ཏུན་ཧོང་གཏེར་ཡིག་གི་བོད་ཀྱི་ཡིག་གཟུགས་ཁྱད་ཆོས་དང་འབྲེལ་ཏེ་ཡིག་ཆའི་སྔ་ཕྱིའི་སྐོར་གླེང་བ།

ནང་དོན་གནད་བཤུས། ཏུན་ཧོང་གཏེར་ཡིག་གི་ཡིག་གཟུགས་ཀྱི་མགོ་དཔུང་རྐང་གསུམ། ཕུབ་ཟགས་བཅས་ཀྱི་སྨྱུག་འགྲོས་དང་འཐེན་སྟངས། ཉམས་དང་ཟུར་དག་དཔྱིས་ཕྱིན་པར་ཐོན་མི་ཐོན་དང་། སྨྱུ་གུའི་ཁམ་རྩེ་གསེག་ལུགས་ཀྱི་ཚད་མང་ཉུང་། དཔངས་ཞེང་ཕྲ་སྦོམ་ཕབ་འཇོག་གི་ཆ་གྲངས་བགོ་ཚུལ་བཅས་ནི་ཡིག་ཆ་སོ་སོའི་སྟེང་གི་མངོན་ཚུལ་གཅིག་མ་རེད། འདིར་ཏུན་ཧོང་བོད་ཀྱི་གཏེར་ཡིག་གི་ཡིག་གཟུགས་ཀྱི་ཁྱད་ཆོས་འབུར་དུ་ཐོན་པ་གཙོ་བོར་བརྗོད་ཡོད་པ་དང་། ཏུན་ཧོང་ཡིག་གཟུགས་ཀྱི་ཁྱད་ཆོས་བརྗོད་པ་ལས་ཏུན་ཧོང་ཡིག་ཆའི་དུས་ཀྱི་སྔ་ཕྱིའི་ཁྱད་པར་ཤུགས་ལ་རྟོགས་ཐུབ་པའི་ཚུལ་རྣམས་བརྗོད་ཡོད།
གནད་ཚིག ཏུན་ཧོང་གཏེར་ཡིག ཡིག་གཟུགས་ཀྱི་ཁྱད་ཆོས། ཏུན་ཧོང་གཏེར་ཡིག་གི་དུས་ཀྱི་སྔ་ཕྱི།        ཏུན་ཧོང་གཏེར་ཡིག་གི་ཡིག་གཟུགས་ལ་ཁྱད་ཆོས་འབུར་དུ་ཐོན་པ་མང་དུ་སྣང་། དཔེར་ན་གསལ་བྱེད་ཀྱི་ཡི་གེ་ཀ་ལྟ་བུ་ལ་མཚོན་ན་དེང་སང་གི་འབྲི་ཚུལ་བཞིན་བྱས་ན་སྨྱུག་འགྲོས་ཐེངས་མ་བཞི་བགྲོད་དགོས་ཀྱང་། ཏུན་ཧོང་གཏེར་ཡིག་གི་ཡིག་གཟུགས་ལ་ཐེངས་མ་གཉིས་མ་གཏོགས་འགྲོ་མི་དགོས། ག་ཡང་དེ་བཞིན་ནོ། །དེ་བཞིན་དུ་ད་དང་ང་གཉིས་ཀྱི་ཁྱད་པར་ནི་སྦོ་དང་རྐང་བའི་རིང་ཐུང་ཁོ་ནས་མཚོན་པ་དེང་སང་གི་འབྲི་ཚུལ་དང་དེ་ལས་གཞན་དཔུང་བའི་རིང་ཐུང་གི་སྟེང་ནས་ཀྱང་མཚོན་དགོས་པ་ནི་ཏུན་ཧོང་ཡི་གེའི་འབྲི་ཚུལ་རེད། ལ་དང་པ་ལྟ་བུ་ལ་མཚོན་ན་ཡང་མགོ་ནི་མགོ་ཐུང་ལ་བྱས་ནས་ཡར་འཕུལ་ལ་མགོ་མེད་པར་བྲིས་པ་ནི་དེང་སང་གི་འབྲི་ཚུལ་དང་། མགོ་ནི་ཡར་འཕུལ་ལ་བྱས་ནས་མགོ་ཐུང་ལ་མགོ་མེད་པར་བྲིས་པ་ནི་ཏུན་ཧོང་གཏེར་ཡིག་གི་འབྲི་ཚུལ་རེད། ཁ་དང་ག ཅ་དང་ཆ། པ་དང་ཕ། མ་དང་ན། ཉ་དང་ཏ་བཅས་སོགས་ཀྱི་འབྲི་ཚུལ་ཡང་དེང་སང་གི་འབྲི་ཚུལ་དང་བསྡུར་ན་ཏུན་ཧོང་གི་ཡི་གེའི་འབྲི་སྟངས་ལ་ཐུན་མོང་གི་ཁྱད་ཆོས་འབུར་དུ་ཐོན་པ་མང་། དེ་ལྟ་ན་ཡང་། ཏུན་ཧོང་གཏེར་ཡིག་དང་རྡོ་རིང་གི་ཡིག་གཟུགས་ལ་དཔྱད་པ་བཏང་བ་རང་རྒྱལ་ནང་ཁུལ་དུ་ཆེར་མ་མཐོང་ལ། ཕྱི་རྒྱལ་ཁག་ཏུ་དུས་རབས༢༠བ་ནས་བཟུང་རྡོ་རིང་གི་ཡིག་གཟུགས་དང་ཏུན་ཧོང་གཏེར་ཡིག་གི་ཡིག་གཟུགས་ལ་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་མགོ་བརྩམས་འདུག་སྟེ། དཔེར་ན། ཁུ་རེ་སུ་ཏེ་ན་ཤེར(Cristina Scherrer scaub)དང་། སམ་བམ་སུ་ཀ(Sam Van schork)དང་། ཨུ་བྷ་ཁ།(Jacob Oalton Holga Uebach) བྷུ་རན་ངྷ་ངྷོ་ཙུན(Brandon Dotson)བཅས་སོགས་ལྟ་བུ་ཡིན། འདིར་རྒྱལ་སྤྱིའི་ཏུན་ཧོང་གཏེར་ཡིག་ཞིབ་འཇུག་གི་ལས་གཞི་ཞེས་པར་འཁོད་པའི་ཏུན་ཧོང་གཏེར་ཡིག་གི་ཡིག་གཟུགས་ཀྱི་ཁྱད་ཆོས་བཀོད་པ་ཞེས་པ་དང་། ཏུན་ཧོང་གཏེར་ཡིག་གི་ཡིག་གཟུགས་དངོས་ཀྱི་ཁྱད་ཆོས་ལ་ལོ་ངོ་གཉིས་ཀྱི་རིང་བརྟགས་ཤིང་དཔྱད་པའི་དཔྱད་འབྲས་གཉིས་ཟུང་དུ་འབྲེལ་བ་ལ་བརྟེན་ནས། ཏུན་ཧོང་གཏེར་ཡིག་ལས་བོད་ཀྱི་ཡིག་གཟུགས་ཀྱི་ཁྱད་ཆོས་འབུར་དུ་ཐོན་པ་རྣམས་ཟུར་དུ་བྱུང་ནས་བརྗོད་པར་བྱས་ཡོད་ཅིང་། སྐྱོན་དང་ནོར་བ་ནི་མཆིས་ངེས་པས་མཁས་པའི་སྤྱན་སྔར་འཆགས་སོ། །
       དེ་ལ་ཏུན་ཧོང་གཏེར་ཡིག་གི་ཡིག་གཟུགས་ལ་རྣམ་པའི་ཆ་ནས་རྒྱལ་སྤྱིའི་ཏུན་ཧོང་གཏེར་ཡིག་ཞིབ་འཇུག་གི་ལས་གཞི་ཞེས་པར། གྲུ་བཞི་ཅན་དང་མདོ་ཡིག་དང་། །གཞུང་ཡིག་དང་ནི་དགོན་ཡིག་དང་། །ཆོས་ཡིག་དབུ་མེད་སྨིན་མེད་གཟུགས། །གཞུང་ཡིག་ཆོས་ཡིག་ནང་གསེས་གཉིས། །ཡིག་གཟུགས་མི་འདྲ་རིགས་དགུ་བྱུང་། །ཞེས་གཟུགས་དབྱིབས་མི་འདྲ་བ་རིགས་དགུ་ཙམ་དབྱེ་ནས་བརྗོད་པ་བཞིན། འདིར་ཡང་རེ་རེ་བཞིན་བཀོད་ནས་བརྗོད་པ་ལ་གཤམ་གསལ་ལྟར།
གཅིག གྲུ་བཞི་ཅན་གྱི་ཡིག་གཟུགས།
       གྲུ་བཞི་དབྱིབས་སུ་ཡོད་པའི་ཡི་གེ་འདིའི་རིགས་ཀྱིས་ཤོག་བུའི་སྟེང་དུ་བྲིས་ཡོད་པའི་ཡིག་ཆ་དེ་འདྲ་མང་པོ་ཞིག་མེད། ཡི་གེའི་འབྲི་སྟངས་འདི་ནི་བོད་ཀྱི་ཡུལ་དབུས་སུ་མཆིས་པའི་རྡོ་རིང་སྟེང་ན་འཁོད་པའི་ཡི་གེའི་རྣམ་པ་ལས་བྱུང་བ་ཞིག་ཡིན་ལ། ཡིག་གཟུགས་འདི་བྱུང་བའི་དུས་ནི་སྤྱི་ལོ༧༦༠ནས༨༢༠བར་ཡིན། ཏུན་ཧོང་བྲག་ཕུག་ལས་ཐོན་པའི་ཡིག་ཆ་ཉུང་ཤོས་ཤིག་ལ་ཡིག་གཟུགས་འདི་ཐོན་བཞིན་ཡོད་ཅིང་། ཡིག་གཟུགས་འདི་ལ་སྨྱུག་ཤད་དྲང་མོར་ཡོད་པ་དང་རྐང་བ་ཐུང་ཞིང་དཔུང་བ་རིང་བས་གྲུ་བཞིའི་དབྱིབས་ལྟར་འོང་ཡོད་པས་གྲུ་བཞི་དབྱིབས་ཅན་གྱི་ཡི་གེ་ཞེས་བརྗོད། གྲུ་བཞི་ཅན་གྱི་ཡིག་གཟུགས་འདི་དག་ནི་རྡོ་དང་བྲག་ངོས་སུ་བརྐོས་པ་ཤས་ཆེ་ན་ཡང་། ཤོག་བུ་སྟེང་དུ་བཀོད་མེད་པ་ཡང་མིན་ཏེ། དེར་མ་ཟད། སྣག་ཚ་དང་སྨྱུ་གུ་མ་འདྲ་བའི་དབང་གིས་ཤོག་བུའི་སྟེང་གི་ཡིག་གཟུགས་ལ་བྱེ་བྲག་གི་རྣམ་པ་ཡང་དུ་མ་བྱུང་ཡོད། དེ་བས། གྲུ་བཞི་ཅན་གྱི་ཡིག་གཟུགས་ལ་ཁྱད་ཆོས་སྤྱིར་བཏང་བ་དང་དམིགས་བསལ་ཅན་དང་ཡིག་ཆ་གང་དང་གང་ཡོད་པ་བཅས་ཀྱི་སྒོ་ནས་བརྗོད་ན་འདི་ལྟར།
