ་གྱི་འཆད་ཉན་དང་། ཁྲི་ལུང་དུ་རྣམ་འགྲེལ། སྒྲུབ་སྡེ་མང་བོར་ཀུན་རིག་སྒྲུབ་མཆོད་དང་མཆོད་པ་བཙུགས་པ་སོགས་མདོར་ན། “མདོ་སྨད་ཀྱི་ལྗོངས་འདིར་སྔོན་མེད་པའི་མཆོད་པའི་སྲོལ་རྒྱ་ཆེན་ཕྱེ་སྟེ། སྐུ་འབུམ་བྱམས་པ་གླིང་སོགས་དགོན་སྡེ་ཆེན་པོ་རྣམས་སུ་མཆོད་པ་རྒྱ་ཆེ་ཞིང་གྲངས་མང་བ་ནར་མར་ཚུགས་པར་མ་ཟད། གཞི་དགོན་ཆུང་ངུ་ཚོས་ཀྱང་ལོ་རེ་བཞིན་མཆོད་པ་བྱེ་བ་མང་བོ་འབུལ་བའི་རྒྱུན་གཏོད་པ་དང་། གཞན་གྲོང་གི་སྐྱེས་པ་བུད་མེད་མང་བོས་ཀྱང་ཏིང་ཕོར་བརྒྱ་ཕྲག་རེ་གཉིས་ཀྱི་ནང་དུ་དྲི་བཟང་གི་ཆུས་མཆོད་པ་ཉིན་རེ་བཞིན་འབུལ་བ”[3] སོགས་ཀྱིས་མཚོན་བསྟན་པ་ཕྱོགས་མཐར་སྤེལ་བར་མཛད་རྗེས་བླ་ན་མཐོ། དགུང་ལོ་རེ་བརྒྱད་པ་མེ་ལུག་ལོར་དབུས་སུ་ཕེབས་ཤིང་། དེའི་ཕྱི་ལོ་ས་སྤྲེལ་ལོའི（1848ལོ）ཟླ་གཉིས་པར་དབུས་ཀྱི་སྤངས་ལུང་རི་ཁྲོད་དུ་སྐུ་མྱ་ངན་ལས་འདས། ས་མོ་བྱའི（1849ལོ）ལོར་སྐུ་གདུང་མདོ་སྨད་དུ་གདན་དྲངས་ཏེ་རྙེ་དཔོན་སློབ་བློ་བཟང་བསྟན་པའི་རྒྱལ་མཚན（1802-1849）གྱིས་རི་ཁྲོད་ལྷུན་གྲུབ་ཆོས་རྫོང་དུ་ཞུས་ནས་བསྙེན་བཀུར་རྒྱ་ཆེར་གནང་ཞིང་། ཕྱིས་ཡང་བསྐྱར་གདན་དྲངས་ཏེ་རང་དགོན་ར་རྒྱ་བཀྲ་ཤིས་འབྱུང་གནས་སུ་ཞུས་སོ། །
གཉིས་པ། སྤྱིར་རྗེ་གསེར་ཁང་བ་ནས་བརྒྱུད་པའི་རི་ཁྲོད་པའི་སྡེ་བྱུང་ཚུལ་བསྟན་པ།
        ཨ་རིག་དགེ་བཤེས་ཆེན་མོ་བྱམས་པ་དགེ་ལེགས་རྒྱལ་མཚན་གྱིས་ཉིད་ཀྱི་གདན་ས་ར་རྒྱ་དགོན་ཐུགས་སྲས་ཤིང་བཟའ་པཎྜི་ཏར་གཏད་དེ། ཁོང་ཉིད་རི་ཁྲོད་འགྲིམས་ཤིང་སྐུ་འདའ་ཁའི་བར་རྗེའི་ལམ་སྔགས་གཉིས་ཞལ་འདོན་མཛད་པའི་རྣམ་ཐར་བཞིན། རྗེ་གསེར་ཁང་བ་དགུང་ལོ་ཉེར་བདུན་ཙམ་ལ་རི་ཁྲོད་དུ་ཕེབས་པ་ནས་རྨ་ཙོང་ཆུ་བོའི་ལྷོ་བྱང་གི་དབེན་གནས་མང་བོར་ཨ་རིག་དགེ་བཤེས་ནས་བརྒྱུད་པའི་ལམ་རིམ་མཆན་བཞི་མའི་ས་གཅོད་ཀྱི་སྟེང་ནས་ཉིན་རེར་ཤར་སྒོམ་ཆགས་མེད་བྱས་ཤིང་། ཞིང་ཁྱད་པར་ཅན་ལ་དམིགས་ནས་ཚོགས་བསགས་པ་གལ་ཆེ་སྟབས། “དངོས་པོ་ཤིན་ཏུ་དམན་པ་ཆུ་གཙང་ལྟ་བུ་ཡིན་ཀྱང་། ཞིང་ཁྱད་པར་ཅན་ལ་དམིགས་ནས་ཕུལ་ན་བསོད་ནམས་དཔག་ཏུ་མེད་པ་འབྱུང་ཞིང་བསོད་ནམས་བསགས་པའི་མཐུ་ལས་བློའི་མཐུ་ཡང་ཇེ་རྒྱས་སུ་འགྲོ་བས།”[4]གནས་གར་ཕེབས་སུ་སྒྲུབ་པ་ཉམས་ལེན་གྱི་ཞར་ལ་མཆོད་པ་མང་དུ་ཕུལ་བར་བརྩོན་ཞིང་། སྔ་ཕྱིར་ཆོས་སྡེ་ཆེན་པོ་སྐུ་འབུམ་བྱམས་པ་གླིང་དང་། ཟི་ལིང་སྟོང་སྐོར་དགོན་པ། རོང་བོ་དགོན་པ། བྱ་ཁྱུང་དགོན་པ་སོགས་ཀྱིས་མཚོན་པའི་རྨ་ཙོང་ཆུ་བོའི་ལྷོ་བྱང་གི་དགོན་ཆེན་དང་སྒྲུབ་སྡེ། ཡུལ་སྡེ་མང་བོར་མཆོད་པའི་ཐེབས་སྦྱར་ཞིང་མཆོད་པ་རྒྱ་ཆེར་འབུལ་བའི་སྲོལ་བཙུགས། བཞུགས་སའི“གནས་རང་ཤོང་གི་ཅོག་བུ་རེ་དང་། གོས་རྒྱས་དྲོས་ཙམ། ཇ་སྣོད་རྫ་མ་ལྟ་བུ་རེ་ལས་ཡོ་བྱད་ཅི་ཡང་བདག་གིར་མི་འཛིན་པར་སྤྱོད་ལམ་ཁོ་ནས་ཀྱང་བསྟན་པ་ལ་གང་ཕན”[5]མཛད་པས། རིམ་བཞིན་དཔོན་སློབ་རྙེ་བློ་བཟང་བསྟན་པའི་རྒྱལ་མཚན་དང་། དཔོན་སློབ་ཞྭ་དམར་བ་ངག་དབང་བསྟན་འཛིན་རྒྱ་མཚོ།（1807-1848） སྐུ་མཆེད་བློ་བཟང་བསྟན་པ་རྒྱ་མཚོ།（1802-1857） ཨ་རོལ་སྐུ་ཕྲེང་གཉིས་པ་བློ་བཟང་ལུང་རིགས་རྒྱ་མཚོ།（1805-1888）ཐར་ཤུལ་དཔོན་སློབ་དགེ་འདུན་ཆོས་སྐྱོང་རྒྱ་མཚོ།（1810-1888） གྲུབ་དབང་འཇིགས་མེད་བསམ་གཏན（1814-1897）སོགས་རྨ་ཙོང་ཆུ་བོའི་ལྷོ་བྱང་གི་དགོན་སྒྲུབ་སྡེ་དུ་མའི་བླ་སྤྲུལ་དག་གིས་གཙོས་པའི་དགེ་འདུན་པ་མང་བོས་རྗེ་གསེར་ཁང་བའི་མདུན་ནས་སྐྱབས་འཇུག་ཞུས་ཏེ་ཀུན་སྤངས་རི་ཁྲོད་འགྲིམ་རྒྱུའི་དམ་བཅའ་ཕུལ་ཞིང། རིང་བོ་མ་ལོན་པར་རི་ཁྲོད་པ་སྔར་ལས་ཇེ་མང་དུ་གྱུར། 
        རབ་བྱུང་བཅུ་བཞི་པའི་ས་མོ་ཕག（1839ལོ）ལོའི་དཔྱིད་ཀར་རྗེ་གསེར་ཁང་བས་ཨ་རིག་དགེ་བཤེས་ཆེན་མོ་བྱམས་པ་དགེ་ལེགས་རྒྱལ་མཚན་གྱི་གདུང་རྟེན་བར་ཝོན་དུ་བཞུགས་པའི་དྲུང་དུ་མཆོད་འབུལ་མཛད་པར་དགོངས་ཀྱང་། དེའི་ཕྱོགས་སུ་མཐུན་རྐྱེན་དཀའ་བར་བརྟེན་བྱ་མདོར་མཆོད་པ་གནང་བཞེད་ཀྱིས་རི་ཁྲོད་པ་རྣམས་ལ་ཡི་གེ་བཏང་བ་བཞིན། སྐུ་མཆེད་བློ་བཟང་བསྟན་པ་རྒྱ་མཚོ་དང་། རྙེ་དཔོན་སློབ་བློ་བཟང་བསྟན་པའི་རྒྱལ་མཚན། ཞྭ་དམར་སྐུ་ཕྲེང་གསུམ་པ་ངག་དབང་བསྟན་འཛིན་རྒྱ་མཚོ། ཨ་རོལ་སྐུ་ཕྲེང་གཉིས་པ་བློ་བཟང་ལུང་རིགས་རྒྱ་མཚོ། ཐར་ཤུལ་དགེ་འདུན་ཆོས་སྐྱོང་རྒྱ་མཚོ་སོགས་བླ་སྤྲུལ་ཁག་དང་། ཕྱོགས་སོ་སོ་ན་བཞུགས་པའི“རི་ཁྲོད་པ་རྣམས་བསྡུས་ནས་མཆོད་པ་མང་བོ་འབུལ་བའི་མགོ་བཙུགས།”[6]ཚེས་བཅུ་བདུན་ནས་ཟླ་གཅིག་ཙམ་གྱི་རིང་ལ་དྲི་བཟང་ཆུ་དང་མར་མེའི་མཆོད་པ་མང་དུ་ཕུལ་བ་གཙོར་བཟུང་ཞིང་། ཐོག་མཐའ་ཀུན་ཏུ་རི་ཁྲོད་པའི་ཉམས་ལེན་གྱི་གནད་དུ་འཛིན་པའི་ལམ་རིམ་དང་། བྱེ་བྲག་ཏུ་བླ་མཆོད། སེམས་བསྐྱེད་མཆོད་པ་སོགས་རྒྱས་བསྡུས་གང་རུང་། གཞུང་གི་དཀའ་འགྲེལ་སོགས་ཀྱི་ཁྲིད་གནང་། དེ་ནས་བཟུང་ལོ་རེ་བཞིན་ཡོན་བདག་གར་ཡོད་དུ་རི་ཁྲོད་པ་རྣམས་དེར་འདུས་ནས་མཆོད་པ་ཕུལ་བའི་སྲོལ་ནར་མར་ཚུགས་པ་ཡིན་ལ། རི་ཁྲོད་པའི་སྡེ་ཞེས་པའང་སྐབས་འདི་ནས་གྲུབ་པར་མངོན། འདིའི་ཡར་སྔོན་དུའང་རྗེ་གསེར་ཁང་བ་གཙོ་བྱས་རྗེས་འཇུག་རི་ཁྲོད་པ་རྣམས་ཀྱིས་ཁྲི་ཀའི་ཇོ་ཁང་དང་། གོང་བ་གྲྭ་ཚང་། ཀོའུ་བ་དགོན་པ་སོགས་སྒྲུབ་གནས་དུ་མར་མཆོད་པ་ཕུལ་ཚུལ་ཐོ་རེ་ལོང་ངེ་ཞིག་ཁོང་གི་རྣམ་ཐར་དུ་གསུངས་མོད། རྒྱ་ཆེ་མིན་གྱི་དབང་གིས་རི་ཁྲོད་པའི་མཆོད་པ་ལོ་འདི་ནས་མགོ་ཚུགས་པར«རྗེ་གསེར་ཁང་བའི་རང་རྣམ»ལས་གསུངས་པའི་ཕྱིར་རོ། །ཁོང་གི་བུ་སློབ་རྣམས་ཀྱིས་མཛད་པའི་རྣམ་ཐར་ཁག་ཏུ་གསལ་བ་ལྟར་ན། 