༄༅། །“ཁྱུང”ཞེས་པའི་ཐ་སྙད་ཀྱི་འབྱུང་ཡུལ་འཚོལ་བ།

        «ཚིག་མཛོད་བརྡ་དག་ཀུན་གསལ་མེ་ལོང»ལས་ཁྱུང་ཞེས་པ་ནི་ཤོད་རྒྱུན་དུ་ཡོད་པའི་བྱ་ཆེན་པོ་ཞིག་གི་མིང་ ཡིན་ཟེར་བ་དང་། «བོད་རྒྱ་ཚིག་མཛོད་ཆེན་མོ»སོགས་སུ་ཁྱུང་ཞེས་པ་འདི་གཅིག་ནས་སྔར་གྱི་བཤད་སྲོལ་བྱ་ཆེན་ཞིག་གི་མིང་ཡིན་པ་དང་། གཉིས་སུ་སྔར་བོད་ཀྱི་ཡབ་འབངས་རུས་དྲུག་གི་གྲས་ཤིག་ཞེས་གོ་དོན་མི་འདྲ་བ་གཉིས་ཀྱི་སྒོ་ནས་འགྲེལ་བཤད་བྱས་པ་ལས། བྱ་ཆེན་ཞིག་ཡིན་པའི་བདེན་དོན་ལ་ཁྱུང་མཁའ་ལྡིང་རྙི་ལ་འཛིན་ཐབས་མེད། །སྟག་དམར་ཡག་ཐག་པས་བཏགས་ཐབས་མེད་ཞེས་བཀོད་ཡོད། «སང་བོད་ཤན་སྦྱར་ཚིག་མཛོད་ཆེན་མོ»ལས་ཁྱུང་ཞེས་པ་ལ་འཇུག་ཡུལ་ལྔ་བསྟན་པ་སྟེ། བྱ་ཁྱུང་དང་། ནམ་མཁའ་ལྡིང་། ཁྱུང་། དུག་འཇོམས། མཁའ་ལྡིང་བཅས་མིང་ཚིག་དང་། བྱ་ཚིག་གི་དོན་གཉིས་སུ་གོ་རུང་བའི་ནང་དོན་རིགས་ལྔ་བཀོད་པ་ཞིབ་འགྲེལ་བྱེད་རྒྱུའི་དགོས་པ་ཆེར་མ་མཐོང་།         འོ་ན་དེ་དག་དཔེ་གཞུང་གང་ཞིག་ནས་བྱུང་ངམ་ཞེ་ན། དེའི་ནང་དོན་སྐོར«དབང་ཆེན་གྱི་གཞུང»[6]དང«ཛྭ་དམར་གླིང་ཆེན་འགྱིང་བ»[7]སོགས་ལས་བྱུང་བ་གནས་སྐབས་ཀྱི་བརྗོད་དོན་མ་ཡིན་པ་ལ། ཁྱུང་ཞེས་པའི་དོན་འདི་གསེར་སྲང་ཕྱེད་ལ་ཟླ་བ་གསུམ་དུ་བསྒྲུབས་པ་བྱས་པའི་ཛྭ་ལ་ཟེར་བ་དེའི་སྐོར་གྱེར་སྤུངས་སྣང་བཞེར་ལོད་པོས་མཛད་པར་གྲགས་པའི«རྫོགས་པ་ཆེན་པོ་ཞང་ཞུང་སྙན་རྒྱུད་ཀྱི་བོན་མ་ནུབ་པའི་གཏན་ཚིགས»ལས་བྱུང་བ་ཡིན[8]། གཞུང་དེའི་མཛད་པ་པོ་དུས་རབས་བདུན་པའི་སྐབས་སུ་བྱུང་བའི་ཞང་ཞུང་གི་གྲུབ་ཆེན་པ་ཞིག་ཡིན་པ་གཞིར་བྱས། ཁྱུང་ཞེས་པའི་ཐ་སྙད་འདི་ཞང་ཞུང་སྐད་རིགས་ཀྱི་ཐ་སྙད་ཞིག་ཏུ་གྲུབ་ཡོད་པ་དང་། ཉུང་མཐར་ཡང་དུས་རབས་བདུན་པའི་སྐབས་སུ་ཞང་ཞུང་སྐད་ཡིག་ཁྲོད་དུ་རྒྱུགས་ཆེ་བའི་བཀོལ་སྤྱོད་ཅན་གྱི་ཐ་སྙད་ཞིག་ཡིན་པ་གསལ་ལ། དེ་བཞིན་གྱི་ནང་དོན་རྒྱ་ཆེན་པོ་སྟོན་པའི་བརྡ་ཆད་དམིགས་བསལ་བ་ཞིག་ཡིན་པ་ཡང་ཤིན་ཏུ་གསལ་བས་ན། ཁྱུང་ཞེས་པའི་ཐ་སྙད་འདི་ད་ཡོད་ཡིག་ཚགས་སུ་བཀོད་པ་སྔ་ཤོས་ཕལ་ཆེར«ཞང་ཞུང་སྙན་རྒྱུད་ཀྱི་བོན་མ་ནུབ་པའི་གཏན་ཚིགས»འདི་ཉིད་ཡིན་པ་ལ་ངོས་འཛིན་ཆོག་པར་བསམ།         