       ༡ ཁྱད་ཆོས་སྤྱིར་བཏང་བ།
       གསལ་བྱེད་ཀྱི་ཡི་གེ་འདི་རིགས་ནི་རྣམ་པ་གྲུ་བཞི་ཅན་ཤ་སྟག་ཡིན་ཏེ། འཁྱོགས་ཤད་དང་གསེགས་ཤད་ཡིན་ན་མ་གཏོགས་གཞན་རྣམས་ཀྱི་མཐུག་ཚད་དང་རིང་ཚད་མགོ་མཇུག་བར་མཚུངས་པ་ཡིན། རྐང་བ་དང་ཤད་ཐུང་ངུར་ཡོད་པ་དང་། ཤད་དང་རྐང་བ་དྲང་མོར་འཐེན་པ་དང་གཡས་སུ་བཀུག་པ་ཉུང་། རྐང་བའི་སྣེ་མོ་བཀུག་མེད་པ་དང་། ད་དྲག་དང་འ་མཐའ་ཡོད་པ་བཅས་རེད།
       ༢ ཁྱད་ཆོས་དམིགས་བསལ་ཅན།
       གསལ་བྱེད་ཀྱི་ཡི་གེ་ལས་ཏ་ཡིག་ལྟ་བུ་ལ་མཚོན་ན། ཏ་ཡིག་གི་རྐང་བ་དྲང་མོར་འཐེན་ཡོད་པར་མ་ཟད་རིང་བར་ཡོད་པས། ཏ་ཡིག་གི་ཡིག་གཟུགས་ནི་བྷི་ར་ཧ་མིའི་ཡིག་གཟུགས་ཀྱི་ཏ་ཡིག་ལས་བྱུང་བའི་ཁྱད་རྟགས་གསལ་བར་མངོན་འདུག དེ་མིན་ཕ་ཡིག་ལ་མཚོན་ན་ཡང་ཕ་ཡིག་གི་མཆེ་བ་ནི་གཡོན་ཕྱོགས་ཀྱི་སོ་ཡིག་གི་ཟུར་ནས་གཡས་ཕྱོགས་ཀྱི་དཔུང་བའི་རྩེ་མོར་འཐེན་ཡོད་པ་དང་། བ་ཡིག་དང་ག་ཡིག་གི་མགོ་ནི་གྲུ་བཞི་དང་སྙོམས་པར་ཡོད་ཅིང་། ཟུར་གསུམ་ལྟར་མེད། ལ་ཡིག་ནི་གཡས་ཕྱོགས་ཀྱི་དཔུང་བའི་མགོ་ཡིག་ལ་མགོ་རིང་བོ་ཡོད་པ་ནི་གུ་བྷ་བྷྲཧྨ་ཡིག་གཟུགས་སྔོན་མ་དང་མཚུངས་པ་བཅས་རེད།
       ༣ ཡིག་ཆ་གང་དང་གང་ཡོད་པ།
       IOLTibJ5750དངPT12887／187 དོན་ཆེན་གནད་བསྡུས། IOL Tib J734 ལོ་རྒས་པའི་སྐོར། IOLTib J753 ཁྲིམས་ཡིག་གི་སྐོར། P.T1071རི་ད(དྭ)གས་རྔོན་པའི་སྐོར། IOL Tib J740 མོ་དང་ཁྲིམས་ཡིག་གི་སྐོར། IOL Tib J858 གཞུང་ཡིག P.T1043མོ་ཡིག P.T1134འདས་མཆོད་ཀྱི་ཆོ་ཀ་ལ་སོགས་པའི་ཡིག་ཆ་དག་ནི་གྲུ་བཞི་དབྱིབས་སུ་ཡོད་པའི་ཡི་གེའི་ཁོངས་སུ་གཏོགས་པ་ཡིན་ལ། ཡིག་ཆ་འདི་དག་ནི་བོད་བཙན་པོས་སྤྱི་ལོ༧༨༦ལ་ཏུན་ཧོང་ལ་མངའ་བསྒྱུར་བ་ནས་སྤྱི་ལོ༨༤༨ལ་མཇུག་སྒྲིལ་བའི་དུས་སྐབས་སུ་བྲིས་པའི་ཡིག་ཆ་དག་ཡིན།ནང་དོན་གྱི་ཆ་ནས་ལོ་རྒྱུས་དང་ལོ་རྒྱུས་ཕྱེད་ཙམ་ཅན་སྟོན་པའི་སྐོར་དང་རི་དྭགས་སྔོན་པ། རྐུན་ལས་སོགས་ལ་ཁྲིམས་གཅོད་པའི་ཁྲིམས་ཡིག་གི་སྐོར། མོ་ཡིག་གིས་ཁྲིམས་རྩོད་ཐག་གཅོད་པའི་སྐོར། རྒྱལ་བོའི་འདས་མཆོད་ཀྱི་ཆོ་ག་སྟོན་པའི་སྐོར་བཅས་འདུག
གཉིས། མདོ་ཡིག་གི་ཡིག་གཟུགས།
       ཏུན་ཧོང་ནས་ཐོན་པའི་མདོ་ཡིག་གི་ཡིག་གཟུགས་ལ་རིགས་གཉིས་སུ་དབྱེ་ཆོག་སྟེ། བོད་ཡུལ་ནས་ཡིག་གཟུགས་ལ་སྦྱངས་པ་ཐོན་པའི་བོད་མ་ཡིན་པའི་མི་རིགས་གཞན་གྱིས་བྲིས་པའི་མདོ་ཡི་ཡི་གེའི་སྐོར་དང་། བོད་རང་ས་ནས་སྦྱངས་པ་ཐོན་པའི་བོད་མིས་བྲིས་པའི་མདོ་ཡི་ཡི་གེའི་སྐོར་ཡིན། ཡི་གེའི་སྐོར་འདི་གཉིས་ཀྱི་རྣམ་པ་ལ་ཁྱད་པར་ཡོད་ན་ཡང་། གཉིས་ཀ་མདོ་ཡིག་གི་ཁོངས་སུ་འདུས་པས་མདོ་ཡིག་གི་ཡིག་གཟུགས་ཞེས་བརྗོད་ཆོག ཡི་གཟུགས་འདི་དག་ནི་གྲུ་བཞི་ཅན་གྱི་ཡིག་གཟུགས་ལ་འགྱུར་བ་བྱུང་ནས་ཐོན་པ་ཡིན་ལ། ཡིག་གཟུགས་ཀྱི་ཁྱད་ཆོས་ནི་ཡི་གེའི་རྐང་བ་རིང་བ་དང་། བ་ཡིག་དང་ག་ཡིག་གི་ཁ་ནི་ཟུར་གསུམ་ཅན་དུ་ཡོད་པས་ཟུར་གསུམ་དུ་ཆགས་ཡོད། མདོ་ཡིག་གི་ཡིག་གཟུགས་མང་པོ་ནི་ཀློག་ན་ཤིན་ཏུ་སླ་བ་ཡིན་ལ། བོད་ཡུལ་དབུས་ནས་ཐོན་པའི་ཤེར་ཕྱིན་གྱི་མདོ་ཡིག་རྣམས་ནི་མེ་ཏོག་པད་མ་དང་གུག་འཁྱོག་སྦྲུལ་གཟུགས་ལྟ་བུའི་ཐིག་ཤད་ཀྱིས་བརྒྱན་པར་བྱས་ཡོད་པ་ཡང་ཡིན་པ་བཅས་ཡིན།
       ༡ ཁྱད་ཆོས་སྤྱིར་བཏང་བ།
       སྨྱུག་ཁ་འཐེན་སྟངས་བདེ་སླ་རུ་ཡོད་པ་དང་། གྲུ་བཞི་ཅན་དུ་ཡོད་པའི་ཡི་གེ་སྐོར་ཞིག་ལ་ཟུར་གསུམ་དབྱིབས་སུ་ཐོན་པར་མ་ཟད། རྐང་བ་རིང་བ་དཔེར་ན་ད་ལྟ་བུ་དང་། སྨྱུག་ཁ་སྒོར་བ་ཉུང་ཤོས་ཡོད་པ་དཔེར་ན་ར་ལྟ་བུའོ། །དེ་མིན་ཤད་ཀྱི་རྐང་བའི་སྣེ་མོ་ཟུར་དུ་འཐེན་ནས་ཡོད་པའམ་བྲིས་ཕྱོགས་ཀྱིས་ཀུག་པར་བྱས་ཡོད་པ་བཅས་ཡིན།
       ༢ ཁྱད་ཆོས་དམིགས་བསལ་ཅན།