1839ལོར་བྱ་མདོའི་ནགས་རྒན་ནས་རི་ཁྲོད་པའི་མཆོད་པ་བཙུགས་པ་ནས་ཁོང་ཉིད་ཁྲི་ཀའི་རྙེ་ལྷུན་གྲུབ་ཆོས་རྫོང་དང་། གཤོང་ཞན་ལྷ་ཆེན་དཔལ་འབར། མང་རའི་ཐོ་ནོ་ཅིའི་སྒར།（ཐོ་ནོ་ཅི་ནི་སོག་སྐད་དེ་འཁྱིལ་ཆུ་ཟེར）ཆུ་བཟང་དགོན། ཟལ་མོ་དགོན་བཅས་རི་ཁྲོད་པའི་མཆོད་པ་ཐེངས་ལྔ་ཙམ་གྱི་ཚོགས་དབུར་ཕེབས་ཤིང་། ལམ་རིམ་གཙོས་གཞུང་གི་ཁྲིད་ཀྱང་མང་དུ་གནང་། «སྐུ་མཆེད་བློ་བཟང་བསྟན་པ་རྒྱ་མཚོའི་རྣམ་ཐར་དད་པའི་ཀུནྡ་བཞད་པའི་ཟླ་བའི་འོད་ཟེར»ལས། “ཟབ་མོའི་དགོན་ནས་དགའ་ལྡན་ལྷ་བརྒྱ་མའི། །ཟབ་ཁྲིད་ཉིན་མང་མཆོད་པ་ཕུལ་བའི་རྗེས། །མདུན་ངོས་ཐང་དུ་རུས་གུར་ཞིག་ཕུབ་ནས། །བྱ་བཏང་རི་བ་ཐམས་ཅད་འཚོག་ཏུ་བཅུག །བླ་མ་རྣམས་ལ་སྐུ་གསུང་ཐུགས་རྟེན་དང་། །ཚོགས་ལ་མང་འགྱེད་བསྙེན་བཀུར་གྱ་ནོམ་སྩལ། །ཕྱིན་ཆད་འདོད་ཆུང་ཆོག་ཤེས་ལ་གནས་ཏེ། །བྱང་ཆུབ་ལམ་གྱི་རིམ་པར་ཉམས་ལེན་ནི། །གནད་འགྲོ་བྱེད་དགོས་ཚོགས་བསགས་སྒྲིབ་སྦྱོང་ནས། །རྒྱབ་ཆོས་ཚེ་དང་སྒྲུབ་པ་སྙོམས་དགོས་པའི། །བསླབ་བྱ་སྐུ་མཆེད་ཚང་དང་ཞྭ་དམར་བ། །བླ་སྤྲུལ་རྣམས་ལ་ཕྱིན་ཆད་རི་ཁྲོད་པ། །དཔེ་ཁྲིད་གཏོང་བར་དགོས་པའི་བསླབ་བྱ་དང་། །རྗེ་ཉིད་བཞུགས་མལ་སྐུ་མཆེད་རིན་པོ་ཆེ། །བཞུགས་སུ་བཅུགས་ནས་ཡངས་པའི་གྲོང་ཁྱེར་གྱི། །ཤིས་པ་བརྗོད་ནས་དགེ་འདུན་ཚོགས་གྲོལ་ཞིང་། །ཚུལ་འདི་རྣམས་ལ་དགོངས་གཞི་ཤིན་ཏུ་ཆེ། །”[7]ཞེས1844ལོར་ཟལ་མོའི་དགོན་དུ་མཆོད་པ་ཕུལ་བའི་མཇུག་ཏུ་རྗེ་གསེར་ཁང་བས་དེར་འདུས་རི་ཁྲོད་པ་རྣམས་ལ་བསླབ་བྱ་མང་དུ་བསྩལ་བའི་མཐར་རི་ཁྲོད་པའི་སྡེའི་རྒྱལ་ཚབ་ཏུ་སྐུ་མཆེད་བློ་བཟང་བསྟན་པ་རྒྱ་མཚོ་དབང་བསྐུར། དགེ་བཤེས་གྲགས་པ་རྒྱ་མཚོས་མཛད་པའི«ཞྭ་དམར་པཎྜི་ཏ་དགེ་འདུན་བསྟན་འཛིན་རྒྱ་མཚོའི་རྣམ་ཐར»ལས་སྐུ་ཕྲེང་སྔོན་མ་ཞྭ་དམར་ངག་དབང་བསྟན་འཛིན་རྒྱ་མཚོའི་སྐབས། ཁོང་ཉིད་རི་ཁྲོད་པའི་སྡེའི་བླ་མར་བསྐོས་ཚུལ་གསུངས་མོད། ཞྭ་དམར་ངག་དབང་བསྟན་འཛིན་རྒྱ་མཚོ་ནི་དགུང་ལོ་སོ་བརྒྱད་པ་ནས་སོག་ཡུལ་དང་། རི་བོ་རྩེ་ལྔ། པེ་ཅིན། མགར་ཐར་སོགས་སུ་གནས་མཇལ་དང་སྒྲུབ་པ་ཉམས་ལེན་ལ་གཞོལ་ཞིང་། འགའ་དྭགས་དང་། ལི་ཐང་། འབའ་ཆོས་རྗེའི་དགོན། ཆབ་མདོ་སོགས་བརྒྱུད་དེ་དབུས་སུ་ཕེབས་པའི་ལམ་ཁར་གཤེགས་པས། རི་ཁྲོད་པའི་སྡེའི་ཁྲིར་དངོས་སུ་བཞུགས་སྐལ་མ་བྱུང་བར་སྣང་། 
        རྗེ་གསེར་ཁང་བ་དང་རྙེ་དཔོན་སློབ་བློ་བཟང་བསྟན་པའི་རྒྱལ་མཚན་གཉིས་ལོ་སྔ་ཕྱིར་གཤེགས་རྗེས། སྐུ་མཆེད་བློ་བཟང་བསྟན་པ་རྒྱ་མཚོ1849ལོར་ཁྲི་ཀའི་གོང་བ་གྲྭ་ཚང་དང། 1853ལོར་ལ་མོ་བདེ་ཆེན་དགོན་དང་ཀོའུ་བ་དགོན་བཅས་སུ་རི་ཁྲོད་པའི་མཆོད་པའི་ཚོགས་དབུར་ཐེངས་གསུམ་ཙམ་ལ་ཕེབས་ནས་སྡེ་འདི་ཐུགས་བརྩེ་བས་བསྐྱངས་ཤིང། ཕྱིས་སུ་རི་ཁྲོད་པའི་གྲངས་ཀ་ལྡབ་འགྱུར་གྱིས་འཕར་བ་དང་། རི་ཁྲོད་པ་རྣམས་གནས་གཅིག་ཏུ་འཚོགས་སྟབས་མི་བདེ་བའི་ཚུལ་གྱིས་རིམ་བཞིན་ཨ་རོལ་བློ་བཟང་ལུང་རིགས་རྒྱ་མཚོ་གཙོས་པའི་རེབ་གོང་ཕྱོགས་ཀྱི་རི་ཁྲོད་པ་དང་། ཐར་ཤུལ་དགེ་འདུན་ཆོས་སྐྱོང་རྒྱ་མཚོ་གཙོས་པའི་ཁྲི་ཀའི་རི་ཁྲོད་པའི་ཕྱོགས་གཉིས་སུ་གྱེས་པར་མངོན་ཡང་། སྐུ་འབུམ་དགེ་བཤེས་སངས་རྒྱས་རྒྱ་མཚོས་གོང་གསལ་དེ་གཉིས་ཀྱི་ཁར“གྲུབ་དབང་འཇིགས་མེད་བསམ་གཏན་གཙོས་པའི་རྗེ་གསེར་ཁང་བའི་རྗེས་འཇུག”[8]བཅས་གསུམ་ཡོད་པར་གསུངས་ཀྱང་བརྟག་བྱར་ལུས། རེབ་གོང་རི་ཁྲོད་པ་ལའང་ཨ་རོལ་བློ་བཟང་ལུང་རིགས་རྒྱ་མཚོ་སྐུ་གཤེགས་རྗེས་ཞྭ་དམར་པཎྜི་ཏ་དགེ་འདུན་བསྟན་འཛིན་རྒྱ་མཚོ་མཚེར་མོ་ཆེའི་རི་ཁྲོད་དུ་རྒྱུན་བཞུགས་གནང་ཞིང་། རི་ཁྲོད་པ་རྣམས་བཞུགས་སའི་གནས་ཀྱི་དབང་གིས་མཚེར་མོ་ཆེའམ་དྷཱི་ཚའི་རི་ཁྲོད་པ་དང་རེབ་གོང་རི་ཁྲོད་པ་བཅས་ཕྱོགས་གཉིས་སུ་གྱེས་ལ། རི་ཁྲོད་པའི་མཚན་ཐོ་ཡང་གཉིས་སུ་བཟོས། «ཞྭ་དམར་པཎྜི་ཏ་དགེ་འདུན་བསྟན་འཛིན་རྒྱ་མཚོའི་རྣམ་ཐར»ལས“ཕྱོགས་གསུམ་གྱི་རི་ཁྲོད་པ”[9]ཞེས་བྱུང་བ་ཡང་སྐབས་དེའི་ཁྲི་ཀ་དང་། རེབ་གོང་། མཚེར་མོ་ཆེའམ་དྷཱི་ཚའི་རི་ཁྲོད་པའི་སྡེ་གསུམ་ལ་གོ་དགོས་པ་ཤིན་ཏུ་གསལ་ལོ། །        ཁྲི་ཀའི་རི་ཁྲོད་པའི་བླ་རབས་དང་པོར་ཐར་ཤུལ་དགེ་འདུན་ཆོས་སྐྱོང་རྒྱ་མཚོ་བཞུགས་ཤིང་། ཁོང་ནི་རྗེ་གསེར་ཁང་བ་དང་རྙེ་བློ་བཟང་བསྟན་པའི་རྒྱལ་མཚན་གཉིས་ཀྱི་ཐུགས་སྲས་ཡིན། ཁོང་གིས་ཆོས་ལུང་གསེར་དགོན་དུ་རྗེ་གསེར་ཁང་བའི་མདུན་ནས་རི་ཁྲོད་པའི་སྐྱབས་འཇུག་ཞུས་ཤིང་། རྗེ་གསེར་ཁང་བའི་སྐུ་རིང་ལ་བྱ་མདོའི་ནགས་རྒན་དང་། ཁྲི་ཀའི་རྙེ་ལྷུན་གྲུབ་ཆོས་རྫོང་དང་། གཤོང་ཞན་ལྷ་ཆེན་དཔལ་འབར། མང་རའི་ཐོ་ནོ་ཅིའི་སྒར། ཆུ་བཟང་དགོན། ཟལ་མོ་དགོན་བཅས་སུ་འཚོགས་པའི་རི་ཁྲོད་པའི་མཆོད་པར་ཕེབས། ཁོང་གིས་ཁྲི་ཀའི་གོང་བ་གྲྭ་ཚང་དང་བྲག་དཀར་མེ་ལོང་མཁའ་སྤྱོད་དཔལ་གྱི་གུར་ཁང་གཉིས་བཞུགས་སའི་མཐིལ་དུ་མཛད་ཅིང་། ཁྲི་ཀའི་རི་ཁྲོད་པའི་སྡེའི་བླ་མར་བཞུགས་རིང་། མདོ་སྨད་ལྷོ་བྱང་ཀུན་ཏུ་ཁ་ཆེའི་ཟིང་འཁྲུགས་ཀྱི་འཚུབ་ཆ་ཆེ་བའི་རྐྱེན་གྱིས་དགོན་སྡེ་མང་བོ་ལ་ཆག་འཇིག་བྱུང་བར་རྒྱུ་དངོས་གང་མང་བཏང་སྟེ། གོང་བ་གྲྭ་ཚང་། འཇའ་མོ་གྲྭ་ཚང་། ཧོར་ཀྱཱའི་གྲྭ་ཚང་། ཅོག་རོང་གྲྭ་ཚང་། མི་ཉག་གྲྭ་ཚང་སོགས་ཀྱི་འདུ་ཁང་དང་། དགོན་སྡེ་དུ་མར་རྟེན་དང་བརྟེན་པ་བསྐྱར་བཞེངས་མཛད་པས། 