བོན་གྱི་ཡིག་མཛོད་གྲགས་ཅན«སྲིད་པའི་མཛོད་ཕུག»ནི་ཞང་བོད་འདྲེས་མའི་ཡིག་ཆ་ཞིག་ཡིན་པ་གཞིར་བྱས་དེའི་དབུ་ནས་བཟུང་སྟེ་ཏ་ཛིན་ཞི་ཁང་མུ་ཁྱུང་ནི་ཞེས་པ་སོགས་ཁྱུང་ཞེས་པའི་ཐ་སྙད་མང་པོ་འབྱུང་བཞིན་པ་འདི་དག་གནས་སྐབས་སུ་ཞང་སྐད་ཀྱི་དཔྱད་པ་ཞིབ་ཕྲ་མ་ཐེབས་པའི་སྔོན་ལ་སོལ་འཇོག་བྱེད་རྒྱུ་ལས་འོས་མེད་ཅིང་། བོད་བཙན་པོའི་སྐབས་ཀྱི་ཡིག་ཚགས་ཀྱི་རྣམ་པ་ཅུང་རྒྱུགས་ཆེ་བ་ཤོག་དྲིལ་གྱི་གཟུགས་དང་། གླེགས་བམ། ལྟེབས་མགོ་མ། ལྟེབས་འགྲིག་མ། ལྟེབས་ཟུར་མ། པགས་རུས་ཀྱི་ཡིག་ཚགས། རྡོ་རིང་དང་ཅུང་ཡིག ཁྲམ་ཤིང་། གྲོ་གའམ་ཤིང་ཤུན་གྱི་ཡིག་ཚགས་ཇི་སྙེད་ཡོད་པ་ལས་ཏུན་ཧོང་གི་ཤོག་དྲིལp.t.1286མཁར་ཆུང་རྒྱལ་ཕྲན་སིལ་མའི་སྐོར་གྱི་མ་ཡིག་ལས“རྗེ་བོ་ལིག་སྙ་ཤུར། བློན་པོ་ཁྱུང་པོ་ར་སྩངས(སངས)རྗེ”ཞེས་དང་། ཤོག་དྲིལp.t.1287བོད་བཙན་པོའི་བློན་ཆེན་གྱི་མཚན་གཞུང་ཞེས་པ་ལས“དེའྀ་འོག་ཏུ་ཁྱུང་པོ་སྤུང་སད་ཟུ་ཙེས་བྱས་པ་ལས། འོ་མ་ལྡེ་ལོད་བཙན་དང་རེག་མ་མཇལ་ནས”ཞེས་དང་། ཤོག་དྲིལp.t.1287གནམ་རི་སྲོང་བཙན་གྱིས་ཟིང་པོ་རྗེ་སྟག་སྐྱ་བོ་སོགས་བརླགས་ནས་སྤུ་རྒྱལ་གྱི་ཆབ་སྲིད་སླར་གསོ་མཛད་པའི་མ་ཡིག་ལས“རྒྱལ་པོ་འདྀའི་རིང་ལ། ཁྱུང་པོ་སྤུང་སད་ཀྱིས་ཙང་བོད་ཀྱི་རྗེ་བོ་མར་མུན་མགོ་མཆད་དེ”ཞེས་པ་སོགས་ལས་ཁྱུང་གི་ཡིག་འབྲུ་འདི་མང་དུ་འབྱུང་།
        དེ་དག་གི་ནང་དོན་རྣམས་དུས་རབས་བདུན་པ་ཡར་སྔོན་གྱི་སྲིད་ལུགས་སམ་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་མི་སྣ་སྟོན་བཞིན་ཡོད་པ་དང་།ཏུན་ཧོང་ཡིག་རྙིང་གི་དཔེ་གཟུགས་སོགས་དུས་རབས8ནས9བའི་སྐབས་ཀྱི་བོད་ཡིག་གི་ཡིག་གཟུགས་ཡིན་པ་དེང་གི་ཤེས་རིག་ཞིབ་འཇུག་པ་ཚང་མའི་ལྟ་བ་གཅིག་མཐུན་ཡིན་པ་བཅས་ཀྱིས་ཁྱུང་ཞེས་པའི་ཐ་སྙད་འདི་ད་ཡོད་ཡིག་ཚགས་སུ་བཀོད་པ་མཐོང་དུ་ཡོད་པའི་མ་ཡིག་རྙིང་ཤོས་ནི་ཏུན་ཧོང་ཡིག་རྙིང་ཡིན