       དེང་སང་གི་བྲིས་གཟུགས་དང་བསྡུར་ན། གསལ་བྱེད་ཀྱི་ཡི་གེ་ལས་ཕ་ཡིག་གི་མཆེ་བ་ཇེ་ཐུང་དུ་མངོན་ཡོད་པ་དང་གཡས་ཕྱོགས་ཀྱི་ཟུར་ཞབས་སུ་ཐོན་པ་ཇེ་ཉུང་དུ་སོང་ཡོད། བ་ཡིག་ནི་ཟུར་གསུམ་དུ་ཡོད་པ་དང་མགོ་ཤད་སྙོམས་པར་ཡོད། འ་ཡིག་ནི་འ་ཡིག་ལ་ཡོད་པའི་ཙ་རྟགས་རྒྱུན་དུ་བོར་ནས་བྲིས་ཡོད་པ་དང་། ལ་ཡིག་ལ་དཔུང་ཡིག་གི་མགོ་མེད་པ་བཅས་སོ། །
       ༣ ཡིག་ཆ་གང་དང་གང་ཡོད་པ།
       དུས་རབས༩བའི་ཕྱེད་ཀྱི་ཐོག་མ་ལ་བོད་ཀྱི་བཙན་པོས་ཡིག་མཁན་རྣམས་ལ་སངས་རྒྱས་ཀྱི་མདོ་ཡིག་མང་པོ་འབྲིར་བཅུག་པས། མདོ་ཡིག་གི་ཡིག་གཟུགས་ཀྱི་ཁྱད་ཆོས་མངོན་པའི་དཔེ་ཆ་མང་པོ་བྱུང་། ཏུན་ཧོང་བྲག་ཕུག་ནས་ཤོག་དྲིལ་སྟོང་ཚོ་འགའ་ཞིག་ཐོན་པ་ལས། མདོ་ཡིག་གི་ཡིག་གཟུགས་ཀྱི་ཁྱད་ཆོས་ཐོན་པའི་ཡིག་ཆ་གཙོ་བོ་ནི་ཨཔརརིམིཏཱཡུདྣམ་སུཏྲ་སྟེ་ཚེ་དཔག་ཏུ་མེད་པ་ཞེས་བྱ་བ་ཐེག་པ་ཆེན་པོའི་མདོ་ཡི་ཤོག་དྲིལ་དང་། ཤེར་ཕྱིན་གྱི་མདོ་ཡི་པོ་ཏིའི་སྐོར་གཉིས་ཡིན། བོད་ཡུལ་དབུས་ནས་ཐོན་པའི་ཤེར་ཕྱིན་གྱི་མདོའི་སྐོར་ཡང་ཡོད། ཤེར་ཕྱིན་གྱི་མདོ་ཡིག་འདི་དག་ནི་སྤྱི་ལོ༨༡༥ནས༨༣༨བར་རྒྱལ་པོ་ཁྲི་ལྡེ་གཙུག་བརྩན་གྱི་རིང་སྟེ། སྤྱི་ལོ༨༢༠ནས༨༩༠བར་བོད་ཀྱིས་ཏུན་ཧོང་ལ་མངའ་བསྒྱུར་བའི་སྐབས་དེ་ཤེད་དུ་བྱུང་བར་ཤེས། བོད་བཙན་པོའི་སྐབས་སུ་བྱུང་བའི་མདོ་ཡིག་ཉུང་ཤོས་ཤིག་ནི་ཡུལ་མུ་རན་དང་ཨེན་དེ་རེའི་བྱེ་མ་ནས་རྙེད་པ་ཡང་ཡོདIOLTibL310.1210ཚེ་དཔག་ཏུ་མྱེད་པ་ཞེས་བྱ་བ་ཐེག་པ་ཆེན་པོའི་མདོ་དབྱིན་ཇིའི་དཔེ་མཛོད་ཁང་དུ་ཡོད་པའི་སྐོར་དང་། P.T.4008ཚེ་དཔག་ཏུ་མྱེད་པའི་མདོ་དཀར་ཆག་ཏུ་བཀོད་མེད་པའི་ཤོག་དྲིལ་གྱི་སྐོར་དང་། P.T2216བཅས་དང་ཨུ་རུ་སུ་དང་ཀྲུང་གོ་ན་མཆིས་པའི་ཡིག་ཆ་འགའ་ཤས། IOL Tib 192－ 126 IOL Tib 107.5ཤེར་ཕྱིན་གྱི་མདོ་དབྱིན་ཇིའི་དཔེ་མཛོད་ཁང་དུ་ཡོད་པའི་སྐོར་དང་། P.T.1300 P.T.1299－209ཤེར་ཕྱིན་གྱི་མདོ་ཧྥ་རན་སིའི་དཔེ་མཛོད་ཁང་དུ་ཡོད་པའི་སྐོར་བཅས་ནི་མདོ་ཡིག་གི་ཡིག་གཟུགས་ཀྱི་ཁྱད་ཆོས་ཐོན་ཡོད་པའི་ཡིག་ཆ་དག་ཡིན། ཁོ་བོ་ནི་སྤྱི་ལོ༢༠༡༣ལོའི་ཟླ་བ༣བར་ཡིག་ཆ་འདི་དག་ལ་དངོས་སུ་མཇལ་ནས་རེ་རེ་བཞིན་ཐོ་གཏུགས་ནས་བྲིས་པ་ཡིན།
གསུམ། གཞུང་ཡིག་གི་ཡིག་གཟུགས་ལས་དབུ་ཅན་གྱི་སྐོར།
       ཡིག་གཟུགས་འདིས་བྲིས་པའི་ཡིག་ཆ་ནི་སྤྱིར་བཏང་དུ་སྲིད་གཞུང་གི་ཡིག་ཆའི་སྐོར་ཡིན་པས། ཡིག་གཟུགས་ལ་ཡང་གཞུང་ཡིག་གི་ཡིག་གཟུགས་ཞེས་བརྗོད་པ་དང་། དབྱེ་ན་རིགས་གཉིས་ཏེ། དབུ་ཅན་དང་དབུ་མེད་དོ། །ཏུན་ཧོང་གི་ཡིག་ཆ་དག་ལས་གཞུང་ཡིག་གི་ཡིག་གཟུགས་ལ་དབུ་ཅན་དང་དབུ་མེད་གཉིས་ཀྱི་ཁྱད་ཆོས་ཐོན་ཡོད་པ་དང་། ཡིག་གཟུགས་འདི་དག་ནི་བོད་བཙན་པོས་ཏུན་ཧོང་ས་ཁུལ་ལ་མངའ་བསྒྱུར་བའི་སྐབས་སུ་བྱུང་།གཞུང་ཡིག་གི་ཡིག་གཟུགས་དབུ་ཅན་མ་ནི་མདོ་ཡིག་གི་འབྲི་ཚུལ་དང་མཚུངས་པ་དང་། གཞུང་ཡིག་གི་ཡིག་གཟུགས་དབུ་མེད་མ་ནི་ཕྱིས་སུ་བོད་དུ་དར་བའི་དབུ་མེད་ཐམས་ཅད་ཀྱི་མེས་པོ་ལྟ་བུ་ཡིན་ཏེ། ལྡན་ལུགས་དང་ལི་ལུགས་བློ་ལྡན་ཡིག་གསར། མཁའ་འགྲོའི་བརྡ་ཡིག་གཏེར་མ་སོགས་རིགས་མི་འདྲ་བ་མང་དུ་བྱུང་བ་དང་། གཞུང་ཡིག་གམ་དབུས་ཡིག་དང་། ཁམས་བྲིས་སོགས་བྱུང་བ་དང་། དབུས་ཡིག་ལ་ནང་གསེས་སུ་སུག་རིང་དང་། དཔེ་ཚུགས། ཚུགས་ཐུང་། འཁྲུག་ཡིག་གམ་དབུས་ཡིག་ལྕགས་ཐག་མ། འབྲུ་ཚ། མཛེས་རྩལ་ལ་སོགས་པ་ཡི་གེའི་འབྲུ་ལུགས་སྣ་ཚོགས་པ་ཞིག་བྱུང་བ་ལ་སོགས་པ་ཡང་། ཏུན་ཧོང་གཏེར་ཡིག་གི་གཞུང་ཡིག་གི་ཡིག་གཟུགས་འདིའི་རྨང་གཞི་ལས་འཕྲོས་པ་ཡིན་ཤས་ཆེ། གཞན་ཡང་ཞིབ་ཏུ་བརྟག་ཚེ། དབུ་ཅན་དབུ་མེད་གཉིས་ཀྱང་ཐོག་མ་ཞིག་ནས་མཉམ་དུ་མཛད་པ་མིན་པར། དབུ་ཅན་འདི་ཀ་རང་མགྱོགས་པར་བྲིས་པ་ལས་དབུ་མེད་རང་བཞིན་གྱིས་བྱུང་བ་ལྟར་མངོན་ཏེ་ཞེས1དགེ་འདུན་ཆོས་འཕེལ་གྱིས་གསུངས་པ་ཡང་ཡིག་ཆ་འདི་དག་གི་སྟེང་ནས་གཟོད་བདེན་པའི་ངེས་ཤེས་འདྲོངས་ཐུབ། གཞུང་ཡིག་གི་ཡིག་གཟུགས་དབུ་ཅན་དང་དབུ་མེད་གཉིས་གང་ཡིན་ཀྱང་ཡི་གེའི་སྨྱུག་ཁའི་གྲངས་ཀ་དང་གོ་རིམ་བཅས་ལ་འགྱུར་བ་མངོན་གསལ་བྱུང་ཡོད་ཅིང་། སྨྱུག་ཁ་ཡར་སྐོར་བའམ་མར་འཐེན་པའི་སྐབས་སུ་དབུ་ཅན་ཉིད་དབུ་མེད་དུ་གྱུར་བས་དབུ་མེད་བྱུང་བ་ཡིན་ལ། འཕྲིན་ཡིག་མང་བོར་དབུ་ཅན་དང་དབུ་མེད་གཉིས་ཀྱི་སྨྱུག་ཁ་སྒོར་ཚུལ་མངོན་གསལ་དོད་པའི་འགྱུར་ལྡོག་བྱུང་འདུག་པ་ཤིན་ཏུ་གསལ།
       ༡ ཁྱད་ཆོས་སྤྱིར་བཏང་བ།