1875ལོར་གོང་བ་གྲྭ་ཚང་དུ་འཚོགས་པའི་རི་ཁྲོད་པའི་མཆོད་མེ་ཆོས་ཐོག་གཅིག་པུར་ཕེབས་པ་ལས་ལོ་འགར་རི་ཁྲོད་པའི་མཆོད་མེ་གང་དུ་འཚོགས་ཚུལ་རྣམ་ཐར་ཁག་ཏུ་མི་གསལ། ཐར་ཤུལ་དགེ་འདུན་ཆོས་སྐྱོང་རྒྱ་མཚོའི་རྗེས་སུ་སྒོ་མང་མཁན་སྤྲུལ་དགེ་འདུན་བསྟན་པ་དར་རྒྱས（1849-1904）ཁྲི་ཀའི་རི་ཁྲོད་པའི་བླ་མར་བཞུགས་ཤིང་། ཁོང་གིས་ཐུགས་ཁུར་ཆེ་བཞེས་ཀྱིས་བླ་མའི་ཞབས་བརྟན་བསྒྲུབས་པ་དང་། ཐར་ཤུལ་དགེ་འདུན་འདུན་ཆོས་སྐྱོང་རྒྱ་མཚོའི་ཐུགས་དགོངས་ལྟར་ཞྭ་དམར་པཎྜི་ཏ་དགེ་འདུན་བསྟན་འཛིན་རྒྱ་མཚོ་མཚེར་མོ་ཆེར་བཞུགས་པའི་དྲུང་དུ་མཇལ་བའམ། ཞབས་དྲུང་ངག་དབང་ཕུན་ཚོགས（1844-1925）ཞུ་སྣ་མཛད་དེ་ཞྭ་དམར་པཎྜི་ཏ་དགེ་འདུན་བསྟན་འཛིན་རྒྱ་མཚོ་གོང་བ་གྲྭ་ཚང་སོགས་སུ་གདན་དྲངས་ནས་བཀའ་ཆོས་མང་དུ་ཞུས་པ་སོགས་ཁྲི་ཀའི་རི་ཁྲོད་པ་རྣམས་ལ་ཞལ་བཀོད་མཛད་པ་དང་། ཁྱད་པར་དུ་ཁྲི་ཀའི་རི་ཁྲོད་པའི་སྡེ་ཅུང་ཉམས་ཞན་དུ་གྱུར་དུས་ཁོང་གིས་གཙོ་སྐྱོང་མཛད་དེ་སྡེ་འདིའི་ཐོག་མཐའ་ཀུན་ལ་དོ་དམ་གནང་། 1904ལོར་སྒོ་མང་མཁན་སྤྲུལ་དགེ་འདུན་བསྟན་པ་དར་རྒྱས་གཤེགས་རྗེས་ཨ་རིག་ཡོན་ཤུལ་བློ་བཟང་རྒྱ་མཚོ་རི་ཁྲོད་པའི་བླ་རབས་གསུམ་པར་བཞུགས་པ་ཡིན་ཏེ། ཁོང་ལ་རྣམ་ཐར་མེད་རྐྱེན་རི་ཁྲོད་པ་ཇི་ལྟར་བསྐྱངས་པའི་ཚུལ་རྣམས་འགོད་པར་རྔོ་མི་ཐོགས་ཀྱང་། «ཐར་ཤུལ་དགེ་ལེགས་དབང་ཕྱུག་ཆོས་སྐྱོང་རྒྱ་མཚོའི་རྣམ་ཐར»དུ་ཁོང་ཉིད“དགུང་ལོ་ཉེར་བདུན་པར་རི་ཁྲོད་པའི་བླ་མ་ཨ་ལགས་ཨ་རིག་རིན་པོ་ཆེར་སྐྱབས་འཇུག་ཞུས་པས་ཁོང་གིས་རི་ཁྲོད་པ་སྐྱོང་བའི་བཀའ་གནང་བ་བཞིན་རི་ཁྲོད་པའི་མགོན་དུ་གྱུར་ཅེས་གསུངས་པར་བརྟག་ན། 1916ལོའི་ཡས་མས་སུ་ཨ་རིག་ཡོན་ཤུལ་བློ་བཟང་རྒྱ་མཚོ་རི་ཁྲོད་པའི་བླ་མར་བཞུགས་ཡོད་ཚུལ་གསལ་བོར་ཤེས་ཐུབ། དགེ་བའི་བཤེས་གཉེན་སེང་གཤོང་དགེ་འདུན་འཇིགས་མེད་ཀྱི«དྷཱི་ཚའི་གདན་རབས»ལས་ཞབས་དྲུང་ངག་དབང་ཕུན་ཚོགས་ཐར་ཤུལ་དགེ་འདུན་ཆོས་སྐྱོང་རྒྱ་མཚོའི་རྒྱལ་ཚབ་དང་ཁྲི་ཀའི་རི་ཁྲོད་པའི་བླ་མར་བཞུགས་ཚུལ་གསུངས་མོད། ཐར་ཤུལ་དགེ་འདུན་ཆོས་སྐྱོང་རྒྱ་མཚོའི་དབང་ལུང་མན་ངག་གི་ཁྲིད་རྒྱུན་མཐའ་དག་ཞབས་དྲུང་ངག་དབང་ཕུན་ཚོགས་གིས་མནོས་པའི་རྐྱེན་གྱིས། ཐར་ཤུལ་དགེ་འདུན་ཆོས་སྐྱོང་རྒྱ་མཚོ་སྐུ་གཤེགས་རྗེས་ཁོང་གིས་རི་ཁྲོད་པ་རྣམས་ལ་དབང་བཀའ་ཆོས་ཀྱི་བཀའ་དྲིན་བསྐྱངས་པ་མ་གཏོགས། རི་ཁྲོད་པའི་བླ་མར་བཞུགས་མེད་དེ། བསྟན་པ་ཡང་དར་གྱི་སྔོན་དུ་རི་ཁྲོད་པར་ཞུགས་པའི་བླ་སྤྲུལ་མང་ཡང་ཁྲི་བསྐྱངས་པའི་བླ་མ་ནི་འགྲོ་མགོན་ཐར་ཤུལ་ཚང་དང་། སྒོ་མང་ཚང་། ཨ་རིག་ཡོན་ཤུལ་ཚང་བཅས་ཁྲི་ཀའི་སྐུ་ཕྱོགས་རྣམ་གསུམ་གྱི་སྐུ་ཕྲེང་རིམ་བྱོན་རེས་མོས་ཀྱིས་བཞུགས་པ་ལས་བླ་སྤྲུལ་གཞན་རྣམས་རི་ཁྲོད་པའི་བླ་མར་བཞུགས་པའི་སྲོལ་མེད་པས་སོ། །ཨ་རིག་ཡོན་ཤུལ་བློ་བཟང་རྒྱ་མཚོ（མི་གསལ-1920） སྐུ་གཤེགས་རྗེས་ཁྲི་ཀའི་སྐུ་ཕྱོགས་རྣམ་གསུམ་ལས་ཐར་ཤུལ་དགེ་ལེགས་དབང་ཕྱུག་ཆོས་སྐྱོང་རྒྱ་མཚོ（1889-1949）དང་། སྒོ་མང་སྐུ་ཕྲེང་ལྔ་པ་འཇིགས་མེད་མཁས་མཆོག་རྒྱ་མཚོ（1904-1967）གཉིས་ཀྱིས་ལ་མོ་བདེ་ཆེན་དུ་དཔོན་སློབ་ཀྱི་ཁྲི་ཁུར་དང་གཞུང་ཆེན་ཁག་ལ་སློབ་གཉེར་མ་རྫོགས་པ་དང་། ཨ་རིག་ཡོན་ཤུལ་སྐུ་ཕྲེང་ཕྱི་མ་བློ་བཟང་བསྟན་འཛིན་རྒྱ་མཚོ（1920-1991）སྐུ་ན་ཕྲ་བ་བཅས་ཀྱི་དབང་གིས་ཞབས་དྲུང་ངག་དབང་ཕུན་ཚོགས་ཀྱིས1920ལོ་ནས1925ལོའི་བར་གྱི་ལོ་ལྔའི་རིང་ཐར་ཤུལ་དགེ་ལེགས་དབང་ཕྱུག་རྒྱ་མཚོའི་ཐུགས་བཀོད་བཞིན་ཁྲི་ཀའི་རི་ཁྲོད་པ་རྣམས་ལ་བཀའ་ཆོས་མང་དུ་གསུངས་ཤིང་། ཁྱད་པར་དུ་རི་ཁྲོད་པའི་ལས་སྣེ་བའི་འགན་ཁུར་ཏེ་ཐོག་མཐའ་ཀུན་ལ་གཟིགས་སྐྱོང་ཚད་མེད་མཛད། ཁོང་ནི་ཤིང་བཟའ་པཎྜི་ཏ་བློ་བཟང་བསྟན་པའི་དབང་ཕྱུག་ཚུལ་ཁྲིམས་ཕུན་ཚོགས（1825-1897）ཀྱི་ཞབས་དྲུང་ཡིན་ལ། སྐུ་འདའ་ཁའི་བར་དུ་ཁྲི་ཀའི་རི་ཁྲོད་པ་གཙོས་ར་རྒྱ་དང་དྷཱི་ཚ་དགོན་སོགས་སུ་དབང་ལུང་མན་ངག་གི་ཁྲིད་རྒྱ་ཆེར་སྤེལ། 
        1925ལོའི་ལོ་སྨད་ཙམ་ལ་ཞབས་དྲུང་ངག་དབང་ཕུན་ཚོགས་སྐུ་གཤེགས་རྗེས། 1926ལོར་ཐར་ཤུལ་དགེ་ལེགས་དབང་ཕྱུག་ཆོས་སྐྱོང་རྒྱ་མཚོ་དངོས་སུ་ཁྲི་ཀའི་རི་ཁྲོད་པའི་བླ་རབས་བཞི་པར་བཞུགས་ཤིང་། ལོ་དེའི་འཆར་ཅན་མཆོད་མེ་ཆོས་ཐོག་གོང་བ་གྲྭ་ཚང་དུ་འཚོགས་པའི་ཚོགས་དབུར་ཕེབས། ཁོང་གི་རྣམ་ཐར་དུ་གསལ་བ་དག་གུང་བསྒྲིགས་ན། ཐར་ཤུལ་དགེ་ལེགས་དབང་ཕྱུག་ཆོས་སྐྱོང་རྒྱ་མཚོས་སྔ་ཕྱིར་སེར་ཀྱཱ་གྲྭ་ཚང་། འཇའ་མོ་གྲྭ་ཚང་། མེརྒན་གྲྭ་ཚང་། རྙེ་དགོན། ཐིས་པ་དགོན། དགོན་གསར། གཤོང་མོ་ཆེ། དགོན་རོང་། ཁྲེ་ཙེ་གྲྭ་ཚང་། རྒྱོམ་གྲྭ་ཚང་། ལ་མོ་བདེ་ཆེན། མདའ་བཞི། འཁྱམ་རུ། གུང་ཧོ་ཆོས་ཚ། སྣང་རའི་གསེར་ཁང་བཅས་ནས་ཁྱོན་བསྡོམས་མཆོད་མེ་ཆོས་ཐོག་ལན་སོ་གཅིག་ཙམ་གྱི་ཚོགས་དབུར་ཕེབས་ཤིང་སྦྱིན་བདག་མཛད་དེ། “ལྟ་བ་དང་སྤྱོད་པ་གཙང་བའི་རི་བོ་དགེ་ལུགས་པའི་རི་ཁྲོད་ཀྱི་སྡེ་ཚད་དང་ལྡན་པ་ཞིག་བྱུང་བ་མ་ཟད། སྤོང་བ་བསམ་གཏན་གྱི་ལས་ལ་རྩེ་གཅིག་ཏུ་གཞོལ་བས”[10] ཁྲི་ཀའི་རི་ཁྲོད་པའི་སྡེ་ཤིན་ཏུ་རྒྱས་པའི་དུས་སྐབས་ཤིག་ཏུ་འཁེལ་ཡོད།
        ཐར་ཤུལ་དགེ་ལེགས་དབང་ཕྱུག་ཆོས་སྐྱོང་རྒྱ་མཚོ1949ལོར་གོང་བ་གྲྭ་ཚང་དུ་གཤེགས་རྗེས། སྒོ་མང་སྐུ་ཕྲེང་ལྔ་པ་འཇིགས་མེད་མཁས་མཆོག་རྒྱ་མཚོ་རི་ཁྲོད་པའི་བླ་མར་བཞུགས་སྟབས་མ་བདེ་བ་ལ་བརྟེན་ནས། དབུས་ཀྱི་སེ་ར་ཐེག་ཆེན་གླིང་དུ་སློབ་གཉེར་གནང་བཞིན་པའི་ཨ་རིག་ཡོན་ཤུལ་སྤྲུལ་སྐུ་བློ་བཟང་བསྟན་འཛིན་རྒྱ་མཚོ་གདན་དྲངས་ནས་རི་ཁྲོད་པའི་བླ་མར་བཞུགས་ཤིང་། ང་བརྒྱད་ཡར་སྔོན་དུ་མེར་གན་གྲྭ་ཚང་དུ་མཆོད་མེ་ཆོས་ཐོག་ལན་གཉིས་དང་། 