་པ་གཏན་འཁེལ་ཆོག་ལ། དེ་ལས་སྐབས་དེའི་ཁྱུང་ཞེས་པ་འདི་རིགས་རུས་གང་རུང་ཞིག་གམ་ལོ་རྒྱུས་མི་སྣ་དེ་དག་གི་འབྱུང་ཡུལ་གྱི་ས་ཆ་གང་ཡིན་པ་གསལ་བོ་སྟོན་ཐུབ་པའི་ཐ་སྙད་ཞིག་ཏུ་གྲུབ་ཟིན་པ་གསལ་ལ། དེ་བཞིན་གྱི་གོང་དུ་བརྗོད་ཟིན་པའི་ཛྭ་གཞུང་གི་ནང་དོན་ཟབ་མོ་སྟོན་པའི་ཞང་ཞུང་གི་སྐད་ལས་མཆེད་པའི་ཐ་སྙད་ཞིག་ཏུ་ཡང་གྲུབ་ཟིན་ཟེར་ཆོག
        ཁྱུང་གི་ཐ་སྙད་འདི་ཉིད་ལེགས་སྦྱར་བ་རྣམས་ཀྱིས་གརུཊ:ཞེས་བཀོད་ཡོད་ལ། གརུཊཱགྲཛ:ཞེས་པ་ཁྱུང་སྔོན་སྐྱེས་དང་། གརུཏྨཏང:ཞེས་པ་ཁྱུང་སྐྱེས་སོགས་སུ་བཀོད་ཡོད། དེ་ལས་སྒྲ་འགྱུར་བྱུང་སྟེ་དབྱིན་ཡིག་སོགས་སུ་ཁྱུང་ཞེས་པ་ལGarudaཞེས་བྲིས་འདུག་ཅིང་། ནུབ་ཕྱོགས་ཡུལ་དུ་སྐྱེས་པའི་ནང་བསྟན་ཞིབ་འཇུག་པW.Bunceཡིས«ནང་པའི་ཆོས་གཞུང་དང་རྒྱ་གར་ཕྱི་རོལ་པའི་ཆོས་གཞུང་གི་པར་རིས་བརྡ་འགྲེལ་ཚིག་མཛོད»[9]ཞེས་པའི་ནང་དུGarudaཞེས་པ་ནི་ནང་པའི་ཆོས་གཞུང་དང་རྒྱ་གར་རིག་བྱེད་ཀྱི་ཆོས་གཞུང་སུ་གསལ་བའི་ལྷ་བྱ་ཞིག་ཡིན་པར་འགྲེལ་བརྗོད་བྱས་པ་མ་ཟད། ནང་པའི་ཆོས་གཞུང་གི་འཕེལ་རྒྱས་དང་བསྟུན་ནསGarudaཞེས་པའི་ལྷ་བྱ་འདི་ཡང་ཡ་གླིང་ལྷོ་མའི་ཡུལ་ལུང་མི་འདྲ་བའི་རིག་གནས་ཁྲོད་དུ་ཁྱབ་ཚུལ་གསུངས་པ་ལས་ལྷ་བྱ་འདིའི་འཕེལ་འགྱུར་གྱི་རྒྱབ་གཏོད་སའི་ཞང་ཞུང་རིག་གནས་སྐོར་གླེང་བརྗོད་བྱས་མེད་ལ། དེ་ལས་འཕེལ་འགྱུར་བྱུང་བའི་དད་ཞེན་གྱིས”ཁྱུང་གི་རིགས་རུས”ཀྱི་མི་རྒྱུད་རྣམས་ཁ་བ་ཅན་གྱི་ཡུལ་དུ་མཆེད་ཅིང་། མཐོ་སྒང་གི་གདོད་མའི་ལོ་རྒྱུས་གར་སྟེགས་སྟེང་གོ་གནས་ངེས་ཅན་ཞིག་བཟུང་ཡོད་པའི་གནས་ཚུལ་ལ་དཔྱད་བརྗོད་ཅི་ཡང་བྱས་མེད།
        དེའི་སྐོར་ཚེ་རིང་ཐར་དང་དོན་འགྲུབ་ལྷ་རྒྱལ་རྣམ་གཉིས་ཀྱི་གསུང་རྩོམ་ཁྲོད་དུ་ཡང་ངོ་སྤྲོད་བྱས་འདུག རྒྱ་ཡིག་ཁྲོད་དུ་ཁྱུང་ཞེས་པའི་བརྡ་ཆད་འདིའི་ཐད་གཏོགས་ཐ་སྙད་ཅི་ཡང་མ་མཐོང་ན་ཡང་། «后汉书˙南蛮西南夷列传»ཞེས་པའི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་རྙིང་དེ་ལས་ཁྱུང་ལུང་ཞེས་པའི་ཡིག་འབྲུ་གཉིས་མཉམ་དུ་འབྲི་དུས “邛笼”ཞེས་བྲིས་ཡོད་པ་དང་། དེའི་དོན་ནི་ཕལ་ཆེར་རྡོ་བས་བརྩིགས་པའི་མཁར་གྱི་རྣམ་པ་ཞིག[10]ལ་ངོས་འཛིན་བྱས་ཡོད་པ་དང་། སྐད་ཆ་རིག་པའི་མཁས་དབང་སིན་ཧོང་ཁེའེ(孙宏开)ཞེས་པ་ཞིག་གིས་གདོད་མའི་ཆང་ངམ་འཇང་གི་ཡུལ་སྐད་ལ་ཞིབ་འཇུག་བྱས་པའི་དཔྱད་རྩོམ་ནང་དུ་ཧ་ཅང་རང་མོས་ཀྱི་སྒོ་ནས“邛笼”ཞེས་པ་འདི་གདོད་མའི་ཆང་རིགས་ཀྱི་བརྡ་སྐད་ཞིག་ཡིན་པ་དང་། དེའི་དོན་ནི་རྡོ་བ་ལ་གོ་ཆོག་པ་མ་ཟད། གདོད་མའི་ཆང་རིགས་པ་རྣམས་ཀྱིས་མཁར་བརྩིགས་པའི་རྨང་ལ་ཡང་གོ་ཆོག[11]ཞེས་པའི་ལྟ་བ་ཡན་ཀར་བ་ཞིག་བཏོན་ཡོད་པ་དང་། དེ་བཞིན་སི་ཁྲོན་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོའི་དགེ་རྒན་ཆེན་མོ་དང་ཞིབ་འཇུག་པ་ཧྲི་ཧྲོའོ(石硕)ཡིས་ཀྱང“邛笼”ནི་ད་སྔའི་བར་རྒྱ་ཡིག་གི་ཡིག་ཚགས་སུ་བཀོད་པའི་མདོ་དབུས་མཐོ་སྒང་འདིའི་མཁར་མིང་རྙིང་ཤོས་ཤིག་ལ་གོ་ཆོག[12]པའི་ལྟ་བ་བཏོན་པ་མ་ཟད། དེ་མདོ་དེད་ན་ཐོག་མའི་ཁྱུང་ཞེས་པའི་བརྡ་དེ་དང་དོན་གཅིག་ཏུ་འགྲོ་བ་དང་། རྒྱལ་རོང་ཡུལ་གྱི་མཁར་རྙིང་མཚོན་བྱེད་ཀྱི་བརྡ་ཆད་ཆེས་གལ་ཆེ་བ་ཞིག་ཡིན་ཚུལ་སོགས་ཀྱི་ལྟ་བ་བཏོན་ཏེ། “邛笼”དང“邛”གང་ཡིན་ཡང་ཐ་སྙད་དེའི་ཁུངས་བོད་དམ་གདོད་མའི་ཞང་ཞུང་ལ་གཏུག་འདུག། མཁར་གྱི་དོན་ལ་འགྲེལ་དགོས་པ་འདི་ཆེས་ཤིན་ཏུ་འགྲེལ་དཀའ་བ་ཞིག་ཏུ་ཆགས་ན་ཡང་། གཅིག་བྱས་ན་ཞང་ཞུང་རིག་གནས་ཀྱི་ཤུགས་རྐྱེན་ལས་ཁྱུང་ལུང་དངུལ་མཁར་ཞེས་པའི་ཞང་ཞུང་གི་ལྟེ་བའི་མཁར་གདོང་དེའི་བརྡ་རྙིང་པ་གང་རུང་ཞིག་མ་དག་རྒྱུད་འབྱམས་སུ་སོང་བ་མ་ཡིན་པའི་ངེས་པ་ཡང་ཅི་ཡོད་ཨང་།
        མདོར་ན། ཁྱུང་གི་རིག་གནས་རྒྱབ་ལྗོངས་ལས་འཕྲོས་པའི་ཞང་ངམ་ཁྱུང་གི་ཡུལ་ལུང་དེ་ལ་ནང་གསེས་དབྱེ་གཞི་གསུམ་མམ་བཞི་བྱུང་བ་སྟེ། དེ་དག་ནི་ཁྱུང་དཀར་དང་། ཁྱུང་ནག ཁྱུང་སེར་གསུམ་དང་ཁྱུང་ཁྲ་བཅས་བཞི[13]ལ་ངོས་འཛིན་དགོས་ཤིང་། དེའི་སྐོར་གྱི་ཁྱུང་རབས་དང་ལོ་རྒྱུས། རྣམ་ཐར་སོགས་ཤིན་ཏུ་མང་། ཁྱུང་ཞེས་པ་འདི་ཞང་ཞུང་སྐད་དང་བོད་སྐད་གཉིས་ཀྱི་བརྡ་ཆད་ཁུངས་སུ་ཡོད་པ་གོང་དུ་བརྗོད་ཟིན་པ་ལྟར་དང་། དེ་ཉིད་ཁྱབ་རྒྱ་ཆེར་སྤྱོད་ཀྱི་ཐ་སྙད་ཞིག་ཏུ་ཆགས་པའི་དུས་ཚད་ནི་དུས་རབས་བདུན་པ་ཡན་ལ་འདེད་ཆོག་པ་ཡང་གོང་འཕྲོས་བཞིན་ཡིན་ནོ། །