       གཞུང་ཡིག་ཡིག་གཟུགས་ཀྱི་ཁྱད་ཆོས་མངོན་པའི་ཡིག་ཆ་འདི་དག་ཀྱང་། སྤྱིའི་ཆ་ནས་མདོ་ཡིག་ཡིག་གཟུགས་ཀྱི་འབྲི་ཚུལ་དང་འདྲ་ཞིང་། ཡིག་གཟུགས་ཀྱི་ཚུགས་ཀ་ལ་རྗེས་སུ་དཔག་ན། གྲུ་བཞི་ཅན་གྱི་ཡིག་གཟུགས་འབྲི་ཇེ་བདེ་དང་ཇེ་མགྱོགས་སུ་བཏང་ནས་བྱུང་བ་ཡང་གསལ་བར་རྟོགས་ནུས། དཔེར་ན། མདོ་ཡིག་ཇེ་མགྱོགས་སུ་བཏང་བས་རྐང་བའི་སྣེ་མོ་གུག་པ་དང་ཡི་གེའི་སྨྱུག་ཁ་གཡས་ཕྱོགས་སུ་འཐེན་པ་ཇེ་ཉུང་དུ་སོང་བ་བཅས་ཀྱིས་གཞུང་ཡིག་གི་ཡིག་གཟུགས་སུ་ཆགས་ཏེ་བྲིས་གཟུགས་ཐོན། གཞུང་ཡིག་ཡིག་གཟུགས་ལས་དབུ་ཅན་གྱི་ཡི་གེ་ཟུར་གསུམ་ཅན་ནི་དཔེར་ན། P.T.999ལྟ་བུ་དང་། དབུ་མེད་ཀྱི་འཁྱོག་ཡིག་ནི་དཔེར་ན། P.T.1085ལྟ་བུ་ཡིན་པས་གཞུང་ཡིག་གི་གཟུགས་ནི་ཡིག་ཆ་དེ་དག་གི་བར་གྱི་ཡིག་གཟུགས་ཀྱི་འགྱུར་བ་ཞིག་ཡིན་པར་སྙམ།
       ༢ ཁྱད་ཆོས་དམིགས་བསལ་ཅན།
       གསལ་བྱེད་ཀྱི་ཡི་གེ་ལས་ཀ་ཡིག་སྨྱུག་ཁ་གཉིས་སུ་གྱུར་བ་དང་། བ་ཡིག་དང་ག་ཡིག་གི་མགོ་ནི་ཟུར་གསུམ་དུ་གྱུར་བ་བཅས་སོ། །ཐོན་མིའི་ཞལ་ལུང་ལས། དཔེར་ན་ཀ་སྡེ་གཅིག་པུའི་སྟེང་ནས་མཚོན་པས་ཤེས་སླ་ཞིང་།ཁྱད་པར་དུ་དབུ་ཅན་གྱི་ང་ཡིག་བཟབས་ནས་མ་བྲིས་ན་ཡིག་ཚུགས་མི་ཐོན་ཞིང་། དབུ་མེད་ཀྱི་ང་ཡིག་བཟབས་པ་ལས་མགྱོགས་པར་བྲིས་པས་ཡིག་ཚུགས་ཐོན་པ་ནི་མངོན་སུམ་ཡིན་པ་བཞིན་ནོ། །འདིས་ནི་དབུ་མེད་ལ་ཡང་གཟབ་པར་བྲིས་པས་ཚུགས་ཡིག་དང་། མགྱོགས་པར་བྲིས་པས་རྒྱུགས་ཡིག་གམ་འཁྲུགས་ཡིག་བྱུང་བའི་རིམ་པའང་ཤེས་པར་བྱའོ་ཞེས2དབུ་མེད་ཀྱི་ནང་གསེས་སུ་རིགས་མི་འདྲ་བ་ཇི་ལྟར་བྱུང་བའི་རིམ་པ་ཞིག་ཡོད་ཚུལ་སྨྲས་པ་ཡང་ཏུན་ཧོང་གཏེར་ཡིག་ལའང་ཇི་ལྟ་བ་བཞིན་བྱུང་ཡོད་དོ། །
       ༣ ཡིག་ཆ་གང་དང་གང་ཡོད་པ།
       གཞུང་ཡིག་གི་དབུ་ཅན་དང་དབུ་མེད་ཀྱི་རྣམ་པ་གཉིས་ཀ་ཡང་ཏུན་ཧོང་ནས་ཐོན་པའི་ཡིག་ཆ་དང་། ཡུལ་མུ་རན་དང་མ་ཟར་དམག་གི་ཁྲོམ་ནས་ཐོན་པ་འདྲ་ཞིང་། གཞུང་ཡིག་གི་ཡིག་ཆ་ཕལ་ཆེ་བ་ནི་བོད་བཙན་པོས་ཏུན་ཧོང་ལ་མངའ་བསྒྱུར་སྐབས་སུ་བྱུང་བ་དང་འགའ་ཤས་ཤིག་ནི་བོད་ཡུལ་དབུས་ནས་ཐོན་པ་རེད། དབུ་མེད་ཀྱི་ཡིག་གཟུགས་འདི་དག་ནི་མངའ་རིས་ཀྱི་བྲག་བརྐོས་ཡི་གེ་དང་བསྡུར་ན་དུས་རབས་པ༨པ་ནས༩བའི་བར་བྱུང་བ་ཡང་རྗེས་སུ་དཔག་ཐུབ། གཞུང་ཡིག་གི་ཡིག་ཆ་འདི་དག་གི་བརྗོད་བྱའི་ཆ་ནས་གཞུང་ཚབ་ཏུ་ཐོ་བཀོད་པའི་བུན་ཡིག་དང་ས་ཡིག ཆིངས་ཡིག་དང་ས་གནས་སྲིད་གཞུང་བར་བཏང་བའི་འཕྲིན་ཡིག་བཅས་འདུས། དེ་དག་ལ་ཕྱག་རྒྱ་དང་སུག་རྒྱུ། དཔང་རྒྱ་བཀོད་པ་མང་བས་གཞུང་གིས་བྲིས་པའི་ཡི་གེ་ཡིན་པར་ཤེས་ཐུབ། དེབ་དཀར་དུ། གཞན་ཡང་སྔ་རྟགས་འཁྲུལ་མེད་ལྟ་བུར། ཉེ་དུས་འདིར་ཡུལ་དེའི་བྱེ་མའི་གསེབ་ནས་བོད་ཀྱི་རྫོང་གོག་མང་པོའི་ཤུལ་གསར་དུ་རྙེད་པ་ལས་སྔ་མོའི་བོད་ཀྱི་ཡོ་བྱད་སྣ་ཚོགས་དང་། ཡུལ་མི་ལས་ཁྲལ་བསྡུས་པའི་བྱང་བུ་ཆེ་ཆུང་དུ་མ། དམག་དཔོན་སོགས་ཀྱིས་ཕན་ཚུན་བཏང་བའི་ཡི་གེ་ལ་སོགས་པ་ཆེས་མང་པོ་ཞིག་འཐོན་ཞེས3གསུངས་པ་དེ་དག་ཀྱང་འདིའི་ཁོངས་སུ་གཏོགས་པ་ཡིན་ནོ། །
       གཞན་ཡང་། P.T999ལོང་ཤིན་དགོན་གྱི་དཔེ་མཛོད་ཁང་ནས་མདོ་ཡིག་བཤུས་ཆོག་པའི་ཡི་གེ། P.T.1083གཞུང་གིས་ཙོང་ཁར་བཏང་བའི་ཡི་གེ་སྟེ། རྒྱ་ཡི་བུད་མེད་དང་བྱིས་པ་བོད་གཞུང་གིས་ཏུན་ཧོང་དུ་འཁྱེར་མི་ཆོག་པའི་སྲིད་གཞུང་གི་བཀྱེའི་ཡིག P.T.1085ལྡན་དཀར་དུ་བཏང་བའི་གཞུང་ཡིག P.T.10892བདེ་བློན་བཏང་བའི་ཡི་གེ་ལ་སོགས་མཆིས།
བཞི། གཞུང་ཡིག་གི་སྐོར་ལས་དབུ་མེད་ཀྱི་ཡི་གེ
       དབུ་མེད་དུ་ཡོད་པའི་ཡི་གེ་ཡིན་ན་མགོ་ཡིག་མེད་པར་མཐའ་གཅིག་ཏུ་འཁྲུག་བྲིས་སུ་འདུག་ལ། འཁྱུག་བྲིས་སུ་ཡོད་པས། ཡི་གེའི་དོན་ངེས་པ་ལ་ཤིན་ཏུ་མཁོ་ཆེ་བ་མིན་ན་སྨྱུག་ཤད་ཀྱི་གྲངས་གཅིག་ཅན་དུ་བྱས་ཡོད་པ་སྟེ། མགོ་ཡིག་མེད་པར་བྱས་ནས་བྲིས་པའི་ཡི་གེ་མང་པོ་བཙན་པོ་སྐབས་ཀྱི་ཡིག་ཆ་རུ་མཐོང་བ་བཞིན་ནོ། །ཟུར་སྒོར་དབྱིབས་ཅན་དུ་ཡོད་པའི་དབུ་མེད་ཀྱི་ཡིག་གཟུགས་ཀྱང་ཡོད་ཅིང་། སྒོར་དབྱིབས་སུ་ཡོད་པའི་དབུ་མེད་ཀྱི་ཡི་གེ་ལ་རྦ་རླབས་བཞིན་གྱི་ཤད་ཀྱང་ཡོད་པ་མཐོང་།
       ༡ ཁྱད་ཆོས་སྤྱིར་བཏང་བ།
       འཁྱུག་བྲིས་སུ་ཡོད་པའི་ཕྱིར་ན། ཡི་གེ་འབྲི་བའི་ཚེ་སྨྱུག་ཁ་མ་ལངས་པར་མཐུད་ནས་བྲིས་པའི་རྣམ་པ་མངོན། ཡི་གེ་མང་པོ་ཞིག་གི་ཡི་གེ་ལ་མགོ་ཡིག་མེད་པར་བྲིས་འདུག་པ་ནི་ཀ་དང་ཅ་དང་། ཆ། ཇ། ཏ། ད། ན། པ། ཕ། ར། ལ་བཅས་ཡིན། ཡི་གེའི་དོན་གྱི་དགོས་མཁོ་མེད་ན་ཟུར་ཅན་གྱི་ཡི་གེའི་ཟུར་མེད་པར་བྱས་ཡོད། ཡི་གེ་འབྲི་བའི་ཚེ་ན་ལག་པ་འགུལ་བའི་དབང་གིས་ཤད་དང་རྐང་བ་ཡང་གུག་འཁྱོག་ལྟར་བྱས་ནས་བྲིས་འདུག་གོ །