1958ལོའི་ལོ་སྟོད་ལ་རི་ཁྲོད་པའི་འཆར་ཅན་མཆོད་མེ་ལྷ་སྡེ་གཡུ་བཟང་ཐང་ནས་འཚོགས་ཤིང་། ལོ་སྨད་དུ་དུས་འགྱུར་གྱི་རླབས་ཤུགས་ཇེ་དྲག་ཏུ་སོང་བ་ནས་རི་ཁྲོད་པ་ཚང་མ་ལྷན་དུ་འཚོགས་ནས་མཆོད་འབུལ་གནང་སྟབས་མ་བདེ་མོད། “དུས་ཟིང་གི་ལོ་ངོ་མང་བོའི་རིང་ལ་ཨ་རིག་ཡོན་ཤུལ་བློ་བཟང་བསྟན་འཛིན་རྒྱ་མཚོ་དང་ཁོང་གི་ཉེ་གནས་རྣམས་ཀྱིས་རི་ཁྲོད་པའི་མཆོད་པའི་ཚབ་ཏུ་སྟོང་མཆོད་མང་དུ་ཕུལ་བས། རི་ཁྲོད་པའི་མཆོད་མེའི་རྒྱུན་ཕལ་ཆེར་ཆད་མ་མྱོང་ཞེས་ཨ་རིག་ཚང་རང་ནས་གསུངས་ཚུལ་སྐབས་དེའི་རི་ཁྲོད་པ་རྣམས་ཀྱིས་གླེང་ངོ་། །”[11] སྐབས་འདིར«ཁྲི་ཀའི་རིག་གནས་ལོ་རྒྱུས»སུ་གཅན་ཚ་རྔ་མོ་རུ་འཁྲུངས་པའི་ཨ་ལགས་ཤེས་རབ་བྱ་བཏང་རི་ཁྲོད་པའི་བླ་མར་བཞུགས་ཚུལ་གསུངས་པ་དང་། ཀླུ་ཚང་དགོན་པའི་དགེ་བཤེས་ཤེས་རབ་བསྟན་དར་གྱིས“ང་བརྒྱད་ཡར་སྔོན་དུ་དགེ་འདུན་ཤེས་རབ་རི་ཁྲོད་པའི་རྒྱལ་ཚབ་ཏུ་བཞུགས་ཏེ། ལོ་རེའི་ལྷ་བབས་དུས་ཆེན་དང་བསྟུན་རི་ཁྲོད་པ་རྣམས་ཇོ་ཁང་དུ་ཚོགས་ནས་སྟོང་མཆོད་དང་། མ་ཎི། སྨྱུང་གནས་སོགས་ཀྱིས་ཐོག་དྲངས་པའི་དགེ་སྒྲུབ་མཐའ་ཡས་པ་གནང་བཞིན་ཡོད་པར་མ་ཟད། གསར་རྙིང་ཁྱད་མེད་ཀྱིས་ཆུ་མིག་གཉན་ཁྲོད་འགྲིམ་པ་དང་། ལོ་རེ་བཞིན་བར་དོ་བར་ཚ་གསུར་གྲངས་མེད་སྦྱིན་ཞིང་བྱང་ཆུབ་ལམ་གྱི་རིམ་པར་ཉམས་བཞེས་གནང”[12]བར་གསུངས་མོད། ཨ་ལགས་ཤེས་རབ་ནི་ལ་མོ་བདེ་ཆེན་དུ་སློབ་གཉེར་གནང་ཞིང་དེ་གར་སློབ་ཆུང་གི་སློབ་རྟགས་བཞེས་པ་ཞིག་ཡིན་ཞིང་། རྗེ་དགེ་འདུན་ཤེས་རབ་ནི་ཨ་ལགས་ཤེས་རབ་ཀྱི་སྤྲུལ་སྐུ་ཡིན་ལ། ཁོང་ཨ་རིག་ཡོན་ཤུལ་བློ་བཟང་བསྟན་འཛིན་རྒྱ་མཚོ་རི་ཁྲོད་པའི་བླ་མར་བཞུགས་རིང་རི་ཁྲོད་པའི་སྡེ་རུ་བཞུགས་ཡོད་པ་ཙམ་ལས། གཅིག་ན་དུས་ཀྱི་ཆ་ནས་བླ་མར་བཞུགས་པའི་ལོང་མེད་ཅིང་། གཉིས་སུ་ན་ང་བརྒྱད་སྔོན་དུ་རི་ཁྲོད་པའི་བླ་མར་ཁྲི་ཀའི་སྐུ་ཕྱོགས་རྣམ་གསུམ་ལས་བླ་སྤྲུལ་གཞན་བཞུགས་པའི་སྲོལ་མེད་གོང་ནས་བཤད་ཟིན་པ་ལྟར་རོ། །
        རབ་བྱུང་བཅུ་བདུན་པའི་ལྕགས་ལུག（1991ལོ）ལོར་ལ་མོ་ཡོངས་འཛིན་བློ་བཟང་མཁས་གྲུབ་རྒྱ་མཚོས（1908-2004）ཐར་ཤུལ་རྣམ་དག་ཁྲིམས་ལྡན་གླིང་དུ་དུས་འཁོར་དབང་ཆེན་གནང་ཞིང་། དེའི་མཇུག་ཏུ་ལ་མོ་ཡོངས་འཛིན་རིན་པོ་ཆེ་དང་ལ་མོ་ཞབས་དྲུང་དཀར་པོ། ཐར་ཤུལ་ཆོས་སྐྱོང་རྒྱ་མཚོ་གསུམ་ཐུགས་མཐུན་གྱིས“སྔར་ཁྲི་ཀའི་རི་ཁྲོད་པའི་མཆོད་མེ་ཚོགས་རྒྱུན་ཆད་ནས་རྒྱུན་རིང་འགོར་བ་ཐུགས་ཀྱིས་མ་བཟོད་པས་ཁྲི་ཀའི་རི་ཁྲོད་པ་བཅོ་ལྔ་ཙམ་ལ་ཐུགས་བསྐུལ་གནང་ཞིང་། ཨ་ལགས་གཤོང་སྨོན་ཆེ་ཚང་རི་ཁྲོད་པའི་སྡེའི་བླ་མར་བསྐོ་བཞག་མཛད”[13]པ་དང་། “ཨ་རིག་ཡོན་ཤུལ་བློ་བཟང་བསྟན་འཛིན་རྒྱ་མཚོས་ཨ་ལགས་གཤོང་སྨོན་ཆེ་སྐུ་ཕྲེང་བཞི་པ་དགེ་འདུན་བསྟན་འཛིན་རྒྱ་མཚོ（1948-2017）རི་ཁྲོད་པའི་བླ་མར་གསར་བཞུགས་ལ་དངོས་ཕེབས་ཀྱིས་ཁྲི་གདན་དང་རྒྱབ་ཡོལ་བཅས་གནང་ནས་བརྟན་བཞུགས་ཕུལ་ཞིང་། སྔོན་གྱི་རི་ཁྲོད་པའི་ཕྱག་བཞེས་ཇི་ལྟར་ཡིན་པ་རྩིས་སྤྲོད་གནང་ཚུལ་རི་ཁྲོད་པ་རྒན་པ་ཚོས་བཤད།”[14] དེ་ལྟར་ཨ་ལགས་གཤོང་སྨོན་ཆེ་དགེ་འདུན་བསྟན་འཛིན་རྒྱ་མཚོ་རི་ཁྲོད་པའི་བླ་མར་བཞུགས་ཏེ། ཇོ་ཇོའི་ལྷ་ཁང་། གཤོང་སྨོན་ཆེ། ཡང་བཟང་ཆོས་ཚ།ལྷ་སྡེ་སྐེ། རྐང་ཚ་གོང་མའི་དགོན། རྐང་ཚ་ཞོལ་མའི་དགོན། གཅན་ཚའི་སྒར་ཁ། ར་ཟའི་གྲྭ་ཚང་། དགོན་རོང་། སྐྱ་ཀྱཱའི་སྔགས་ཁང་། ཐར་ཤུལ་དགོན། བན་ཤུལ་དགོན། ལོ་རྡོ་རྗེ་བྲག སྣང་རའི་གསེར་ཁང་།   ལྷ་སའི་མ་ཎི་ཁང་། མི་ཉག་གྲྭ་ཚང་སོགས་སུ་རི་ཁྲོད་པའི་ལོ་རེའི་འཆར་ཅན་མཆོད་མེའི་ཆོས་ཐོག་རྒྱུན་མ་ཆད་པར་བསྐྱངས་ཤིང་། བླ་བྲང་བཀྲ་ཤིས་འཁྱིལ་གྱི་དགེ་བའི་བཤེས་གཉེན་ཆེན་མོ་རྗེ་བློ་བཟང་རྒྱ་མཚོ་དང་། ལ་མོ་ཡོངས་འཛིན་བློ་བཟང་མཁས་གྲུབ་རྒྱ་མཚོ་གཉིས་སྔ་ཕྱིར་གདན་དྲངས་ནས་ཆོས་བཀའ་ཅི་རིགས་ཞུས་པ་སོགས་ལོ་བཅོ་བརྒྱད་ལ་རི་ཁྲོད་པའི་བླ་མར་བཞུགས་ནས་སྡེ་འདི་ལེགས་པར་བསྐྱངས།          གཅིག མཆོད་མེ་ཆོས་ཐོག
        རི་ཁྲོད་པའི་མཆོད་མེ་ནི་ཟླ་ཆོས་ཡིན་ལ་དེང་སྐབས་གཉིས་པའི་མཆོད་མེ་ཞེས་གྲགས་ཤིང་། སྤྱིའི་ཆ་ནས་ཧོར་ཟླ་གཉིས་པའི་ཚེས་བརྒྱད་ནས་གནས་ངེས་མེད་དུ་ཟླ་གཅིག་གམ། ཉིན་ཉི་ཤུ། བཅོ་ལྔ། བདུན་ཙམ་ལ་སྦྱིན་བདག་གི་མོས་འདུན་ལྟར་ཚོགས་པ་ཡིན་ཏེ། ལོ་གཅིག་ལ་མཆོད་མེ་ཆོས་ཐོག་གཅིག་ལས་མི་འཚོགས་མོད། སྦྱིན་བདག་མང་ཚེ་དམིགས་བསལ་གྱིས་ལོ་རེར་ཐེངས་གཉིས་ལ་འཚོགས་པའང་ཡོད། རི་ཁྲོད་པའི་མཆོད་མེའི་འདོན་སྒྲིག་གི་སྐོར་ལ་དཔོན་སློབ་ཞྭ་དམར་ངག་དབང་བསྟན་འཛིན་རྒྱ་མཚོས་ཞུས་པ་ལྟར། རྗེ་གསེར་ཁང་བས«མཆོད་པའི་དམིགས་རིམ་དང་འདོན་ཆ་ཟས་ཀྱི་རྣལ་འབྱོར་སོགས་ལ་བསླབ་ཚུལ་ཀུན་བཟང་མཆོད་སྤྲིན»མཛད་ཅིང་། དེ་ལས་རི་ཁྲོད་པའི་འདོན་སྒྲིག་ལ་ཐུན་སྔ་མ། ཐུན་ཕྱི་མ། ཐུན་ཐ་མའི་རིམ་པ་ལྟར་དབྱེ་སྟེ། ཐུན་སྔ་མར་འདོན་པ་ཇི་ལྟར་སོང་བ་བཞིན་ཕྱི་མ་རྣམས་ཀྱང་དེ་ལྟར་སྔ་མའི་རིམ་པ་རྣམས་བསྐྱར་དུ་འགྲོ་ཞིང་། ཐུན་ཐ་མའི་འདོན་པ་རྣམས་ཐུན་སྔ་ཕྱི་གཉིས་དང་ཅུང་མི་འདྲ་བར་སྣང་།  རི་ཁྲོད་པའི་ཆོས་ཐོག་ལ་ཆུ་མཆོད་དང་མཆོད་མེ་གཉིས་ཀ་འབུལ་ཞིང་། མཆོད་པ་འབུལ་སྐབས་དེ་མཐུན་གྱི་དམིགས་རིམ་ཡང་མི་འདྲ་བར་བཤད། “མཆོད་པ་མི་གཙང་བ་དང་། ཡོན་པོ་དང་།འཁྱོག་པོ་དང་། བར་དུ་ཆུ་འབོ་བ་སོགས་མཆོད་ཞར་གྱི་སྐྱོན་དང་བྲལ་བ། ཏིང་ཕོར་རྣམས་ཀྱང་ས་རྡུལ་དང་ཆུ་དྲེགས་སོགས་ཀྱིས་མ་གོས་པར་འོད་འབར་བར་ཏིང་ཕྱིས་ཀྱང་གཙང་མར་ཕྱིས། ཏིང་ཕོར་ལ་རང་གི་ལུས་ཀྱི་དྲི་དང་མཛུབ་རྗེས་སོགས་མེད་པར་གཙང་ཞིང་འོད་འབར་བར་བྱས་ཏེ”[15] ཡང་དང་བསྐྱར་དུ་འབུལ་ཞིང་། རི་ཁྲོད་པ་རྣམས་ལ་ཉིན་རེར་ཆུ་མཆོད་ག་ཚོད་དབུལ་དགོས་པའི་གྲངས་ཀ་ཡོད། མཆོད་མེ་ལ་རི་ཁྲོད་པའི་གྲལ་དུའང་མཆོད་མེ་བ་ཞེས་ལོགས་སུ་ཡོད་ཅིང་། དེ་ཚོས་ལོ་རེའི་ཆོས་ཐོག་གི་སྟ་གོན་ལ་མཆོད་མེའི་ལྡོང་རས་བཟོ་བ་དང་། དངོས་གཞིའི་སྐབས་མཆོད་མེ་ཁོ་ན་འབུལ་བཞིན་ཡོད།  