དཔྱད་གཞིའི་ཁུངས་ཀྱི་ཡིག་ཆ།
[1] ཁྱུང་པོ་བློ་གྲོས་རྒྱལ་མཚན་གྱིས་མཛད་པའི་ཁྱུང་པོའི་རྒྱལ་རབས་ལོ་རྒྱུས་དེའི་མིང་ཆ་ཚང་ལ«ཁྱུང་པོ་རྒོད་པ་ཚང་ཞེས་སྒོ་ང་ལས་གྲུབ་པའི་ལོ་རྒྱུས་རྒྱལ་ཁྱུང་དཀར་པོའི་གདུང་རབས་ཞེས་བྱ་བ་བཞུགས་པའི་དབུ་ཕྱོགས་ལེགས་སྭོ»ཞེས་ཟེར་ཞིང་། སྣ་རིང་ལག་བྲིས་ཞིག་ཡིན་འདུག་ལ། ཡིག་རྙིང་འདི་ནི་ཕལ་ཆེར་ཁྱུང་རབས་ཀུན་ལས་སྔ་ཤོས་སུ་གཏོགས་སྙམ། ལོ་རྒྱུས་སྨྲ་བ་ཁོང་གིས་ད་དུང«གླེང་གཞི་བསྟན་པའི་འབྱུང་ཁུངས»དང«རྒྱལ་རབས་བོན་གྱི་འབྱུང་གནས»སོགས་གསར་རྩོམ་མཛད་ཡོད་ལ། ཁོང་ནི་ཡབ་ཁྱུང་ཨ་བརླ་དང་། ཡུམ་སྟག་བཟའ་གཉིས་ཀྱི་སྲས་སུ་བསྟན་པ་ཕྱི་དར་སྐབསཀྱི་དུས་སྐབས་སུ(ཡིག་ཆ་ཁ་ཤས་ནང་དུས་རབས་བཅུ་པར་ངོས་འཛིན་བྱས་ཡོད།)འཁྲུངས་པ་སྟེ། ཡབ་ཁྱུང་ཨ་བརླ་ནི་ཁྱུང་ནག་ཤེས་རབ་རྒྱལ་མཚན་གྱི་སྤུན་མཆེད་ཀྱི་སྲས་པོ་ཡིན་ཞིང་། ཁྱུང་སྒོམ་མུ་ལངས་ནས་བརྒྱུད་པའི་ཁམས་སྟོད་སྟེང་ཆེན་གྱི་ས་ཁུལ་བདག་དབང་མཛད་མཁན་རྒྱ་གཙུག་ཏོར་ཉི་མ་གྲགས་ཞེས་པས་ཞང་ཞུང་ཡུལ་ནས་གདན་དྲངས་ཏེ་དབང་མཛད་རང་གི་ས་འཐོབ་དང་སྡེ་འཐོབ་ཐམས་ཅད་ཁྱུང་ཨ་བརླ་ལ་ཕུལ་བ་ནས་ཁྱུང་པོ་ཞེས་པའི་ས་མིང་དེ་ཐོགས་པ་ཡིན་པ་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཆ་ལས་བསྟན་པ་ལྟར་དང་། མཁར་རྨེའུ་བསམ་གཏན་གྱི་དགོངས་པ་ལྟར་བྱས་ན། ཁྱུང་པོ་བློ་གྲོས་རྒྱལ་མཚན་གྱིས1559ལོར«རྒྱལ་རབས་བོན་གྱི་འབྱུང་གནས»བརྩམས་ཟེར་བ་དང་། ནམ་མཁའ་ནོར་བུས་དགོངས་པར་དུས་རབས14པའི་ནང་གི་མི་ཡིན་ཞེས་ཁོང་གི་གསུང་རྩོམ་ཕྱོགས་བསྒྲིགསp450དངp446ན་བཀོད་འདུག། ཨ་ལག་བོན་བརྒྱའི་བསྟན་རྩིས་སུ་སྤྱི་ལོ1379ལོར་ཁྱུང་པོ་བློ་གྲོས་རྒྱལ་མཚན་གྱིས«བསྟན་འབྱུང་ཀུན་གསལ»བརྩམས་ཞེས་པ་སོགས་ལོ་རྒྱུས་སྨྲ་བ་འདིའི་འཁྲུངས་བཞེད་ལ་དགོངས་ཚུལ་མི་འདྲ་བ་ཅུང་མང་འདུག