       ༢ ཁྱད་ཆོས་དམིགས་བསལ་ཅན།
       གསལ་བྱེད་ཀྱི་ཡི་གེ་རྣམས་ལས་ཅ་དང་། ཆ། ཇ། ཏ། ད། ན། པ། ཕ བ། ར། ལ་ཡིག་བཅས་ལ་མགོ་ཅན་མེད། ཀ་ཡིག་ལ་སྨྱུག་ཁ་གཉིས་ཀྱིས་ཆོག་པར་བྱས་ནས་བྲིས་ཡོད་པ་མ་ཟད་མགོ་ཡང་རིང་བོར་མེད། ཀ་དང་ག་ཡིག་གི་མགོ་གཡོན་ཕྱོགས་སུ་དཀྱོག་ཡོད་པ་དང་། བ་ཡིག་ལ་སྨྱུག་ཁ་གཅིག་གིས་ཆོག་པར་བྱས་པར་མ་ཟད་འཁྲུག་པར་བྱས་ཡོད། ས་ཡིག་ནི་པ་དང་མཚུངས་པར་གྲུ་བཞིའི་དབྱིབས་སུ་འདུག་པ་བཅས་སོ། །
       ༣ ཡིག་ཆ་གང་དང་གང་ཡོད་པ།
       དབུ་ཅན་དང་དབུ་མེད་ཀྱི་ངང་ནས་བྲིས་ཡོད་པའི་ཡིག་ཆ་རྣམས་ཏུན་ཧོང་ན་མཆིས་ཤིང་། འགའ་ཞིག་ནི་བྱེ་མའི་གསེབ་ནས་རྙེད་པ་ཡང་ཡོད། གཞན་རྣམས་གོང་དང་མཚུངས་སོ། ། IOL Tib J11262བདེ་བློན་ནས་བཏང་བའི་ཡི་གེ IOL Tib J1359ཐོ་ཡིག་འགོད་ཚུལ་བརྗོད་པའི་ཡི་གེ IOL Tib J1459བོད་ཡུལ་དབུས་འོན་ཅང་དོ་ནས་བཏང་བའི་ཡི་གེ P.T.230ཁྲི་འོད་སྲུང་གིས་ཕྱག་འཚལ་བའི་ཡི་གེ P.T.1201ཧོང་ན་ལ་སྤྲིངས་པའི་ཡི་གེ་ཏུན་ཧོང་ཆོས་ཀྱི་འགོ་བ་ཞིག P.T1202དངP.T1203ལས་ཀྱང་མཐོང་། P.T.12174ཙོང་ཁའི་ཞང་བློན་ཆེན་པོ་ལ་སྤྲིངས་པའི་ཡི་གེ P.T1094རྨོ་གླང་བཙོང་བའི་ཆིངས་ཡིག་བཅས་འདུས།
ལྔ། དགོན་པའི་ཡི་གེ
       ཏུན་ཧོང་ནས་ཐོན་པའི་ཡིག་ཆ་མང་དུ་ཡོད་པ་ལས་ཡིག་གཟུགས་འདི་ཡིས་བྲིས་ཡོད་པའི་ཡིག་ཆའི་སྐོར་ཉུང་ངུ་ཙམ་ལས་མེད། ལག་ཏུ་རྙེད་སོན་བྱུང་བའི་ཡི་གེ་འགའ་ཡོད་པ་ནི་ལོ་ཙཱ་བ་འགོས་ཆོས་གྲུབ་ཀྱི་ཕྱག་རྒྱུན་དུ་སྣང་། ཁོང་ནི་བོད་བཙན་པོས་ཏུན་ཧོང་ལ་དབང་བསྒྱུར་བའི་དུས་ཀྱི་མཇུག་ཙམ་ལ་ཏུན་ཧོང་དུ་བཞུགས་པ་ཡིན།བོད་བཙན་པོས་ཏུན་ཧོང་ལ་དབང་བསྒྱུར་བའི་ལོ་ནི་སྤྱི་ལོ༨༣༠ནས་སྤྱི་ལོ༨༩༠བར་ཡིན། ཡིག་ཆ་འདི་དག་ནི་འགོས་ཆོས་གྲུབ་ཀྱིས་བསྒྱུར་བའི་འགྱུར་ཡིག་གི་སྐོར་ཡིན་པར་མ་ཟད། འགོས་ཆོས་གྲུབ་བཞུགས་དུས་སུ་བྱུང་བའི་རྒྱ་དང་བོད་གཉིས་བར་ལ་བཞག་པའི་ཆིངས་ཡིག་གི་སྐོར་ཡང་ཡོད། ཡིག་གཟུགས་ཀྱི་ཐུན་མོང་མ་ཡིན་པའི་ཁྱད་ཆོས་འདི་དག་ཡིག་ཆ་དག་ལ་བལྟས་པ་ཙམ་གྱིས་ཤེས་ཐུབ། རྒྱ་ཡིག་གི་བར་གསེང་ནས་བོད་ཡིག་གི་ཡིག་གཟུགས་ཆུང་ཆུང་བྲིས་པ་ཡང་མཐོང་ཐུབ། ཡིག་གཟུགས་འདི་དག་གཞུང་ཡིག་དང་ཅུང་འདྲ་ན་ཡང་ནང་དོན་དང་རྣམ་པའི་ཆ་ནས་གཞུང་ཡིག་ལས་ཡན་གར་དུ་ཡོད་པའི་ཡིག་གཟུགས་ཤིག་ཡིན་པ་ར་སྤྲོད་ཐུབ། ཡིག་གཟུགས་འདི་དག་ཡི་གེ་འབྲི་མཁན་ལ་མཚོན་ན་གལ་ཆེན་པོ་མིན་པ་འདྲ་བས། ཡིག་རིགས་འདི་བེད་སྤྱོད་གཏོང་མཁན་གྱི་ཚོགས་པ་ཡང་ཆུང་ཆུང་ཙམ་ལས་མེད་པ་འདྲའོ། །
       ༡ ཁྱད་ཆོས་སྤྱིར་བཏང་བ།
       གཞུང་ཡིག་ལས་དབུ་མེད་ཀྱི་ཡི་གེ་དང་མཚུངས། འདི་ནི་འཁྱུག་ཡིག་དངོས་མ་དག་ཡིན། ཡིག་ཆ་རྣམས་ནི་བྲིས་པ་ཤིན་དུ་མགྱོགས་པ་དང་། ཡི་གེའི་མགོ་ནམ་རྒྱུན་དུ་བྲིས་ཚར་མེད་པ་དང་། ཡི་གེ་ལ་བར་སྟོང་ཆེན་པོ་ཤོར་ཡོད། ཡིག་འབྲུ་ཆུང་བ་དང་ཚགས་དམ་པ་དང་། ཡིག་ཆ་གཞན་དང་གཞན་དུ་མཐོང་བའི་འཁྱུག་ཡིག་དང་ཁྱད་པར་ཆེ་ཞིང་། སྤྱིར་བཏང་དུ་དྲང་ཚུགས་ལས་སྙོམས་པོར་ཡོད་པ་བཅས་ཡིན།
       ༢ ཁྱད་ཆོས་དམིགས་བསལ་ཅན།
       ག་ཡིག་གི་མགོ་ཕྱེ་ནས་ཡོད་པ་དང་། མྱ་ཡིག་ནི་སྨྱུག་ཁ་གཅིག་གིས་འཐེན་ནས་བྲིས་ཡོད། འ་ཡིག་ལ་ཙ་རྟགས་མེད། ལ་ཡིག་སྨྱུག་ཁ་དང་པོ་མེད་པར་གྱུར་བ་བཅས་སོ། །
       ༣ ཡིག་ཆ་གང་དང་གང་ཡོད་པ།
       IOL Tib J3 ཝི་ན་ཡ་ལས་ཐོན་པའི་ཉིང་ཁུ། IOL Tib J217མཛངས་བླུན་གྱི་ཁྱད་པར་སྟོན་པ་ལས་བྱུང་བའི་ཉིང་ཁུ། IOL Tib218མཛངས་བླུན་གྱི་ཁྱད་པར་སྟོན་པ་ལས་བྱུང་བའི་ཉིང་ཁུ། IOL Tib 301དང302ནང་རྒྱུད་ཀྱི་འགྲེལ་བ་ལ་དཔྱད་པ། IOL Tib 686འགོས་ཆོས་གྲུབ་ཀྱིས་བརྩམས་པའི་མོོ་ངྒལྱ་ཡ་ནའི་གཏམ་རྒྱུད། IOL Tib687འགོས་ཆོས་གྲུབ་ཀྱིས་བརྩམས་པའི་མདོ་ལུང་སྡུད་པ། IOL Tib J687འདུ་ཤེས་སྐོར་གྱི་སངས་རྒྱས་ཆོས་ཀྱི་ཆིངས་བཅས་འདས་སོ། །
དྲུག མཛེས་ཡིག་གི་སྐོར་ཏེ་བོད་བཙན་པོའི་གཞུག་གི་ཡི་གེ
       བོད་བཙན་པོ་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་མཇུག་དང་ཏུན་ཧོང་བྲག་ཕུག་གི་སྒོ་བརྒྱག་ལ་ཉེ་བའི་བར་ཏེ། དུས་རབས༡༢པའི་སྟོད་ཙམ་ལ་བྱུང་བའི་ཡིག་རིགས་ཤིག་ཡིན། ཡིག་གཟུགས་འདི་དག་སྤྱིར་བཏང་དུ་དབུ་མེད་དུ་ཡོད་པར་མ་ཟད་བཙན་པོའི་དུས་སྐབས་སུ་བྱུང་བའི་ཡི་གེ་ལ་མཛེས་རྒྱན་བཏོད་པའི་སྲོལ་བྱུང་མགོ་ཚུགས་པའི་སྐབས་སུ་ཐོན་པར་ངེས། བོད་བཙན་པོའི་གཞུང་དང་དགོན་པ་གང་དང་གང་གི་ཡི་གེ་བ་རྣམས་ཀྱིས་སྲོལ་འདི་ཕྱེ་ནས་ཐོན་པ་ཡང་ཡིན།