        ད་ལྟ་ཁྲི་ཀའི་རི་ཁྲོད་པ་རྣམས་ཀྱིས་སྤྱོད་པ་ནི«མཆོད་མེའི་ཆོས་ཐོག་གི་འདོན་སྒྲིག»ཞེས་པ་འདི་ཡིན་ལ། རྗེ་གསེར་ཁང་བས་མཛད་པའི«མཆོད་པའི་དམིགས་རིམ་དང་འདོན་ཆ་ཟས་ཀྱི་རྣལ་འབྱོར་སོགས་ལ་བསླབ་ཚུལ་ཀུན་བཟང་མཆོད་སྤྲིན»ལས་ཐུན་སྔ་མ། ཐུན་ཕྱི་མ། ཐུན་ཐ་མའི་རིམ་པ་ལྟར་དབྱེ་བ་ལ། «མཆོད་མེའི་ཆོས་ཐོག་གི་འདོན་སྒྲིག»ལས་ཉིན་དང་པོ་དང་གཉིས་པ། ཉིན་གསུམ་པ། ཉིན་ཐ་མ་ལྟར་དབྱེ། འདོན་པ་སོ་སོའི་སྔ་གཞུག་གི་གོ་རིམ་དང་། འདོན་པའི་གྲངས་ཀ་མང་ཉུང་དང་རྒྱས་བསྡུས་སོགས་ལ་ཁྱད་པར་ཅུང་ཟད་རེ་ཡོད་པ་མ་གཏོགས། ཐུན་སྔ་མར་འདོན་པ་ཇི་ལྟར་སོང་བ་བཞིན་ཕྱི་མ་རྣམས་ཀྱང་དེ་ལྟར་སྔ་མའི་རིམ་པ་རྣམས་བསྐྱར་དུ་འགྲོ་བ་དང་། ཐུན་ཐ་མའི་འདོན་པ་ཐུན་སྔ་ཕྱི་རྣམས་དང་ཅུང་མི་འདྲ་བ་སོགས་འདོན་སྒྲིག་གཉིས་ཀ་སྤྱིའི་ཆ་ནས་གཅིག་མཚུངས་སུ་ཡོད་པས། རི་ཁྲོད་པའི་བཤད་རྒྱུན་དུའང་ད་ལྟའི་འདོན་སྒྲིག་འདི་རྗེ་གསེར་ཁང་བ་ནས་བརྒྱུད་པར་གསུངས་པ་དང་མཐུན་པར་སྣང་ལ། ཕྱིས་དུས་འགྱུར་གྱི་དབང་གིས་རྗེ་གསེར་ཁང་བས་མཛད་པའི«མཆོད་པའི་དམིགས་རིམ་དང་འདོན་ཆ་ཟས་ཀྱི་རྣལ་འབྱོར་སོགས་ལ་བསླབ་ཚུལ་ཀུན་བཟང་མཆོད་སྤྲིན»བོར་བརླག་བྱུང་བར་བརྟེན། “བསྟན་པ་ཡང་དར་ལ་རི་ཁྲོད་པ་རྒན་པ་འཇམ་དབྱངས་རྒྱ་མཚོས་སྔོན་གྱི་འདོན་སྒྲིག་བློ་ལ་ཅི་ཡོད་གསུངས་པ་བཞིན་ཡི་གེར་ཕབ་སྟེ། ད་ལྟའི«མཆོད་མེའི་ཆོས་ཐོག་གི་འདོན་སྒྲིག»འདི་གྲུབ་ཅིང་། དེའི་ཁར་ལ་མོ་ཡོངས་འཛིན་ཚང་གི་ཐུགས་བཀོད་ལྟར་བླ་བྲང་དགེ་བཤེས་བློ་བཟང་རྒྱ་མཚོས་བཀྲ་ཤིས་འཁྱིལ་གྱི་ཕྱག་ལེན་ལྟར་འཇིགས་བྱེད་ལྷ་བཅུ་གསུམ་མའི་བདག་འཇུག་ལེན་ཚུལ”[16] ཁ་སྣོན་མཛད་ནས་གྲུབ་པ་དང་། ཉིན་ཐ་མར་རི་ཁྲོད་པའི་བླ་མར་ཞབས་བརྟན་བསྒྲུབས་ཤིང་མཇུག་ཏུ་རི་ཁྲོད་པའི་བླ་མས་བསླབ་བྱ་མདོར་བསྡུས་ཤིག་གནང་རྗེས་མཆོད་མེ་ཆོས་ཐོག་མཇུག་བསྡུས་པ་ཡིན། དེང་སྐབས་རི་ཁྲོད་པའི་གྲངས་ཀ་ཇེ་ཉུང་དུ་སོང་བ་དང་བསྟུན་ནས་སྔོན་མ་ལྟར་རི་ཁྲོད་པའི་ནང་དུ་མཆོད་མེ་བ་ཞེས་ལོགས་སུ་མེད་པས། མཆོད་མེ་འབུལ་མཁན་ནི་དེར་འདུས་ཀྱི་མང་ཚོགས་རྣམས་ཡིན་ཞིང་། རི་ཁྲོད་པའི་བླ་མས་སྲིང་བལ་ཉོས་རྗེས་བླ་སྤྲུལ་དང་རི་ཁྲོད་པ་རྒན་པ་ཁག་ཕུད་པའི་རི་ཁྲོད་པ་བྱིངས་ལ་གནང་ནས་མཆོད་མེ་ལྡོང་རས་བཟོ་དགོས། ལྡོང་རས་བཟོ་བའི་ཁོམ་ལོང་ཡོད་མེད་ཀྱི་དབང་གིས་གཞན་གྱི་ལག་ནས་ཉོས་ཏེ་ཡར་འབུལ་མཁན་ཡང་ཡོད་པས། ལྡོང་རས་ཀྱི་གྲངས་ཀ་ལྟར་བརྩིས་ན་ལོ་རེའི་ཆོས་ཐོག་ལ་མཆོད་མེ་ཆིག་འབུམ་བཞི་ཁྲི་ལྷག་དང་། ཆུ་མཆོད་ལ་རི་ཁྲོད་པ་གཅིག་གིས་ཉིན་རེར་ཏིང་ཕོར་སུམ་བརྒྱ་འབུལ་བ་ལྟར་བརྩིས་ན། རི་ཁྲོད་པ་ཉི་ཤུས་ཉིན་བདུན་ལ་མཆོད་པ་ཏིང་ཕོར་བཞི་ཁྲི་ཉིས་སྟོང་ལྷག་འབུལ་ཐུབ་གྱིན་ཡོད། 
        གཉིས། ཞབས་བརྟན།
        རྗེ་གསེར་ཁང་བ་ནས་བརྒྱུད་པའི་རི་ཁྲོད་པའི་བླ་མ་དག་གི་རྣམ་ཐར་ཁག་ལ་བལྟས་ན། མཆོད་མེའི་ཆོས་ཐོག་ལས་གཞན་ཞབས་བརྟན་བསྒྲུབས་པ་འདིའང་རི་ཁྲོད་པའི་ཚོགས་ཆོས་གལ་ཆེན་ཞིག་ཡིན་ལ། ཞབས་བརྟན་ནི་བླ་མའི་ཚེའི་བར་ཆད་སེལ་ཞིང་ཞབས་པད་ཡུན་རིང་བརྟན་སླད་དུ་རིམ་གྲོ་བསྒྲུབ་པ་ལ་ཟེར་ཞིང་། བླ་མར་ཞབས་བརྟན་བསྒྲུབ་པར་རི་ཁྲོད་པ་རྣམས་ལྷན་དུ་འཚོགས་པའི་སྲོལ་སྔར་ནས་ཆགས་ཡོད་དེ། 1840ལོར་རྙེ་བློ་བཟང་བསྟན་པའི་རྒྱལ་མཚན་གྱིས་སྦྱིན་བདག་མཛད་དེ་ཁྲི་ཀའི་རྙེ་དགོན་པར་རི་ཁྲོད་པ་ཉིས་བརྒྱ་བཞི་བཅུ་ལྷག་འཚོགས་ནས་མཆོད་པ་ཕུལ་བའི་མཇུག་ཏུ་རྗེ་གསེར་ཁང་བའི་ཞབས་བརྟན་ལ་དམིགས་ནས་བཀའ་འགྱུར་དག་ཚར་གཉིས། མགོན་པོའི་རྒྱས་པའི་གཏོར་སྒྲུབ་ལེགས་པར་གནང་བ་དང་། ཐར་ཤུལ་དགེ་འདུན་ཆོས་སྐྱོང་རྒྱ་མཚོ་དགུང་ལོ་རེ་གཅིག་པར་ཁོང་གི་ཐུགས་སྲས་དཔོན་སློབ་རྐང་ཚ་བློ་བཟང་བསྟན་པ་རྒྱ་མཚོ（1820-1881）དང་། སྒོ་མང་མཁན་སྤྲུལ་དགེ་འདུན་བསྟན་པ་དར་རྒྱས་གཉིས་ཀྱིས་སྣེ་ཁྲིད་དེ“སྔ་ཕྱིར་ཁྲེ་ཙེ་གྲྭ་ཚང་བསྟན་རྒྱས་བསམ་འཕེལ་གླིང་དུ་ལན་བདུན། གོང་བ་གྲྭ་ཚང་ཐོས་བསམ་དར་རྒྱས་གླིང་དུ་ལན་ལྔ། རོང་ཞིས་དགོན་ཨ་དར་ཆོས་འཕེལ་གླིང་དུ་ལན་བཞི་སོགས་སུ་འཚོགས་ནས་ཡུན་ཐུང་མཐའ་ཉིན་བཅུ་དང་། རིང་མཐའ་ཟླ་བ་གཅིག་ལྷག་ཏུ་བྱས་ནས་ལན་སུམ་ཅུ་སོ་གསུམ”[17]ལ་ཞབས་བརྟན་བསྒྲུབས་པ་དང་། ཨ་རོལ་བློ་བཟང་ལུང་རིགས་རྒྱ་མཚོས་དབུ་མཛད་པའི་རེབ་གོང་རི་ཁྲོད་པ་རྣམས་ཀྱིས་ཀྱང་བཀའ་འགྱུར་དང་ཡུམ་དག་ཚར། རྣམ་རྒྱལ་མའི་སྟོང་མཆོད་སོགས་ལེགས་པར་བསྒྲུབས་ཏེ་སྐུ་ཚེ་ཡུན་རིང་བརྟན་དགོས་པའི་སྨོན་ལམ་གནང་། 1903ལོར་སྒོ་མང་མཁན་སྤྲུལ་དགེ་འདུན་བསྟན་པ་དར་རྒྱས་ཀྱིས་སྐུ་བསྙུན་བཞེས་པར་ཞྭ་དམར་པཎྜི་ཏ་དགེ་འདུན་བསྟན་འཛིན་རྒྱ་མཚོའི་ལྗགས་བཀོད་ལྟར་ཁྲི་ཀའི་རི་ཁྲོད་པ་རྣམས་ཀྱིས་དམིགས་བརྩེ་མ་བྱེ་བ་གཅིག་དང་ས་ཡ་ལྔ། རྣམ་རྒྱལ་གཟུངས་རིང་ཆིག་འབུམ་ཆིག་ཁྲི། མྱུར་མཛད་མ་གང་མང་བཅས་ཞབས་བརྟན་བསྒྲུབས། ཞྭ་དམར་པཎྜི་དགེ་འདུན་བསྟན་འཛིན་རྒྱ་མཚོ་དགུང་ལོ་བགྲེས་པར་ཁྲི་ཀ་དང་། རེབ་གོང་། མཚེར་མོ་ཆེའམ་དྷཱི་ཚ་བཅས་ཕྱོགས་གསུམ་གྱི་རི་ཁྲོད་པ་རྣམས་ཀྱིས་ལོ་ལྟར་བཀའ་འགྱུར་དང་། བརྒྱད་སྟོང་བ། བསྐལ་བཟང་། རྡོ་རྗེ་གཅོད་པ། སྐྱབས་འགྲོ། དམིགས་བརྩེ་མ། རྣམ་རྒྱལ་གཟུངས་རིང་། སྒྲོལ་ཤེར་སེང་གསུམ། རྟ་མགྲིན། ཁྲོ་བཅུ། སྒྲོལ་དཀར་སྙིང་བོ་སོགས་ཞབས་བརྟན་མང་དུ་བསྒྲུབས་ཚུལ་ཁོང་གི་རྣམ་ཐར་དུ་གསལ་བ་བཅས་མདོར་ན། རི་ཁྲོད་པའི་ཞབས་བརྟན་བསྒྲུབས་ཚུལ་ལ་རིམ་གྲོའི་གྲངས་ཀ་མང་པོ་ཡོད་མེད་ཀྱི་དབང་གིས་ཕྱེ་བ་ལས་དུས་ཡུན་གྱི་ངེས་གཏན་མེད་ཅིང་། “སྔོན་མར་རི་ཁྲོད་པའི་མཆོད་མེ་ནི་ཟླ་ཆོས་ཡིན་སྟབས། མཆོད་མེ་ཆོས་ཐོག་ཉིན་བཅུར་འཚོགས་རྗེས་ཉིན་ཉི་ཤུ་ལ་ཞབས་བརྟན་འབུལ་དགོས”[18]པར་བཤད་མོད། ད་ལྟ་མཆོད་མེ་ཆོས་ཐོག་གི་ཉིན་ཐ་མར་རི་ཁྲོད་པའི་བླ་མར་ཞབས་བརྟན་བསྒྲུབས་པ་ཁོ་ནས་འཐུས་པར་བྱས་ཡོད། 