གང་ལྟར་དམ་པ་འདིས་མཛད་པའི་ཁྱུང་རབས་ནི་ཁྱུང་རབས་གཞན་ཀུན་གྱི་ཨ་མ་ཡིན་པར་ཡིད་ཆེས་ཆོག་པས་ན་དུས་དེ་ཉིད་ཀྱི་སྔ་གཞུག་གང་རུང་དུ་བརྩམས་པ་ཡིན་པ་ནི་བློས་བརྟག་ཐུབ། དེ་མ་ཟད་ཡིག་ཆ་རང་གི་མཇུག་བྱང་དུ་ཁྱུང་དཀར་བླ་རབས་འདི་ནས་འཁྲུངས་རིམ་བཞིན་བྲིས་དགོས་ཞེས་བཀོད་ཡོད་པ་དང་། ཁྱུང་རྫོང་གི་རི་ཁྲོད་དུ་སྟོད་སྨད་ཀྱི་གྲྭ་ས་མང་པོས་ཞུས་ནས་བསྒྲིག་པའོ།། «སྙན་རྒྱུད་ཀྱི་བླ་སློབ»དང་། «བསྒྲགས་གླིང་གྲགས»་དང་། «རྒྱལ་རབས་ཆེ་འབྲིང་གཉིས»དང་། «རིག་འཛིན་སྒྲུབ་སྐོར»དང་། «བོན་དར་ནུབ་ཀྱི་དཀར་ཆག»་དང་། «བྱམས་མའི་ལོ་རྒྱུས»དང་། «རྫོགས་ཆེན་སྐོར་གསུམ་གྱི་ལོ་རྒྱུས»་དང་། «བྱང་གཏེར་གྱི་སྤྱི་དོན»དང་། «གཏན་ཚིག་གི་དབྱེ་བ»དང་དེ་རྣམས་ལས་བཏུས་སོ་ཞེས་བཀོད་པ་ལ་གཞིག་ན་དུས་རབས14པ་ཡན་ལ་འདེད་དཀའ་ན་ཡང་། དེང་ཆར་མཐོང་དུ་ཡོད་པའི«ཁྱུང་རབས་ཀྱི་ཡིག་ཆ་ཁྱུང་པོའི་རྒྱལ་རྒྱུད་ཤེལ་དཀར་མེ་ལོང»དང་། «ཁྱུང་རབས་གསེར་སྒམ་མ»།«ཁྱུང་རབས་གཡུ་མགོ་མ»། «དབྲ་དཀར་ཁྱུང་པོའི་གདུང་རབས་ལོ་རྒྱུས་དཔྱིད་ཀྱི་རྒྱལ་མོའི་གླུ་དབྱངས»། «ཁྱུང་རབས་གསེར་གྱི་མེ་ལོང»སོགས་ལས་སྔ་ཤོས་ཕལ་ཆེར་ཁྱུང་པོ་བློ་གྲོས་རྒྱལ་མཚན་གྱིས་མཛད་པའི་ཁྱུང་རབས་འདི་ཡིན་པ་ཤེས་ལ། རྒྱལ་རོང་ཡུལ་ནས་ཐོན་པའི་ཡིག་རྙིང་ཁྱུང་པོའི་རྒྱལ་རབས་ཤེལ་དཀར་མེ་ལོང་སོགས་ལ་ཁྱུང་པོ་བློ་གྲོས་རྒྱལ་མཚན་གྱིས་མཛད་པའི་ཁྱུང་རབས་ཀྱིས་ཤུགས་རྐྱེན་ཤིན་ཏུ་ཆེ་བ་སོགས་ཀྱིས་ཡིག་ཆ་དེ་དག་མ་མཐའ་ཡང་དུས་རབས་བཅུ་དྲུག་པ་ལས་འཕྱི་མི་སྲིད་པར་ངོས་འཛིན་ཆོག་པར་སེམས་སོ།། གཞན་བཤད་ཚུལ་ཁ་ཤས་ལ«ཁྱུང་རབས་གསེར་སྒམ་མ»དང«ཁྱུང་རབས་གཡུ་མགོ་མ»།«ཁྱུང་རབས་གོང་སྔོན་མ»བཅས་ལ་ཁྱུང་པོའི་མ་ཡིག་རྣམ་གསུམ་ཞེས་པ་ཡང་འདུག།
[2] ཁྱུང་པོ་བློ་གྲོས་རྒྱལ་མཚན་གྱིས་མཛད་པའི«ཁྱུང་པོ་རྒོད་པ་ཚང་ཞེས་སྒོ་ང་ལས་གྲུབ་པའི་ལོ་རྒྱུས་རྒྱལ་ཁྱུང་དཀར་པོའི་གདུང་རབས་ཞེས་བྱ་བ་བཞུགས་པའི་དབུ་ཕྱོགས་ལེགས་སྭོ»། ཡིག་རྙིང་སྣ་རིང་ལག་བྲིས་ཡིན། p.2-3། 