       ༡ ཁྱད་ཆོས་སྤྱིར་བཏང་བ།
       མཛེས་ཡིག་གི་སྐོར་འདི་རྣམས་བོད་བཙན་པོའི་སྐབས་ཀྱི་ཡི་གེ་དང་བསྡུར་ན་ཁྱད་པར་ཡོད་དེ། དཔེར་ན་ཤད་དང་ཚེག་གཉིས་མར་འཐེན་ནས་རིང་བར་བྱས་ནས་བྲིས་ཡོད་པ་དང་། དབྱངས་ཀྱི་ཡི་གེ་རྣམས་ཞབས་ཀྱུ་དང་མཚུངས་པར་བྱས་ཡོད། དེར་མ་ཟད། བཙན་པོའི་སྐབས་ཀྱི་དབུ་མེད་དང་བསྡུར་ན་ཟུར་ཅན་གྱི་ཡི་གེ་མང་ཞིང་། ལྕི་བ་དང་ཡང་བའི་ཐིག་གཉིས་ཀྱི་བར་བརྗེས་རེས་བྱེད་པ་ནི་ཤ་དིང་ཞེས་གྲགས་པ་སྟེ། དེ་ནི་སྨྱུག་ཁ་མཉམ་པོར་ཡོད་པའི་སྨྱུ་གུས་འབྲི་བདེ་བའི་ཆེད་དུ་བྱུང་བར་མངོན།
       ༢ ཁྱད་ཆོས་དམིགས་བསལ་ཅན།
       གསལ་བྱེད་ཀྱི་ཡི་གེ་ལས་ཀ་ཡིག་གི་མགོ་ཡིག་ཁ་ཕྱེ་འདུག་པ་དང་། ག་ཡིག་གི་མགོ་ཡིག་ཀྱང་ཁ་ཕྱེ་འདུག འདི་འདྲ་བ་ནི་བཙན་པོའི་སྐབས་སུ་བྱུང་བའི་རྡོ་རིང་དང་བྲག་བརྐོས་ཡི་གེ་ལ་ཤིན་ཏུ་མཐོང་དཀོན། ད་དང་ར་གཉིས་ནི་རྐང་བའི་སྣེ་མོ་དྲང་བ་དང་གསེགས་པའི་བར་ན་ཟུར་ཡོད་པ་དང་། བ་ཡིག་ནི་ཟུར་གསུམ་དུ་ཡོད་པ་བཅས་སོ། །
       ༣ ཡིག་ཆ་གང་དང་གང་ཡོད་པ།
       ཡིག་གཟུགས་འདིའི་ཁོངས་སུ་གཏོགས་པའི་ཡིག་ཆ་ལ། IOL Tib J754 ཡི་གེ་དུམ་ཚན་འགའ་ཞིག་དང་། སྤྱི་ལོ༨༤༨ནས༩༢༠བར་སྟེ། 归义军གྱི་སྐབས་སུ་བྲིས་པའི་ཡི་གེP.T.1081དང་། P.T.1188ཡུལ་གུར་ཁ་གན་གྱིས་སྤྲིངས་པའི་ཡི་གེ་བཅས་འདུས།
བདུན། ཆོས་ཡིག་དབུ་ཅན་གྱི་སྐོར།
       བཙན་པོ་དུས་རབས་ཕྱི་མའི་ནང་བྱུང་བ་དང་ཆོས་དང་ཆོས་མ་ཡིན་པའི་ཡིག་ཆ་རིགས་མི་འདྲ་བ་མང་བོ་ལ་ཡིག་གཟུགས་འདི་བེད་སྤྱོད་བཏང་འདུག རྩོམ་ལུས་མི་འདྲ་བའི་དབང་གིས་ཡིག་གཟུགས་ཀྱི་རྣམ་པ་ལ་ཡང་འགྱུར་བ་སྣ་ཚོགས་འདུག རྣམ་པ་འགའ་རེ་ནི་བཙན་པོའི་སྐབས་ཀྱི་མདོ་ཡིག་དང་ཁྱད་པར་ཆེ་བས། བྱུང་དུས་གསལ་ཐག་ཆོད་པ་ཞིག་ཁ་ཚོན་གཅོད་རྒྱུ་དཀའ། བཙན་པོའི་དུས་སྐབས་ཀྱི་རྗེས་ཀྱི་མདོ་དཔེའི་ཡིག་གཟུགས་ལ་སྣ་ཚོགས་བྱུང་ཡོད་ན་ཡང་། དེ་དག་ལ་ཐུན་མོང་མ་ཡིན་པའི་ཁྱད་ཆོས་མངོན་གསལ་ཞིག་ཡོད་པ་ཡང་རྟོགས་ཐུབ། དཔེར་ན་ཤད་དང་ཀ་ཡིག་སོགས་ཀྱི་རྐང་བ་ཅུང་འཁྱོག་པར་བྱས་ནས་སྣེ་མོ་ཡང་མར་བཀུགས་པར་བྱས་ནས་བྲིས་ཡོད་པ་ལྟ་བུ་རེད། ཁྱད་ཆོས་འདི་ནི་བཙན་པོ་དུས་སྐབས་སུ་བྱུང་བའི་ཡིག་ཆ་ལ་བྱུང་བ་ཉུང་ལ། ཕྱིས་ཀྱི་ཡིག་ཆ་ལ་གཏན་ཆགས་པར་གནས་ཡོད་པར་མ་ཟད། ཡིག་གཟུགས་ལ་མཛེས་རྒྱན་བྱུང་བའི་རྒྱུ་རྐྱེན་གཅིག་ཀྱང་ཡིན་འདུག །
       ༡ ཁྱད་ཆོས་སྤྱིར་བཏང་བ།
       ཤད་ཀྱི་རྐང་བ་འཁྱོག་པར་བྱས་ནས་བྲིས་ཡོད་པ་དང་། གསལ་བྱེད་ཀྱི་ཡི་གེ་རྣམས་ལས་ཀ་ཡིག་དང་ག་ཡིག་ད་ཡིག་ལ་སོགས་པའི་ཡི་གེའི་རྐང་བ་གསེགས་ནས་བྲིས་ཡོད་པར་མ་ཟད་སྨྱུག་ཁ་རིང་བར་འཐེན་ནས་བྲིས་ཡོད། མགོ་ཡིག་ཕྲ་བ་མ་ཡིན་པར་སྦོམ་པོར་བྱས་ནས་བྲིས་ཡོད་པ་བཅས་ཡིན། དུས་སྐབས་འདིར་བྱུང་བའི་ཆོས་ཀྱི་ཡིག་ཆ་རྣམས་ནི་སྨྱུག་ཁ་ཆེན་པོའམ་སྦོམ་པོས་བྲིས་ཡོད་པ་ཆེས་རྒྱུན་ལྡན་ཞིག་ཡིན།
       ༢ ཁྱད་ཆོས་དམིགས་བསལ་ཅན།
       གསལ་བྱེད་ཀྱི་ཡི་གེ་རྣམས་ལས་ག་དང་ད་དང་ཤ་རྣམས་ཀྱི་རྐང་བ་མར་ལ་གསེགས་པར་བྱས་ཡོད་པར་མ་ཟད། སྨྱུག་ཁ་རིང་བར་འཐེན་ནས་བྲིས་ཡོད་པ་བཅས་ཡིན།
      ༣ ཡིག་ཆ་གང་དང་གང་ཡོད་པ།
       ཏུན་ཧོང་ནས་ཐོན་པའི་ཆོས་ཀྱི་མདོ་ཡིག་མང་པོ་ཞིག་དང་སྔགས་ཡིག་མང་པོ་ཞིག་ནི་ཡིག་གཟུགས་འདིས་བྲིས་ཡོད། ཡིག་ཆ་འདིའི་སྐོར་ལ་ཡིག་གཟུགས་ཀྱི་རྣམ་པ་མི་འདྲ་བ་མང་ཞིང་། འདི་ནི་སྲོལ་རྒྱུན་གྱི་ཡིག་གཟུགས་སུག་རིང་དང་། དཔེ་ཚུགས། ཚུགས་ཐུང་། འཁྱུག་ཡིག་གམ་དབུས་ཡིག་ལྕགས་ཐག་མ། འབྲུ་ཚ་ལ་སོགས་པའི་རྣམ་པ་དུ་མར་བྱུང་བའི་སྔོན་འགྲོ་ཡང་ཡིན་ལ། འདིའི་ཁོངས་སུ་གཏོགས་པའི་ཡིག་ཆ་ལ། IOL Tib J709ཐེག་པ་ཆེན་པོའི་མདོ་ཡིག་ཚན་པ། IOL Tib J335 ཆོས་ཀྱི་མདོ་ཡིག་ཐུང་དུ། IOL Tib J530ནི་མལ་འབུལ་བའི་ཡི་གེ LOL Tib J728ཀོང་ཙི་ལུགས་ཀྱི་དཔེ་ཆ་བཅས་འདུས།
བརྒྱད། བཙན་པོ་དུས་སྐབས་ཕྱི་མའི་སྐབས་ཀྱི་དབུ་མེད་ཡི་གེ