        གསུམ། བཀའ་ཆོས། 
        རི་ཁྲོད་པའི་བཀའ་ཆོས་ནི་རྗེ་གསེར་ཁང་བ་བློ་བཟང་བསྟན་འཛིན་རྒྱ་མཚོའི་རིང་ནས་ཡོད་དེ། ཁོང་གིས་རི་ཁྲོད་པ་རྣམས་ལ་བཀའ་ཆོས་མང་དུ་གནང་བ་ལས། ཕལ་ཆེར་ལམ་རིམ་གྱི་ཁྲིད་རྒྱུན་དང་ལམ་གྱི་རིམ་པའི་གནད་ལ་རྩལ་བཤད་མཛད་ཅིང་། ཁྱད་པར་དུ་གྲུབ་དབང་འཇིགས་མེད་བསམ་གཏན་གྱིས་རྗེ་གསེར་ཁང་བར་རི་ཁྲོད་པར་ཞུགས་རྒྱུའི་སྐྱབས་འཇུག་ཞུས་དུས་ཁོང་གིས “རི་ཁྲོད་པས་ཉམས་སུ་ལེན་རྒྱུའི་གཙོ་བོ་བྱང་ཆུབ་ལམ་རིམ་ཡིན་པས་ལམ་རིམ་ཆེན་མོ་བློར་ཟུངས་ལ་ཉམས་ལེན་ཕུ་ཐག་ཆོད་པ་གྱིས”[19]ཞེས་དང་། ཞྭ་དམར་པཎྜི་ཏ་དགེ་འདུན་བསྟན་འཛིན་རྒྱ་མཚོས“རི་ཁྲོད་པ་ཆེ་བགྲེས་ཕལ་ཆེར་གྱིས་ལམ་རིམ་ཆེ་ཆུང་། བློ་དམན་རྣམས་ཀྱིས་ཀྱང་བདེ་ལམ་མྱུར་ལམ་ལྟ་བུ་རེ་བློ་འཛིན་བྱས་མེད་པ་དཀོན། ཁྱེད་རྣམ་པ་ཚོའང་རི་ཁྲོད་པ་ཤ་སྟག་ཡིན་ཙ་ན་མ་མཐའ་ལམ་རིམ་ཚིགས་བཅད་མ་འདི་ལྟ་བུ་རེ་བློ་འཛིན་གྱི་སྟེང་ནས་ལམ་ཡོངས་རྫོགས་ལ་ཡིད་སྦྱངས་རེ་བྱེད་རྒྱུ་བྱུང་ན་རི་ཁྲོད་དུ་ཕེབས་པའི་དགོས་པ་ཡིན”[20]ཞེས་རི་ཁྲོད་པ་རྣམས་ལ་ཡང་ཡང་གསུངས་མྱོང་པས། ལམ་གྱི་རིམ་པར་བློ་སྦྱངས་པ་ནི་རི་ཁྲོད་པའི་ཐོག་མའི་ཆ་རྐྱེན་ཡིན་པ་ཤེས་ཐུབ། བཀའ་ཆོས་ནི་སྤྱིར་རི་ཁྲོད་པའི་མཆོད་པ་མཇུག་རྫོགས་པའི་རྗེས་སུ་གནང་བ་ཡིན་ཏེ། 1840ལོར་རྙེ་དགོན་པ་ནས་འཚོགས་པའི་རི་ཁྲོད་པའི་མཆོད་པའི་མཇུག་ཏུ་རྙེ་བློ་བཟང་བསྟན་པའི་རྒྱལ་མཚན་གྱིས་དེར་འདུས་རི་ཁྲོད་པ་རྣམས་ལ་ལམ་རིམ་གྱི་ཁྲིད་རྒྱུན་ཉིན་བཅུ་ལྷག་ལ་བསྩལ་བ་ལྟ་བུ་དང་། ཡང་ན་དམིགས་བསལ་གྱིས་རི་ཁྲོད་པའི་མཆོད་པ་ལས་ལོགས་སུ་ཕྱེ་ནས་བཀའ་ཆོས་གནང་བའང་ཡོད་དེ། 1896ལོར་ཞྭ་དམར་དགེ་འདུན་བསྟན་འཛིན་རྒྱ་མཚོས་ཨ་རིག་རི་ཁྲོད་པ་ཚངས་དབྱངས་ཀྱིས་ཞུས་པ་བཞིན། ལ་མོ་ཞབས་དྲུང་ཚང་དང་། སྒོ་མང་མཁན་སྤྲུལ། ཨ་རིག་ཡོན་ཤུལ་ཚང་། རྙེ་མཆོག་སྤྲུལ་ཚང་སོགས་བླ་སྤྲུལ་གཙོས་པའི་རི་ཁྲོད་པ་བརྒྱ་དང་ལྔ་བཅུ་ལྷག་ལ་བྱང་ཆུབ་ལམ་རིམ་ཆེན་མོའི་བཤད་ལུང་ཆུང་འབྲིང་གི་སྐོར་གཞུང་ཆེན་དུ་མ་གུང་བསྒྲིགས་ནས་ཉིན་ཉེར་གཅིག་ལ་བསྩལ་བ་དང་། 1943ལོར་ཐར་ཤུལ་དགེ་ལེགས་དབང་ཕྱུག་ཆོས་སྐྱོང་རྒྱ་མཚོས་པཎ་ཆེན་ཡོངས་འཛིན་བླ་བྲང་དགེ་བཤེས་བསང་ཁོག་འཇིགས་མེད་རྒྱ་མཚོ（1883-1961）གདན་དྲངས་ནས་བཀའ་འགྱུར་བཀླག་ལུང་གི་དབུ་ཁྲི་ཀའི་གཡུ་བཟང་ཐང་དུ་ཚུགས་ཤིང་། དེའི་ཕྱི་ལོ1944ལོར་མཇུག་བྲག་དཀར་མེ་ལོང་ནས་བསྡུས་པ་དང་། 1994ལོར་ཨ་ལགས་གཤོང་སྨོན་ཆེ་དགེ་འདུན་བསྟན་འཛིན་རྒྱ་མཚོ་གཙོས་རི་ཁྲོད་པ་ཡོངས་ནས་ཞུས་ངོར་བླ་བྲང་དགེ་བཤེས་རྗེ་བློ་བཟང་རྒྱ་མཚོས（1944-2009）ཇོ་ཁང་དུ་བཀའ་བསྟན་གཉིས་ཀྱི་ལུང་རྒྱུན་གནང་བ་དང་། 1995ལོར་རི་ཁྲོད་པའི་བླ་མ་གཤོང་སྨོན་ཆེ་དགེ་འདུན་བསྟན་འཛིན་རྒྱ་མཚོའི་གདན་ཞུས་ལྟར་ལ་མོ་ཡོངས་འཛིན་བློ་བཟང་མཁས་གྲུབ་རྒྱ་མཚོ་གཤོང་སྨོན་ཆེ་དགོན་དུ་ཕེབས་ནས་འདུས་སྤྱི་ལ་དུས་འཁོར་དབང་ཆེན་གནང་བ་སོགས་རྣམ་ཐར་ཁག་ཏུ་གསལ། ལོ་འདི་གར་ཆེད་དུ་བཀའ་ཆོས་ཅི་ཞུས་ཀྱི་གནས་ཚུལ་གསལ་བོར་མི་སྣང་མོད། བཀའ་ཆོས་ཞུ་བའི་སྲོལ་སྔར་མུས་བཞིན་རྒྱུན་བསྐྱངས་ཡོད་དོ། །
        བཞི། བཅའ་ཡིག
        ཐོག་མར་རི་ཁྲོད་པའི་ཚོགས་ལ་ཞུགས་སྐབས་ངེས་པར་དུ་རི་ཁྲོད་པའི་བླ་མར་སྐྱབས་འཇུག་ཞུས་ནས་བླ་མས་བཀའ་འཁྲོལ་ཚེ་ད་གཟོད་ན་བཟའ་སེར་པོ་མནབས་ཤིང་། རི་ཁྲོད་པའི་བླ་མས་ལོ་གཅིག་རིང་ལ་བཀའ་འཁྲོལ་མ་བྱུང་ཚེ་དེ་མཐུན་གྱིས་བཀའ་འགྱུར་འདོན་པ་དང་། ལྟུང་བཤགས། ཡིག་བརྒྱ། མཎྜལ་གསོག་པ་སོགས་བྱེད། རི་ཁྲོད་པ་རེ་ལ་ཏིང་ཕོར་ལྔ་བཅུ། མདུན་ཅོག ཏིང་ཤག ཐེབ་ཙེ། ལྷུང་བཟེད། མཎྜལ། སྒོམ་ཞྭ། ཆོས་སྣམ། གཅོད་ཌཱར། རྐང་གླིང་བཅས་ངེས་པར་ཚང་དགོས་ཤིང་། རི་ཁྲོད་པ་ཞིག་ཡིན་ཕྱིན་བཞུགས་སའི་གནས་ལ་ངེས་པ་མེད་པར་རང་མོས་ཀྱིས་རི་ཁྲོད་གང་དབེན་དུ་བཞུགས་ནས་ལམ་གྱི་དམིགས་རིམ་ལ་ཉམས་བཞེས་གང་ནུས་བྱེད་པ་དང་། མཆོད་མེའི་ཆོས་ཐོག་སྐབས་སུ་ལྷན་དུ་འཚོགས་ནས་ཟླ་ཆོས་ཀྱི་གོ་རིམ་བཞིན་ཉམས་ལེན་གནང་བ་ཡིན་ཏེ། དགོན་པ་གཅིག་ནས་ལོ་གཉིས་དང་གསུམ་ལས་སྡོད་མི་ཆོག་པ་དང་། བཞུགས་སའི་གྲྭ་ཤག་ཀྱང་གཡོར་བ་ལས་རང་ཉིད་ཀྱིས་གྲྭ་ཤག་བརྩིགས་པ་དང་ཉོ་བ་སོགས་གཏན་ནས་མི་རུང་།  
        རྗེ་གསེར་ཁང་བ་བཞུགས་དུས་རི་ཁྲོད་པ་རྣམས་ལ་ཁྲིམས་སུ་བཅའ་བའི་ཡི་གེ་ཡོད་པར་རྣམ་ཐར་ཁག་ཏུ་མི་གསལ་མོད། ཨ་རོལ་བློ་བཟང་ལུང་རིགས་རྒྱ་མཚོའི་སྐུ་དུས་སུ་རེབ་གོང་རི་ཁྲོད་པར་བཅའ་ཡིག་ཡོད་ཅིང་། རིམ་བཞིན་ཞྭ་དམར་པཎྜི་ཏ་དགེ་འདུན་བསྟན་འཛིན་རྒྱ་མཚོ། ཨ་རོལ་བློ་བཟང་ལུང་རྟོགས་བསྟན་པའི་རྒྱལ་མཚན（1888-1959）བཅས་སུ་བརྒྱུད་ཚུལ«ཞྭ་དམར་དགེ་འདུན་བསྟན་འཛིན་རྒྱ་མཚོའི་རྣམ་ཐར»དུ་གསལ། བཅའ་ཡིག་དེ་ལག་སོན་མ་བྱུང་བས་རྗེ་གསེར་ཁང་བ་ནས་བརྒྱུད་པའི་རི་ཁྲོད་པའི་སྡེ་སྤྱིའི་བཅའ་ཡིག་གམ། བྱེ་བྲག་རེབ་གོང་རི་ཁྲོད་པ་ཁོ་ནར་གཏོགས་པའི་བཅའ་ཡིག་ཅིག་ཡིན་པར་ཁ་ཚོན་གཅོད་དཀའ། དེ་བཞིན་ཁྲི་ཀའི་རི་ཁྲོད་པའི་སྡེ་འདིར་ཡར་སྔོན་ཐར་ཤུལ་དགེ་འདུན་ཆོས་སྐྱོང་རྒྱ་མཚོའི་སྐབས་བཅའ་ཡིག་ཡོད་པར་སྐད་ཀྱང་དུས་དབང་གིས་གྱར་ཞིང་། བསྟན་པ་ཡང་དར་ལ“ཨ་ལགས་གཤོང་སྨོན་ཆེ་དང་ཨ་ལགས་བིས་ཀྱཱ་དགེ་འདུན་བློ་བཟང་རྒྱ་མཚོ་རྣམ་གཉིས་ཀྱིས་ལ་མོ་ཡོངས་འཛིན་བློ་བཟང་མཁས་གྲུབ་རྒྱ་མཚོ་མཆོག་ལ་རི་ཁྲོད་པའི་བཅའ་ཡིག་རྩོམ་སྐུལ་ཞུས་དུས། ཁོང་གིས་རི་ཁྲོད་པའི་བཅའ་ཡིག་ལ་གཞན་མི་དགོས་ཏེ། པཎ་ཆེན་བློ་བཟང་ཆོས་རྒྱན་གྱི་གསུང་དུ་རི་ཁྲོད་པའི་བཅའ་ཡིག་ཅིག་བཞུགས་པ་དེས་ཆོག”[21]གསུངས་པས། དེང་དུས་ཁྲི་ཀའི་རི་ཁྲོད་པའི་བཅའ་ཡིག་ནི་པཎ་ཆེན་བློ་བཟང་ཆོས་རྒྱན་གྱིས་མཛད་པའི«ཐར་པ་དོན་དུ་གཉེར་བའི་རི་ཁྲོད་པ་རྣམས་ལ་ཁྲིམས་སུ་བཅའ་བ་སྐུ་གསུམ་གཞལ་མེད་ཁང་དུ་འཛེགས་པའི་བེེཌཱུརྱའི་ཐེམ་སྐས»ཞེས་པ་འདི་ཉིད་ཡིན་ནོ། །