[3] བསྟན་འཛིན་རྣམ་དག «སྔ་རབས་བོན་གྱི་བྱུང་བ་བརྗོད་པའི་འབེལ་གཏམ་ལུང་གི་སྙིང་པོ»། ཊོ་ལན་ཅིའི་བོན་གཞིས་ཐོབ་རྒྱལ་གསར་བའི་དཔར་གཞི་ཨང་དང་པོ། དབྱིན་ཡིག་ཁ་བྱང་ལThe History of Tibet according to Bon by sLob-dpon-bsTan-vdzin-rnam-dagཞེས་བཀོད་ཡོད་ཅིང་། ནང་ཤོག་གི་ཁ་བྱང་ལA Study of the Early History of Tibet according to the Bonpo Traditionཞེས་བཀོད་ཡོད། 1983ལོའི་དཔར་གཞི། 
[4] 才让太：«再探古老的象雄文明»，«中国藏学»2005年第一期，p.20。
[5] དགེ་བཤེས་བློ་གྲོས་རབ་གསལ་གྱིས་གཙོ་སྒྲིག་བྱས། «གནའ་བོའི་ཞང་བོད་ཚིག་མཛོད»། ཀན་སུའུ་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2010ལོའི་སྤྱི་ཟླ1པར་གཞི། p.26། 
[6] མིང་ཆ་ཚང་ལ«གསས་མཁར་རིན་པོ་ཆེ་སྤྱི་སྤུངས་གསང་བ་ཐུགས་ཀྱི་བརྣག་པ་ཁྲོ་བོ་དབང་ཆེན་གྱི་གཞུང་བཞུགས་སོ»ཞེས་ཟེར་ལ། གཏེར་མའི་ཡིག་ཚགས་སུ་གཏོགས་ཤིང་། སྟོན་པ་འཆི་མེད་གཙུག་ཕུད་ཀྱི་བཀའ་ཡིན་པར་གསུང་ལ། གྱེར་མི་ཉི་འོད་དང་། རྨ་སྟོན་སྲིད་འཛིན་གྱིས་དང་ར་གཡུ་ལྗོངས་ནས་གཏེར་ནས་བཏོན་པར་གྲགས། ཁྱོན་ལེའུ་སོ་གཅིག་གི་བདག་ཉིད་དུ་གྲུབ། སྣ་རིང་། ཐོབ་རྒྱལ་གསར་བའི་བོན་གཞིས་ནས་བཀྲམས།
[7] «དབལ་ཤེལ་རྒྱུད་དཀར་པོའི་སྒྲུབ་པ་ཛྭ་དམར་གླིང་ཆེན་འགྱིང་བ་ཞེས་བྱ་བ་བཞུགས་སོ»། གཏེར་མ་སྣ་རིང་། ཐོབ་རྒྱལ་གསར་བའི་བོན་གཞིས་ནས་བཀྲམས། 
[8] གྱེར་ཆེན་སྣང་བཞེར་ལོད་པོས་མཛད་པའི«རྫོགས་པ་ཆེན་པོ་ཞང་ཞུང་སྙན་རྒྱུད་ཀྱི་བོན་མ་ནུབ་པའི་གཏན་ཚིགས།»སྣ་རིང་ལག་བྲིས་མ་དེ་ལས་ཞང་ཞུང་ཁྲི་སྡེ་ནི་ཡར་ཆད། སུམ་པ་སྟོང་སྡེ་ནི་མར་བུད། བོད་སིལ་བུར་སོང་བའི་དུས་དེར་ཞང་ཞུང་རྒྱལ་པོའི་ཁབ་ཆེན་མ་ཁྱུང་ཟ་མཚོ་རྒྱལ་དེས། བོད་ཀྱི་རྒྱལ་པོ་ལ་ཐུགས་ཀྱི་བརྣག་པ་སྐྱེས་ནས་གྱེར་སྤུངས་སྣང་བཞེར་ལོད་པོ་སྤྱན་དྲངས། ཟ་འོག་དགུ་རིམ་གྱི་གདན་བཏིངས། དར་དཀར་ཤ་བ་རིས་ཀྱི་གུར་ཕུབ། འབྲས་ཆང་དིང་པ་དྲངས། བདའ་དགུ་དང་འདོད་དགུ་ནི་ཕུལ། གདུང་བའི་མཆི་མ་ཁྲག་ཏུ་གཏིགས་ནས་ཞུས་པ། བོན་སྐྱོང་རྒྱལ་པོ་ནི་བཀྲོངས། བོན་ཁྲིམས་གསེར་གྱི་གཉའ་ཤིང་ནི་ཆག