       བཙན་པོའི་དུས་སྐབས་ཕྱི་མར་བྱུང་བའི་དབུ་མེད་ཀྱི་ཡི་གེའི་གཟུགས་སུ་བྲིས་ཡོད་པའི་དུན་ཧོང་ནས་ཐོན་པའི་ཆོས་ཀྱི་ཡིག་ཆ་ཕལ་ཆེ་བ་ནི་དུས་རབས༡༠བའི་སྐབས་སུ་བྲིས་ནས་བྱུང་བ་ཡིན་ལ། ཆོས་ཀྱི་ཡིག་ཆ་འདི་དག་ནི་ཡི་གེའི་མཛེས་ཆ་རྩལ་དུ་བཏོན་ནས་བྲིས་ཡོད་པ་དང་། ཡི་གེའི་མཛེས་ཉམས་ཀྱི་ཁྱད་ཆོས་ངོམ་པ་དང་མཛེས་པའི་ཉམས་ཀྱིས་ཕྱུག་པའི་ཡི་གེ་དར་རྒྱས་ཆེར་ཕྱིན་པའི་སྐབས་སུ་བྱུང་བ་ཤ་སྟག་རེད།
       ༡ ཁྱད་ཆོས་སྤྱིར་བཏང་བ།
       ཡི་གེའི་གཟུགས་ལས་ཤད་དང་རྐང་བ་ནི་གསེགས་ནས་བྲིས་ཡོད་པ་དང་། དེར་མ་ཟད་རྐང་བ་དང་ཤད་ཀྱི་སྣེ་མོ་མ་བཀུགས་པར་དྲང་ངེར་འདུག དཔེར་ན་གསལ་བྱེད་ཀྱི་ཡི་གེ་ཀ་ཡིག་ལ་སོགས་པའི་ཡི་གེ་འགའ་ཞིག་ལ་སྨྱུག་ཁའི་ཁ་གྲངས་སམ་སྨྱུག་འགྲོས་ཀྱི་བགྲོད་སྟངས་ཇེ་མང་དུ་འཕེལ་འདུག་པ་དང་། ཤད་དང་རྐང་བ་གསེགས་ནས་འཐེན་པ་དང་འཁྱོག་པར་བྱས་ཡོད་པ་ཡང་གཏན་ཆགས་སུ་གནས། སྨྱུག་ཁ་ཡང་ཞེང་ཚད་ཡངས་པ་ཅན་དུ་བྱས་ནས་ཡིག་ཤད་སྦོམ་པོ་མ་ཡིན་པར་ཕྲ་བུར་བཏང་ནས་བྲིས་ཡོད་པ་བཅས་ཡིན།
       ༢ ཁྱད་ཆོས་དམིགས་བསལ་ཅན།
       གསལ་བྱེད་ཀྱི་ཡི་གེ་རྣམས་ལས་ཀ་ཡིག་ལ་སྨྱུག་ཤད་དམ་སྨྱུག་འགྲོས་གསུམ་ཡོད་པ་དང་། མཚམས་མཚམས་སུ་ཀ་མགོའི་ཁ་ཕྱེ་ནས་བྲིས་ཡོད། ག་ཡིག་ལ་ཡང་རྣམ་པ་གཉིས་ཡོད་དེ་གཅིག་ནི་ག་མགོ་ཁ་ཕྱེ་ནས་བྲིས་ཡོད་པ་དང་གཅིག་ནི་ཁ་ཕྱེ་མེད་པར་བྲིས་ཡོད། དེ་མིན་ད་དུང་འ་ཡིག་ལ་ཙ་རྟགས་ཆད་པ་དང་། ས་ཡིག་ལ་མགོ་ཡིག་མེད་པར་སྨྱུག་ཤད་དམ་སྒྱུག་འགྲོས་གསུམ་གྱིས་གྲུབ་པ་བཅས་ཡིན།
       ༣ ཡིག་ཆ་གང་དང་གང་ཡོད་པ།
       ཡིག་གཟུགས་འདིའི་ཁོངས་སུ་གཏོགས་པའི་ཡིག་ཆ་དག་ནི་ཏུན་ཧོང་ནས་ཐོན་པའི་ཆོས་ཀྱི་གཞུང་རྣམས་ཡིན་ལ། ལྷག་པར་དུ། སྔགས་ཡིག་གི་སྐོར་རྣམས་ནི་ཡིག་གཟུགས་འདིའི་རྣམ་པས་བྲིས་པ་མང་། དཔེར་ན། IOL Tib L321འདི་ནི་དུས་རབས༡༠པར་བྱུང་བའི་དབུ་མེད་ཀྱིས་བྲིས་པའི་ཡིག་ཆ་དཔེར་མཚོན་ཅན་ཞིག་ཡིན་ལ། དེ་བཞིན་དུIOL Tib J552དངIOL Tib J437དངP.T.849བཅས་ཀྱང་འདིའི་ཁོངས་སུ་གཏོགས་པ་ཡིན། དེ་རྣམས་ལས། P.T.849ནི་མདོ་ཡིག་ཟུར་ཅན་མ་ཞིག་ཡིན་ལ། འདིའི་ནང་དུ་དུས་རབས་༡༠པར་བྱུང་བའི་ཤོག་དྲིལ་གཅིག་ཀྱང་འདུས་ཡོད།
དགུ། ཡིག་གཟུགས་མ་སྨིན་པའི་སྐོར།
       ཡིག་གཟུགས་མ་སྨིན་པ་ཞེས་པ་ནི་བྲིས་གཟུགས་མཐར་མ་ཕྱིན་པའམ་བྲིས་པའི་ཡི་གེའི་སྨྱུག་ཁ་འཐེན་སྟངས་དང་སྦོམ་ཕྲ་ངེས་མེད་དུ་ཡོད་པའི་སྐོར་ཡིན་ལ། ཡིག་གཟུགས་འདིས་བྲིས་ཡོད་པའི་ཡིག་ཆ་རྣམས་ནི་ཡི་གེའི་བྲིས་གཟུགས་ལ་སྦྱང་བ་ལེགས་པར་མ་སོང་བའི་བོད་མ་ཡིན་པའི་མི་རིགས་གཞན་གྱི་མིས་བྲིས་པའི་སྐོར་ཡིན། སྤྱིར་བཏང་དུ། ཡིག་གཟུགས་འདི་དག་ནི་སྨྱུག་ཤད་ཀྱི་འགྲོ་སྟངས་ལ་ནོར་བ་བྱུང་མེད་ན་ཡང་ཡིག་གཟུགས་དེ་འདྲ་བྱང་ཆ་སོང་མེད་པའི་ཁྱད་ཆོས་མངོན་པར་ཤར་ཡོད། བོད་ཡུལ་མ་ཡིན་པའི་ས་ཁུལ་གཞན་དག་ཏུ་ཡང་ཡིག་ཆ་འདི་དག་མང་དུ་བྱུང་འདུག
       ༡ ཁྱད་ཆོས་སྤྱིར་བཏང་བ།
       ཚང་མ་འདྲ་ཆེ་བའམ་སྤྱིར་བཏང་རིགས་མཐུན་ལྟ་བུར་སོང་ནས། ཁྱད་ཆོས་མངོན་གསལ་དུ་ཡོད་པ་ཞིག་དམིགས་སུ་བརྗོད་པར་དཀའོ། །
       ༢ ཁྱད་ཆོས་དམིགས་བསལ་ཅན།
       གསལ་བྱེད་ཀྱི་ཡི་གེ་རྣམས་ལས་ད་ཡིག་དང་པ་ཡིག་བ་ཡིག་ས་ཡིག་བཅས་ཀྱི་མགོ་ཡི་རྩེ་མོ་གཡོན་ཕྱོགས་སུ་བརྒལ་ནས་བྲིས་ཡོད་པ་དང་། ཇ་ཡིག་དང་ཛ་ཡིག་ལྟ་བུ་ནི་སྨྱུག་ཤད་དམ་སྨྱུག་འགྲོས་གོ་རིམ་ཅན་དུ་བྱས་ནས་བྲིས་ཡོད་ཅིང་། མགོ་ནས་ཞབས་སུ་འཐེན་ནས་བྲིས་ཡོད་པ་བཅས་ཡིན།
       ༣ ཡིག་ཆ་གང་དང་གང་ཡོད་པ།
       ཡིག་གཟུགས་འདིའི་ཁོངས་སུ་གཏོགས་པའི་ཡིག་ཆའི་སྐོར་ལ། IOL Tib J716རྣལ་འབྱོར་ཆེན་པོའི་སྐོར་དང་། P.T.60སྔགས་ཀྱི་སྐོར། P.T.37སྐྱེས་འཆིའི་སྐོར། Or.8210／s.95 རྣལ་འབྱོར་ཆེན་མོའི་སྐོར་བཅས་ཀྱི་ཡིག་ཆ་རྣམས་ཡིན།
བཅུ། ལྡོམ་ཚིག་གི་ཚུལ་དུ་རིགས་འདེད་བྱས་ཆོག་པ་འགའ།
       ༡ དེ་ལྟར་ཏུན་ཧོང་གཏེར་ཡིག་གི་ཡིག་གཟུགས་ལ་རིགས་མི་འདྲ་བ་དགུ་ཙམ་ཡོད་པའི་ཁྱད་ཆོས་བརྗོད་པ་བརྒྱུད་ནས། བོད་ཀྱི་ཡིག་གཟུགས་ལ་འགྱུར་བ་སྣ་ཚོགས་པ་ཞིག་བྱུང་བ་རྟོགས་ནུས།
       ༢ ཏུན་ཧོང་ཡིག་གཟུགས་ཀྱི་ཁྱད་ཆོས་ལས་ཏུན་ཧོང་ཡིག་ཆའི་སྔ་ཕྱིའི་རིམ་པ་ཡང་རྗེས་སུ་དཔག་ཐུབ་པ་ནི་ཁྲིམས་ཡིག་དང་དོན་ཆེན་གནས་བསྡུས་བཅས་ཀྱི་ཡིག་གཟུགས་ལ་གྲུ་བཞི་ཅན་གྱི་ཁྱད་ཆོས་ལྡན་པས་ཡིག་ཆ་འདི་དག་ནི།ཡིག་ཆ་གཞན་དག་ལས་སྔ་བར་བྱུང་ཡོད་པར་ཚོད་དཔགས་བྱེད་ཆོག །