        ལྔ། རི་ཁྲོད་པའི་མཚན་ཐོ། 
        རི་ཁྲོད་པའི་མཚན་ཐོ་ནི་རི་ཁྲོད་པའི་གྲལ་དུ་དུས་ནམ་ཞུགས་དང་རི་ཁྲོད་པ་རེ་རེ་མིང་ཐོ་རྣམས་གཅིག་བསྡུས་ཀྱིས་བཀོད་པ་ཞིག་ཡིན་ཞིང་། ཨ་རོལ་བློ་བཟང་ལུང་རིགས་རྒྱ་མཚོའི་སྐུ་དུས་སུ་ཞྭ་དམར་པཎྜི་ཏ་དགེ་འདུན་བསྟན་འཛིན་རྒྱ་མཚོ་ལ་རི་ཁྲོད་པའི་མཚན་ཐོའི་འགོ་རྒྱན་རྩོམ་བསྐུལ་གནང་བ་དང་། ཨ་རོལ་བློ་བཟང་ལུང་རིགས་རྒྱ་མཚོ་སྐུ་གཤེགས་རྗེས་དགེ་བཤེས་ཁ་གྱ་འཇམ་དབྱངས་དཔལ་ལྡན་གྱིས་རེབ་གོང་རི་ཁྲོད་པའི་མཚན་ཐོ་ཞྭ་དམར་པཎྜི་ཏའི་ཕྱག་ཏུ་ཕུལ་ཏེ་ཨ་རོལ་ཚང་གི་རྒྱལ་ཚབ་ཏུ་མངའ་གསོལ། “སྔ་སོར་རེབ་ཀོང་དང་འདིའི་རི་ཁྲོད་པ་རྣམས་མཚན་ཐོ་གཅིག་ཏུ་བཞུགས་པ་སོགས་ཀྱིས་ཕན་ཚུན་གང་གི་ཚོགས་སུ་ཡང་ཕེབས་ཆོག་པ་ཡིན་ཀྱང་། སྐབས་ཤིག་ནས་དགོས་དབང་གིས་ཕར་ཁ་ཚུར་ཁ་གང་དུ་ཡང་ལོ་རེ་གཉིས་བཞུགས་རྩིས་མེད་པར་འཕྲལ་དུ་སླར་འགྲོ་ན་ཚོགས་སུ་མི་འགྲོ་བའི་ལྗགས་བཀོད་མཛད་ཅིང་། འདི་དུས་བཀླག་བདེ་ཆེད་རེབ་གོང་ཡར་ནང་མར་ནང་ན་བཞུགས་པ་རྣམས་དང་། རྨ་ཀླུང་ཉིན་སྲིབ་ན་བཞུགས་པའི་མཚན་ཐོ་སོ་སོར་འགོད་པ་གནང”[22]ཞེས་ཞྭ་དམར་པཎྜི་ཏ་དགེ་འདུན་བསྟན་འཛིན་རྒྱ་མཚོ་མཚེར་མོ་ཆེར་བཞུགས་པ་ནས་རིམ་བཞིན་རེབ་གོང་དང་མཚེར་མོ་ཆེའི་རི་ཁྲོད་པ་རྣམས་གནས་ཀྱི་དབང་གིས་ཕྱོགས་གཉིས་སུ་གྱེས་ཏེ་མཚན་ཐོ་ཡང་སོ་སོར་བཟོས་ཚུལ་བཤད་ཡོད་པས། རེབ་གོང་དང་མཚེར་མོ་ཆེའི་ཕྱོགས་སུ་རི་ཁྲོད་པ་ཅི་ཙམ་ཡོད་པ་དང་། གང་དག་ཡོད་པ་སོགས་ཀྱི་མཚན་ཐོ་གསལ་བོར་ཡོད། མཚན་ཐོ་དེ་རི་ཁྲོད་པའི་བླ་མ་ཇི་ལྟར་བྱོན་པ་བཞིན་བཅའ་ཡིག་དང་ལྷན་དུ་བླ་རབས་རྗེས་མར་སྤྲོད་པའི་སྲོལ་ཡོད་དེ། ཕྱིས་སུ་ཞྭ་དམར་རྡོ་རྗེ་འཆང་གིས་ཨ་རོལ་བློ་བཟང་ལུང་རྟོགས་བསྟན་པའི་རྒྱལ་མཚན（1888-1959）རེབ་གོང་རི་ཁྲོད་པའི་རྒྱལ་ཚབ་ཏུ་དབང་བསྐུར་བར་རི་ཁྲོད་པའི་མཚན་ཐོ་དང་བཅའ་ཡིག་གནང་ཚུལ་ཁོང་གི་རྣམ་ཐར་དུ་གསལ། ཡིན་ནའང་། ཁྲི་ཀའི་རི་ཁྲོད་པར་ཡང་ཐར་ཤུལ་དགེ་འདུན་ཆོས་སྐྱོང་རྒྱ་མཚོའི་དུས་སུ་རི་ཁྲོད་པའི་གྲངས་ཀ་སོགས་འཁོད་པའི་མཚན་ཐོ་ཡོད་ངེས་ཀྱང་། དུས་འགྱུར་གྱི་དབང་གིས་ཁྲི་ཀའི་རི་ཁྲོད་པའི་སྡེ་ཅུང་ཉམས་ཞན་དུ་གྱུར་བའི་གནས་ཚུལ་འོག་མཚན་ཐོ་འགོད་པ་དང་། དེ་ལ་འཕྲི་སྣོན་སྒོས་ཕྱིས་ཀྱི་བླ་མར་སྤྲོད་རྒྱུན་ཆད། བསྟན་པ་ཡང་དར་ལ་ཨ་ལགས་གཤོང་མོ་ཆེ་དགེ་འདུན་བསྟན་འཛིན་རྒྱ་མཚོ་རི་ཁྲོད་པའི་བླ་མར་བཞུགས་རིང་ཁོང་གིས་རི་ཁྲོད་པའི་མཚན་ཐོ་ཞིག་བཟོས་ཡོད་མོད།[23] རི་ཁྲོད་པའི་བླ་རབས་བདུན་པ་ཨ་ལགས་བིས་ཀྱཱ་དགེ་འདུན་བློ་བཟང་རྒྱ་མཚོའི་ཕྱག་ཏུ་སྤྲད་མེད་པས་འོལ་ཚོད་ཀྱིས་སྨྲ་བའི་སྤོབས་པ་ཞན་པས་དཔྱད་པའི་གཞིར་ལུས་སོ། །
དོན་སྡུད་པ།
        རྗེ་གསེར་ཁང་བ་བློ་བཟང་བསྟན་འཛིན་རྒྱ་མཚོས1839ལོར་བྱ་མདོའི་ནགས་རྒན་དུ་རི་ཁྲོད་པའི་མཆོད་པ་བཙུགས་པ་ནས་རྨ་ཆུའི་ལྷོ་བྱང་གི་རི་ཁྲོད་པའི་སྡེ་གསར་དུ་བྱུང་ཞིང་། དེ་ལས་རེབ་གོང་རི་ཁྲོད་པ་དང་ཁྲི་ཀའི་རི་ཁྲོད་པའི་སྡེ་གཉིས་དང་། སྔ་མ་ལས་མཚེར་མོ་ཆེའམ་དྷཱི་ཚའི་རི་ཁྲོད་པ་སྟེ། རྗེ་གསེར་ཁང་པ་ནས་བརྒྱུད་པའི་རི་ཁྲོད་པའི་སྡེ་ཆེན་པོ་གསུམ་དུ་གྱེས་པ་ལས་ཐར་ཤུལ་དགེ་འདུན་ཆོས་སྐྱོང་རྒྱ་མཚོའི་གཙོས་པའི་ཁྲི་ཀའི་རི་ཁྲོད་པའི་སྡེ་འདི་དངོས་སུ་ཚུགས་པ་ནས་ལོ་ངོ་བརྒྱ་དང་བདུན་ཅུ་ལྷག་སོང་། འདིའི་རིང་ལ་དུས་འགྱུར་རིམ་པ་མི་འདྲ་བ་མང་དུ་བྱུང་ནས་དགོན་སྒྲུབ་སྡེ་ཕལ་མོ་ཆེའི་རྟེན་བརྟེན་པ་ཉམས་ཆག་ཆེན་པོ་ཐེབས་ཀྱང་ཁྲི་ཀའི་རི་ཁྲོད་པའི་སྡེ་འདི་ཉིད་ནི་སྡོད་སའི་གནས་ལ་གཏན་འཁེལ་མེད་པར་ཕྱོགས་ངེས་མེད་དུ་སྒྲུབ་པ་ཉམས་ལེན་ལ་གཞོལ་ཞིང་། ལོ་རེའི་མཆོད་མེ་ཆོས་ཐོག་དང་། བཀའ་ཆོས་ཀྱི་སྐབས་མ་གཏོགས་རང་སོའི་གནས་སུ་སྒྲུབ་པ་ཉམས་ལེན་གྱི་ལས་ལ་འབད་དེ། ད་ལྟའི་བར་ཐར་ཤུལ་དགེ་འདུན་ཆོས་སྐྱོང་རྒྱ་མཚོ་དང་། སྒོ་མང་མཁན་སྤྲུལ་དགེ་འདུན་བསྟན་པ་དར་རྒྱས། ཨ་རིག་ཡོན་ཤུལ་བློ་བཟང་རྒྱ་མཚོ། ཐར་ཤུལ་སྐུ་ཕྲེང་ལྔ་པ་དགེ་ལེགས་དབང་ཕྱུག་ཆོས་སྐྱོང་རྒྱ་མཚོ། ཨ་རིག་ཡོན་ཤུལ་བློ་བཟང་བསྟན་འཛིན་རྒྱ་མཚོ། གཤོང་སྨོན་ཆེ་དགེ་འདུན་བསྟན་འཛིན་རྒྱ་མཚོ། བིས་ཀྱཱ་དགེ་འདུན་བློ་བཟང་རྒྱ་མཚོ་བཅས་རི་ཁྲོད་པའི་བླ་རབས་བདུན་གྱིས་བསྐྱངས་ཤིང་། རྙེ་བློ་བཟང་བསྟན་པའི་རྒྱལ་མཚན་དང་། རྐང་ཚ་དཔོན་སློབ་བློ་བཟང་བསྟན་པ་རྒྱ་མཚོ། ཞྭ་དམར་པཎྜི་ཏ་དགེ་འདུན་བསྟན་འཛིན་རྒྱ་མཚོ། ཞབས་དྲུང་ངག་དབང་ཕུན་ཚོགས། ལ་མོ་ཡོངས་འཛིན་བློ་བཟང་མཁས་གྲུབ་རྒྱ་མཚོ་སོགས་བླ་སྤྲུལ་དུ་མ་དང་། བླ་བྲང་དགེ་བཤེས་བསང་ཁོག་འཇིགས་མེད་ཚང་དང་། དགེ་བཤེས་བློ་བཟང་རྒྱ་མཚོ་རྣམ་གཉིས་ཀྱི་ཐུགས་བསྐྱེད་དང་། ཁྲི་ཀ་དང་གཙན་ཚ། མང་ར། མདའ་བཞི། རྐང་ཚ། སྟོང་སྐོར་སོགས་ཡུལ་གྲུ་དུ་མའི་ཕྱོགས་འདུས་སྦྱིན་བདག་རྣམས་ཀྱི་མཐུན་རྐྱེན་ལ་བརྟེན་ནས་སྤྱིའི་ཆ་ནས་རི་ཁྲོད་པའི་ཆོ་ག་ཕྱག་བཞེས་སོགས་སྔོན་མ་ལས་ཆེས་ཆེར་མ་འགྱུར་བར་ལོ་རེ་རེ་བཞིན་མཆོད་འབུལ་གནང་ཐུབ་པ་བྱུང་ཞིང་། རི་ཁྲོད་པའི་གྲངས་ཀ་དང་སྦྱིན་བདག་གི་ཁྱབ་ཁོངས། མཆོད་མེ་ཆོས་ཐོག་འཚོགས་པའི་