བོད་ཁམས་སིལ་བུར་སོང་། གཡུང་དྲུང་བོན་གྱི་བསྟན་པ་ནི་ནུབ། འདི་ལྟ་བུའི་དུས་བྱུང་བས། ཐུགས་ཀྱི་བརྣག་པ་ཞུ་འཚལ། ཞུས་པས། སྣང་བཞེར་ལོད་པོའི་ཞལ་ནས། ང་ལ་སྤུ་བྱ་བ་གསེར་སྲང་གཅིག་ལ་ལོ་གསུམ་བསྒྲུབས་བཏང་ན་བོད་ཁམས་རླུང་གིས་འཁྱེར་བ་ཡོད་པ་འདི་བྱའམ། ཁྱུང་བྱ་བ་གསེར་སྲང་ཕྱེད་ལ་ཟླ་བ་གསུམ་བསྒྲུབས་ནས་བཏང་ན། ཡར་ལུང་སོག་ཀ་ཁྲི་སྲོང་ལྡེ་བཙན་འཁོར་དང་བཅས་པ་ཕུང་པ་ཡོད་པ་དེ་བྱ་འམ། རྔུབ་བྱ་བ་གསེར་ཞོ་གཅིག་ལ་ཞག་བདུན་བསྒྲུབས་ནས་བཏང་ན་རྒྱལ་པོ་ཉིད་སོད་པ་ཡོད་པ་འདི་བྱའམ་གསུངས་པས་ཞེས་བན་བོན་གྲུབ་མཐའི་འཕེལ་འགྱུར་གྱི་དགོས་དབང་སྟོན་པའི་གཏམ་རྒྱུད་འདི་ལས་ཁྱུང་ཞེས་པའི་བསྟན་དོན་ཡང་གསལ་བོར་བསྟན་ཡོད། 
[9] Fredrick W.Bunce：«A Dictionary of Buddhist and Hindu Iconography », p.103-105,Published by D.K.Printworld(P)Ltd. New Delhi-110015,1997。
[10] «后汉书•南蛮西南夷列传»：“冉駹夷者，武帝所开，元鼎六年以为汶山郡。……皆依山居止，累石为室，高者至十余丈，为邛笼”。
[11] 孙宏开：«“邛笼”考»，«民族研究»1981年第1期。孙宏开：«试论“邛笼”文化与羌语支语言»，载«民族研究»1986年第2期。
[12] 石硕：«“邛笼”解读----一个隐含青藏高原碉楼起源真相的符号»，载«青藏高原东缘的古代文明»，四川出版集团，四川人民出版社，2011年9月第1次印刷，第365页；石硕：«青藏高原碉楼的起源与苯教文化»，« 民族研究 »2012年第5期，p.85。
[13] ཁྱུང་པོ་དཀར་ནག་སེར་གསུམ་ལ་ཡིག་ཆ་མི་འདྲ་བའི་ནང་གི་བརྗོད་སྟངས་ལ་ཁྱད་པར་ཡོད་པ་སྟེ། དབུ་ནག་མིའུ་འདྲ་ཆགས་དང་ཁྱུང་རབས་སོགས་ཀྱི་ཡིག་ཆ་ལས་དཀར་ནག་སེར་གསུམ་དུ་བརྗོད་ཡོད་པ་དང་། ཁྱུང་པོའི་རྒྱལ་རབས་ཤེལ་དཀར་མེ་ལོང་དང་། མཁས་གྲུབ་ལུང་རྟོགས་རྒྱ་མཚོས་བརྩམས་པའི་བསྟན་འབྱུང་རིག་པའི་ཤན་འབྱེད་ནོར་བུ་ཀེ་ཏ་ཀའི་ཏོ་ཤལ། ཨ་ལག་བོན་བརྒྱ་ཚང་གིས་མཛད་པའི་བསྟན་འབྱུང་ཤེལ་གྱི་རྒྱང་མཐོང་དང་། ཞང་བོད་བསྟན་འབྱུང་ལྷ་རྒྱུད་རིན་ཆེན་ཕྲེང་བ་སོགས་སུ་ཁྱུང་པོ་དཀར་ནག་སེར་ཁྲ་བཞི་རུ་འདོད་པ་ཡིན།