       ༣ ཏུན་ཧོང་ཡིག་གཟུགས་ལ་རྣམ་པའི་ཆ་ནས་རིགས་མི་འདྲ་བ་དགུ་བྱུང་ཡོད་པ་འདི། དུས་ཀྱི་ཆ་ནས་བསྟན་པ་སྔ་དར་གྱི་འགོ་ནས་ཕྱི་དར་གྱི་འགོ་ཙམ་གྱི་བར་བྱུང་བར་གྲགས་ནའང་། དེ་དག་ཡིག་གཟུགས་རིགས་མི་འདྲ་བ་དགུ་ཙམ་དུ་འདུ་ཡོད་པ་དང་གཅིག་ཡིན་པར་ཚོད་དཔགས་བགྱི་དཀའ་ན་ཡང་། ཡིག་གཟུགས་ཀྱི་བྱེ་བྲག་མི་འདྲ་བ་འདི་དག་ལ་རྒྱབ་བཅོལ་ཏེ། བོད་ཀྱི་ཡིག་གཟུགས་ལ་སྦལ་ནག་བགྲད་འདྲ། སོ་ཕག་གཤིབ་འདྲ། བྱ་ཕོ་འཇོལ་བ། ནས་ནག་བཀྲམ་འདྲ། མི་ཏིག་བསྟར་བརྒྱུད། སྦུར་ནག་བགྲད་འདྲ། ཉ་མོ་ཆུར་འཕྱུར། སེང་གེ་གནམ་མཆོང་སོགས་ཡིག་གཟུགས་མི་འདྲ་བ་མང་དུ་བྱུང་བ་ཡང་། གློ་བུར་དུ་བྱུང་བ་ཞིག་མ་ཡིན་པར་ཡུལ་མི་འདྲ་བ་དང་། དུས་ཀྱང་མི་འདྲ་བར་རིམ་གྱིས་དར་བ་ཞིག་ཡིན་པར་ལུང་རིགས་གཉིས་ཀྱི་སྒོ་ནས་སྒྲུབ་བྱེད་བཀོད་ཆོག་གོ །
       ༤ ཁྱུང་བོ་གཡུ་ཁྲིས་ཐིག་ཁོག་ཏུ་དྲངས་པའི་ཡི་གེ་ལ་ཆ་ཆེན་ཆ་ཆུང་གི་སྲོལ་བཏོད་ནས་ད་ལྟའི་དབུ་མེད་ཀྱི་འབྲི་སྲོལ་འདི་མ་བྱུང་བར་དུ་སྦལ་ནག་བགྲད་འདྲ། ནས་སྔོན་བཀྲམས་འདྲ། མུ་ཏིག་བསྟར་བརྒྱུས་སོགས་ཡིག་གཟུགས་མི་འདྲ་བ་དེ་འདྲ་ཞིག་བོད་གངས་ཅན་གྱི་ལྗོངས་སུ་དར་བ་དང་། དབུ་མེད་ལ་ཡང་ལྡན་ལུགས་དང་ལི་ལུགས་བློ་ལྡན་ཡིག་གསར། མཁའ་འགྲོའི་བརྡ་ཡིག་གཏེར་ཡིག་སོགས་རིགས་མི་འདྲ་བ་མང་དུ་བྱུང་བ་དང་། ལྷག་པར་དུ་བསྟན་པ་ཕྱི་དར་ནས་བཟུང་དབུ་མེད་ལ་གཞུང་ཡིག་གམ་དབུས་ཡིག་དང་། ཁམས་བྲིས་སོགས་བྱུང་བ་དང་། དབུས་ཡིག་ལ་ནང་གསེས་སུ་སུག་རིང་དང་། དཔེ་ཚུགས། ཚུགས་ཐུང་། འཁྱུག་ཡིག་གམ་དབུས་ཡིག་ལྕགས་ཐག་མ།འབྲུ་ཚ། མཛེས་རྩལ་ལ་སོགས་པ་ཡི་གེའི་འབྲུ་ལུགས་སྣ་ཚོགས་པ་ཞིག་བྱུང་བ་ཡང་དུས་དང་ཡུལ་མི་འདྲ་བར་རིམ་གྱིས་བྱུང་བར་ངེས་ཤེས་འདྲོངས་ལ། ཉེ་ལམ་ཁམས་སུ་བྱུང་བའི་དབུ་མེད་ཀྱི་ཡིག་གཟུགས་ལ་ནང་གསེས་སུ་འབྲི་ལུགས་འགའ་རེ་ཡོད་པ་བཅས་བྱུང་ཡོད་པ་དང་། དབུ་མེད་དང་དབུ་ཅན་ལ་མདོ་སྨད་ཡུལ་དུ་ཨ་ལགས་ཚེ་ཏན་ཞབས་དྲུང་གི་ཕྱག་རྒྱུན་དང་དྲུང་ཡིག་ཨ་ཁུ་སྨོན་ལམ་གྱི་ཕྱག་རྒྱུན་གཉིས་གྲགས་ཆེ་བ་དང་། དེར་མ་ཟད། མཚོ་སྔོན་གྱི་ཡུལ་གྲུ་ཕལ་ཆེ་བར་ཨ་ལགས་ཚེ་ཏན་གྱི་ཕྱག་རྒྱུན་དར་ཆེ་བ་དང་། ཀན་སུའུ་དང་ཟི་ཁྲོན་སོགས་སུ་ཨ་ཁུ་སྨོན་ལམ་གྱི་ཕྱག་རྒྱུན་དར་ཆེ་བ་བཞིན་ཡིན་པས། ཡིག་གཟུགས་ཀྱི་ཁྱད་ཆོས་ནི་ཡུལ་གྱི་ཁྱད་པར་དང་དུས་ཀྱི་སྔ་གཞུག་ལ་འབྲེལ་ནས་ཡོད་པ་གསལ་ཞིང་། ཏུན་ཧོང་གཏེར་ཡིག་གི་ཡིག་གཟུགས་ལས་ཀྱང་ཡིག་ཆ་དེ་དག་གི་ཡུལ་གྱི་ཁྱད་པར་དང་དུས་ཀྱི་སྔ་གཞུག་རྗེས་སུ་དཔགས་པར་བྱེད་ཐུབ་པ་ཡིན་ནོ། །

མཆན་འགྲེལ།
［1］［3］ མཁས་དབང་དགེ་འདུན་ཆོས་འཕེལ་གྱི་གསུང་རྩོམ་ཕྱོགས་སྒྲིག སི་ཁྲོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ༡༩༨ལོའི་ཟླ༡པ། ཤ99 ཤ51
［2］ཚེ་ཏན་ཞབས་དྲུང་གིས་བརྩམས། ཐོན་མིའི་ཞལ་ལུང་། ཀན་སུའུ་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ༢༠༡༠ལོའི་ཟླ ༣པའི་བསྐྱར་དཔར། ཤ26
དཔྱད་གཞིའི་ཡིག་ཆ།
1. ཚེ་བརྟན་རྡོ་རྗེ་ཡིས་དཔེ་སྒྲིག་བྱས། ཡིག་གཟུགས་འབྲི་དེབ། མཚོ་སྔོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ༢༠༠༣ལོའི་ཟླ༥བ།
2. འཇང་ཤེས་རབ་རྣམ་དག་གིས་བྲིས། རྣམ་དག་ཡིག་གཟུགས། མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ༢༠༠༢ལོའི་ཟླ༣པ།
3. ལི་རྣམ་སྤྲུལ་མིང་པས་བྲིས། བོད་ཡིག་གི་དཔེ་གཟུགས་སྣ་ཚོགས་བཞུགས། མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ༢༠༠༣ལོའི་ཟླ༣པ།
4. སྨོན་ལམ་རྒྱ་མཚོས་བྲིས། ཡིག་གཟུགས་བློ་གསལ་སྤྱི་ནོར། སི་ཁྲོན་ཞིང་ཆེན་རྔ་བ་ཁུལ་དཔར་ཁང་། ༡༩༩༧ལོའི་ཟླ༣པ།
5. ཚེ་ཏན་ཞབས་དྲུང་གིས་བརྩམས། ལའི་ཐིག་འགྲེལ། མཚོ་སྔོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་ནས། ༡༩༨༤ལོའི་ཟླ༧པ།
6. ལྕགས་ཐར་རྒྱལ་གྱིས་བརྩམས། བོད་གངས་ཅན་གྱི་ཡུལ་དུ་ཡི་གེ་བྱུང་འཕེལ་གྱི་རིམ་པ་བརྗོད་པ་རིག་པའི་སྒྲོན་མེ་ཞེས་བྱ་བ་བཞུགས་སོ། ། མཚོ་སྔོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ༢༠༠༥ལོའི་ཟླ ༡༢པ།
7. དཔའ་རིས་སངས་རྒྱས་ཀྱིས་བརྩམས། བོད་ཡིག་འབྲི་ཚུལ་མཐོང་བ་ཀུན་སྨོན། མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ༡༩༩༧ལོའི་ཟླ༥པ།
8. དམུ་དགེ་བསམ་གཏན་གྱིས་བརྩམས། བརྡ་སྤྲོད་བློ་གསལ་དགའ་སྟོན། མཚོ་སྔོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། ༢༠༠༥ལོའི་ཟླ༥པ།
9.［美］肯尼迪·卡茨纳著，黄长著林书武译，世界的语