ལན་གྲངས་བཅས་གང་ལ་བལྟས་ཀྱང་སྡེ་འདི་ཆེས་དར་བའི་དུས་ནི་བླ་རབས་ལྔ་པ་ཐར་ཤུལ་དགེ་ལེགས་དབང་ཕྱུག་ཆོས་སྐྱོང་རྒྱ་མཚོའི་སྐབས་ཡིན་ལ། བསྟན་པ་ཡང་དར་ནས་བཟུང་སྟེ་ལོ་རེའི་འཆར་ཅན་མཆོད་མེ་ཆོས་ཐོག་རྒྱུན་མ་ཆད་པར་འཚོགས་ཀྱང་སྤྱི་ཚོགས་འགྱུར་ལྡོག་གི་རྐྱེན་གྱིས་རི་ཁྲོད་པའི་གྲངས་ཀ་ཇེ་ཉུང་དུ་ཕྱིན་ཡོད། རི་ཁྲོད་པའི་གཉིས་པའི་མཆོད་མེའི་མིང་གི་འཕེལ་རིམ་ལ་འབྲེལ་ཡོད་རྣམ་ཐར་ཁག་ལ་བལྟས་ན། རྗེ་གསེར་ཁང་བའི་དུས་སུ་རི་ཁྲོད་པའི་མཆོད་པ་ཞེས་གྲགས་ཤིང་ཆུ་མཆོད་དང་མཆོད་མེ་གཉིས་ཀ་འབུལ་ལ། ཕྱིས་རྙེ་བློ་བཟང་བསྟན་པའི་རྒྱལ་མཚན་གྱི་ཐུགས་བཀོད་ལ་བརྟེན་ཐར་ཤུལ་དགེ་འདུན་ཆོས་སྐྱོང་རྒྱ་མཚོས་རྗེ་གསེར་ཁང་བའི་དུས་མཆོད་དང་འབྲེལ་ཏེ་ཁྲི་ཀའི་ཇོ་ཁང་དུ་མཆོད་མེ་མང་བོ་ཕུལ་བ་ནས་རི་ཁྲོད་པའི་མཆོད་མེ་དང་། གཉིས་པའི་མཆོད་མེ། འཆར་ཅན་མཆོད་མེ་ཆོས་ཐོག་ཅེས་མིང་སྣ་ཚོགས་བྱུང་བ་དང་། ད་ལྟ་གཉིས་པའི་མཆོད་མེ་ཞེས་ཡོངས་ལ་གྲགས། སྡེ་འདི་ལ་མཚན་ཉིད་བཤད་གྲྭ་སོགས་ལྟར་ལས་སྣེ་བའི་སྒྲིག་གཞི་མང་བོ་མེད་པར་རི་ཁྲོད་པའི་སྡེའི་བླ་མ་དང་། དེར་ཞུགས་པའི་བླ་སྤྲུལ། དགེ་བསྐོས་དང་དབུ་མཛད། མཆོད་གཡོག་དང་ཚོགས་དུང་འབུད་མཁན་བཅས་གྲངས་ཉུང་ཞིང་ཆ་ཚང་བ། མདོར་ན། སྡེ་འདི་ནི་དབེན་པའི་རི་སུལ་ཁོ་ནར་འགྲིམས་ནས་འདོད་པ་ཆུང་བ། ཆོག་ཤེས་པ། ཚུལ་ཁྲིམས་དག་པ། ཕན་སེམས་ཆེ་བ་བཅས་བཀའ་གདམས་གོང་མའི་རྣམ་ཐར་བཞིན་ལམ་གྱི་རིམ་པར་ཇི་ལྟ་བ་བཞིན་ཞུགས་ཏེ། དམ་ཚིག་ལ་སེལ་མ་ཞུགས་པར་སྒྲུབ་བརྒྱུད་བསྟན་པའི་སྲོལ་ཀ་ལེགས་པར་བཟུང་བས། ཆོ་ག་ཕྱག་ལེན་ངོས་གཙང་གིས་རྒྱལ་བསྟན་ཡུན་རིང་དུ་གནས་པར་ནུས་པ་གལ་ཆེན་ཐོན་ཡོད་དོ། །

མཆན་འགྲེལ།
[1] བྲག་དགོན་པ་དཀོན་མཆོག་བསྟན་པ་རབ་རྒྱས།  «མདོ་སྨད་ཆོས་འབྱུང» [M] ལན་གྲུ། ཀན་སུའུ་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1982ལོ། ཤོག་ངོས216པ།
[2][3][5] རྙེ་བློ་བཟང་བསྟན་པའི་རྒྱལ་མཚན་དང་བློ་བཟང་བསྟན་པ་རྒྱ་མཚོ། «རྗེ་གསེར་ཁང་བ་བློ་བཟང་བསྟན་འཛིན་རྒྱ་མཚོའི་རྣམ་ཐར» [M] ཟི་ལིང་། མཚོ་སྔོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1996ལོ། ཤོག་ངོས52. 128. 64པ།
[4][15] རྗེ་གསེར་ཁང་བ་བློ་བཟང་བསྟན་འཛིན་རྒྱ་མཚོ། «རྗེ་གསེར་ཁང་བའི་གསུང་འབུམ་དངོས་གྲུབ་ཀུན་འབྱུང» སྨད་ཆ། [M] ལན་གྲུ། ཀན་སུའུ་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2017ལོ། ཤོག་ངོས381.382པ།
[6] བྱང་ཆུབ་བཟང་བོས་བསྒྲིགས། «རྗེ་གསེར་ཁང་བའི་གསུང་འབུམ་དངོས་གྲུབ་ཀུན་འབྱུང» [M] རྭ་རྒྱ་བཀྲ་ཤིས་འབྱུང་གནས་ཀྱི་ཨ་དཔེ་ཚོགས། 2007ལོ། ཤོག་ངོས110པ། 
[7] གྲུབ་དབང་འཇིགས་མེད་བསམ་གཏན། «གྲུབ་དབང་འཇིགས་མེད་བསམ་གཏན་གྱི་གསུང་འབུམ»པོད་དང་པོ། [M] རོང་བོ་དགོན་པའི་པར་མ།  2000ལོ། ཤོག་ངོས31པ།
[8] སྐུ་འབུམ་སངས་རྒྱས་རྒྱ་མཚོ། «མཁས་དབང་འགའ་ཞིག་གི་རྣམ་ཐར་དང་འབྲེལ་བའི་རྩོམ་ཡིག་ཕྱོགས་བསྒྲིགས» [M] 2012ལོ། ཤོག་ངོས336པ།
[9][20][22] དགེ་བཤེས་གྲགས་པ་རྒྱ་མཚོ། «རྗེ་ཞྭ་དམར་དགེ་འདུན་བསྟན་འཛིན་རྒྱ་མཚོའི་རྣམ་ཐར» [M] ཟི་ལིང་། མཚོ་སྔོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1990ལོ། ཤོག་ངོས626. 122. 452པ། 
[10][12] ཤེས་རབ་བསྟན་དར། «ཐར་ཤུལ་དགེ་ལེགས་དབང་ཕྱུག་ཆོས་སྐྱོང་རྒྱ་མཚོའི་རྣམ་ཐར» [M] ལན་གྲུ། ཀན་སུའུ་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2016ལོ། ཤོག་ངོས104. 128པ། 
[11] བཅར་འདྲི། རི་ཁྲོད་པ་བློ་བཟང་དགེ་འདུན། ཁྲི་ཀ་ལྷ་སྡེའི་མི། 2020ལོའི་སྤྱི་ཟླ4པའིཚེས11ཉིན། བིས་ཀྱཱ་གྲྭ་ཚང་།
[13] རྗེ་འཇམ་དབྱངས་རྒྱ་མཚོ། «ལ་མོ་ཡོངས་འཛིན་བློ་བཟང་མཁས་གྲུབ་རྒྱ་མཚོའི་རྣམ་ཐར་ཁ་སྐོང་དད་གསུམ་རིན་ཆེན་འདྲེན་པའི་ཤིང་རྟ» [M] པེ་ཅིང། ཀྲུང་གོའི་བོད་རིག་པ་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2012ལོ། ཤོག་ངོས1པ།
[14] བཅར་འདྲི། རི་ཁྲོད་པ་བློ་བཟང་དགེ་འདུན།  ཁྲི་ཀ་ལྷ་སྡེའི་མི། 2020ལོའི་སྤྱི་ཟླ4པའིཚེས11ཉིན།  བིས་ཀྱཱ་གྲྭ་ཚང་།
[16] བཅར་འདྲི།  རི་ཁྲོད་པ་བློ་བཟང་དགེ་འདུན། ཁྲི་ཀ་ལྷ་སྡེའི་མི། 2020ལོའི་ཟླ8པའི་ཚེས22ཉིན། བིས་ཀྱཱ་གྲྭ་ཚང་།
[17] བློ་བཟང་བསྟན་པ་རྒྱ་མཚོ་དང་དགེ་འདུན་བསྟན་པ་དར་རྒྱས། «ཐར་ཤུལ་དགེ་འདུན་ཆོས་སྐྱོང་རྒྱ་མཚོའི་རྣམ་ཐར» [M] ཟི་ལིང་། མཚོ་སྔོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་།1994ལོ། ཤོག་ངོས67པ། .
[18] བཅར་འདྲི། བིས་ཀྱཱ་དགེ་འདུན་བློ་བཟང་རྒྱ་མཚོ།  ཁྲི་ཀའི་རི་ཁྲོད་པའི་བླ་མ། 2021ལོའི་ཟླ5པའི་ཚེས9ཉིན།  བིས་ཀྱཱ་གྲྭ་ཚང་།
[19] རྗེ་མར་ནང་འཇིགས་མེད་དམ་ཆོས་རྒྱ་མཚོ། «རྗེ་མར་ནང་འཇིགས་མེད་དམ་ཆོས་རྒྱ་མཚོའི་གསུང་འབུམ» པོད་གཉིས་པ། [M] རོང་བོ་དགོན་པའི་པར་མ། 2006ལོ། ཤོག་ངོས550པ།
[21] བཅར་འདྲི། བིས་ཀྱཱ་དགེ་འདུན་བློ་བཟང་རྒྱ་མཚོ།  ཁྲི་ཀའི་རི་ཁྲོད་པའི་བླ་མ། 2021ལོའི་ཟླ5པའི་ཚེས9ཉིན། བིས་ཀྱཱ་གྲྭ་ཚང་། 
[23] བཅར་འདྲི། བིས་ཀྱཱ་དགེ་འདུན་བློ་བཟང་རྒྱ་མཚོ།  ཁྲི་ཀའི་རི་ཁྲོད་པའི་བླ་མ། 2021ལོའི་ཟླ5པའི་ཚེས9ཉིན། བིས་ཀྱཱ་གྲྭ་ཚང་།

རྩོམ་པ་པོ་ངོ་སྤྲོད། གླིང་ཚ་སྙིང་རྒྱལ་འབུམ། མཚོ་སྔོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང《སྦྲང་ཆར》རྩོམ་སྒྲིག་ཁང་གི་རྩོམ་སྒྲིག་པ་ཡིན། ཞིབ་འཇུག་གི་ཁ་ཕྱོགས་གཙོ་བོ་ནི་བོད་ཀྱི་རྩོམ་རིག་དང་ས་གནས་ལོ་རྒྱུས་ཡིན།